Uiteindelijk zijn ongeveer mensen deze winter gestorven door honger en vermoeidheid. Jaren na deze ramp waren mensen nog in behandeling.
|
|
- Peter Smit
- 5 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 Boekverslag door B woorden 11 april keer beoordeeld Vak Geschiedenis De Hongerwinter. Korte samenvatting. De hongerwinter begon rond het einde van september 1944 en liep zo ten einde begin juni Het was deze winter veel kouder als andere winters. Het vroor vaak dag en nacht. Bovendien werd het eten steeds schaarster. De hongerwinter kwam door drie dingen tot stand: 1. De bevrijding van Zuid-Limburg, waardoor de steenkoolaanvoer wegviel. 2. De regering gaf opdracht tot de spoorwegstaking. 3. Het algemeen beleid van de bezetter. Men ging op hongertochten om aan voedsel te kunnen komen, deze groep bestond voornamelijk uit ouderen, vrouwen en kinderen. Ze klopten bij huizen en boerderijen aan, waar ze in ruil voor geld, kleding en andere voorwerpen voedsel kregen, soms kregen ze zelfs voedsel zonder dat ze er iets voor terug hoefden te doen. Ondanks dat er zo weinig voedsel was in deze periode werden er bonnen gedrukt. Deze waren bedoeld om het voedsel eerlijk te verdelen over alle mensen. Met behulp van deze bonnen kon men een geringe hoeveelheid brood, margarine en grutterswaren, zoals meel, bonen en erwten krijgen. Uiteindelijk zijn ongeveer mensen deze winter gestorven door honger en vermoeidheid. Jaren na deze ramp waren mensen nog in behandeling. De deelvragen die ik bij deze hoofdvraag gekozen heb zijn: 1. Hoe is de hongerwinter ontstaan en wat was hiervan de oorzaak? 2. Wat waren de gevolgen van de hongerwinter? 3. Op welke manier kwamen de mensen toch aan hun voedsel? 4. Hoe kwam er langzaam een eind aan de hongerwinter? Deelvraag 1: Hoe is de hongerwinter ontstaan en wat was hiervan de oorzaak? Toen in 1944 het oorlogsfront dwars door Nederland kwam te lopen was het herfst in ons land. Het noorden van het land kreeg normaal altijd steenkool uit Zuid-Nederland. Maar doordat het zuiden al Pagina 1 van 5
2 bevrijd was mocht de steenkool niet meer vervoerd worden naar het Noorden. Op 17 september 1944 had de regering vanuit Londen besloten dat er een volledige spoorwegstaking moest komen. Als tegenreactie hierop besloten rijkscommissaris Seyss-Inquart en generaal Christiansen alle vervoer van voedselvoorraden naar het westen van Nederland te verbieden. Er was hierdoor weinig voedsel beschikbaar. Op 8 november werd dit verbod weer opgeheven, maar dit veranderde niet veel aan het voedseltekort. Dit was het gevolg van roof van de Duitsers. Zij moesten leven met het voedsel dat van het platteland afkwam. Dit was echter maar genoeg voor 6 weken, dus absoluut niet om een hele winter mee door te komen. De hongerwinter kwam voornamelijk door drie dingen tot stand, deze waren: de bevrijding van Zuid- Limburg, waardoor de steenkoolaanvoer wegviel. Daarnaast doordat de regering opdracht gaf tot een spoorwegstaking en ten slot het algemene beleid van de bezetter. Alleen de mensen die een boerderij hadden, of mensen die in kleine dorpjes woonden konden nog aan voldoende voedsel komen. In oktober kregen de mensen zelfs geen gas en elektriciteit meer. Deelvraag 2: Wat waren de gevolgen van de hongerwinter? Mensen hadden maar weinig weerstand, waardoor ze snel ziek werden. Er waren echter niet genoeg doktors voor de mensen te helpen. Daarom kwam je alleen in aanmerking voor een dokter als je 30% onder je normale gewicht zat of als je ernstige klachten had, zoals opzwellingen waarin vocht zat. Ook de baby s hadden last van de honger. De armpjes en beentjes vermagerde en hun lichaampje zwol op. Sommige baby s stierven zelfs van de honger en vermoeidheid. In West-Nederland waren de gevolgen het ergste. Omdat het noorden van ons land nog niet bevrijdt was kon het buitenland geen voedsel vervoeren. Als ze het vervoerde over land, mochten ze er niet door van de Duitsers en over zee kon men ook niets vervoeren, omdat ze dan vanuit de lucht schoten. Daardoor was er dus nauwelijks voedsel in de omgeving. Naast de hongersnood was het die winter ook heel erg koud en de hygiënische voorzieningen waren zeer slecht. Dat maakte het alleen maar erger. Als gevolg hiervan in Nederland, zijn tussen september 1944 en mei 1945 ongeveer mensen gestorven. Vooral bejaarden, kinderen en alleenstaanden hadden veel te weinig voedsel. De lijken werden opgeborgen in de Zuiderkerk in Amsterdam. De reden daarvan was het plaatsgebrek. Bovendien hadden de mensen ook totaal geen energie meer om lijken te begraven omdat ze helemaal uitgeput waren. Daarnaast konden mensen ook moeilijk begraven worden, want de kisten waren moeilijk te krijgen vanwege de zovele doden. Daar komt nog bij dat mannen tussen 16 en 45 jaar voortdurend de kans liepen om tijdens razzia's te worden opgepakt om in het Duitse leger te vechten of om in een fabriek in Duitsland te gaan werken. Ook namen de Duitsers hun kleding allemaal mee. Er waren dus genoeg redenen om de hongerwinter een ramp te noemen. De hongersnood zou veel meer slachtoffers hebben geëist als de bevolking in Nederland altijd arm en ondervoed was geweest en geen schoon water of een riolering had. De ondervoeding veroorzaakte allerlei ziekten, zoals hongeroedeem, scheurbuik en rachitis. Rachitis is een ziekte die je krijgt wanneer je te weinig vitamine D binnenkrijgt, daardoor krijgen je botten te weinig kalkzouten en raken ze misvormd en Pagina 2 van 5
3 kunnen ze niet goed meer groeien. Bovendien kregen vooral kinderen, door al te eenzijdige voeding gedurende lange tijd, last van ernstige botontkalking. Zij moesten aan het eind van de oorlog een dieet met veel kalk gebruiken. Alle schoolgaande kinderen kregen zelfs na de hongerwinter op school nog iedere dag melk, omdat melk veel kalk bevat. Een aantal jaar na de hongerwinter werden er nog mensen behandeld van allerlei infectieziekten. Zelfs 60 jaar na de hongerwinter blijkt de honger van toen nog invloed te hebben op mensen die ermee te maken hebben gehad. Doctoren van het Academisch Medisch Centrum in Amsterdam hebben ontdekt dat sommige mensen die rond de hongerwinter geboren zijn, meer kans lopen om suikerziekte te krijgen. Deelvraag 3: Op welke manier kwamen de mensen toch aan hun voedsel? Wilden de mensen toch aan voedsel komen, moesten ze het voedsel ruilen voor sieraden of kleding. Geld was namelijk in deze periode nauwelijks wat waard. Als je iets te koop was voor geld, waren de prijzen toch ontzettend hoog. Je kon al snel rekenen op 100 gulden voor een brood of 70 gulden voor een kilo vlees, enzovoorts. Dit ging zo door tot 28 januari. Toen kwamen namelijk de eerste twee voedselschepen aan in Delfzijl met 3700 ton voedsel. Dit voedsel bestond hoofdzakelijk uit meel. Het voedsel kwam uit Zweden, het graan en de aardappelen kwamen uit Groningen, Drenthe en Friesland. Er kwamen bonnen, die gebruikt werden voor een eerlijke verdeling van het voedsel. Eind februari kwam de verdeling pas op gang. De hoeveelheid die persoon beschikbaar was: -125 gram margarine. (voor iedereen) -250 gram grutterswaren: meel, bonen, erwten. (voor kinderen onder de 4) -800 gram brood. (voor mensen van 4 jaar en ouder) Ook kon je aardappelen halen maar dat waren er waarschijnlijk ook niet veel. Er werden illegale voedsel bonnen gedrukt. Deze werden rondgebracht door koeriersters. Dit waren meisjes van rond de 15 of vrouwen met een kinderwagen of zwangerschapskorset waardoor het makkelijk was de bonnen hierin te verstoppen. Er waren centrale voedselkeukens waar men een klein beetje warm eten kon halen. Hiervoor gebruikte men papbonnen. Van deze bonnen had je er 30 per maand te besteden. Praktische opdracht 4 havo, april 2007 Omdat veel mensen zo weinig geld hadden dat ze niet eens eten konden kopen, werden er gaarkeukens opgericht. In de gaarkeukens konden mensen gratis eten halen, zoals bloembollensoep. In het begin van de Hongerwinter was er overal nog wel wat eten. Maar dit werd zo schaars, dat de prijzen van het eten niet meer te betalen waren. Mensen hadden zelfs zo n honger dat kinderen restjes uit de vuilnisbakken haalden. Vaak gebeurde het dat mensen zelfs hun huisdier opaten omdat, ze niet genoeg eten hadden. Mensen maakten eten van tulpenbollen of suikerbieten. Toen bedachten mensen de Pagina 3 van 5
4 zogenoemde `hongertochten naar het platteland. Bij zo een hongerstocht gingen oude mensen, vrouwen en kinderen lopend met de handkar, de bakfiets of op de fiets, langs boerderijen en huizen en klopten daar aan om in ruil voor geld, linnen, beddengoed, sieraden en andere voorwerpen, toch nog een beetje eten te kunnen krijgen. Soms gaven mensen hun zelfs iets zonder er wat voor terug te vragen. Onderweg stierven ook mensen van de kou of ze vielen neer omdat ze zo moe en uitgeput waren. Deelvraag 4: Hoe kwam er langzaam een eind aan de hongerwinter? Het einde was langzaam in zicht toen op 28 januari kwamen de eerste twee voedselschepen in Delfzijl aan met 3700 ton aan voedsel. Het voedsel bestond voornamelijk uit meel. Het voedsel kwam uit Zweden en het graan en de aardappelen uit Groningen, Drenthe en Friesland. Er werden bonnen gedrukt om het voedsel eerlijk te verdelen. Eind februari kwam de verdeling pas op gang. Vanaf 8 april 1945 begon de geallieerde hoofdmacht in Drenthe door te dringen. Op 10 april bevrijdden de Canadezen Westerbork. Twee dagen later werd ook het kamp Westerbork bevrijd. In de nacht van 12 op 13 april 1945 sloten de Canadezen Assen in. Op 13 april bezette de Canadezen het vliegveld Eelde ten zuiden van Groningen. Het koste de Canadezen nog heel wat moeite om de stad Groningen te veroveren. Op 15 april viel Leeuwarden in Canadese handen. Daardoor was op 16 april bijna heel Friesland vrij. De aanvoer van aardappelen en graan kwam in maart 1945 weer een beetje op gang. Het westen moest snel bevrijd worden! De centrale keukens moesten sluiten door brandstofgebrek. Daardoor stierven er dagelijks tientallen mensen van de honger. Op zondag 29 april 1945 werden de eerste voedseldroppingen gedaan. Er kwamen bommenwerpers, de voedselvoorziening kwam langzaam weer op gang. Op 2 mei reden de geallieerde vrachtwagens met voedsel naar het westen. Ze brachten 1000 ton per dag naar het westen. Bij Oss lag inmiddels ook ton aan voedsel opgestapeld. Rijen vrachtwagens hebben het naar het westen vervoerd. Hoofdvraag: Wat voor invloed had de hongerwinter? Conclusie: De hongerwinter is begonnen tegen het einde van september 1944 en heeft geduurd tot begin juni Dit was de zwaarste tijd van de oorlog. Tijdens de laatste maanden van de oorlog hadden veel mensen het erg zwaar om te kunnen overleven. De kou was hun grootste vijand, weken achter elkaar was er strenge vorst, dag en nacht door. Hierdoor werd de brandstof schaars. Ze hadden geen brandstof meer voor de kachel, maar ook niet voor te eten. Er waren meerdere oorzaken voor de hongerwinter. De strenge winter was een belangrijke oorzaak. Een andere oorzaak was de spoorwegstaking van september Als straf hiervoor stelde de Duitse bezetters een vervoerverbod in, waardoor er veel te weinig steenkool en voedsel uit Duitsland kon worden aangevoerd. Vooral het westen van het land leed onder de hongerwinter: Noord-Holland, Zuid-Holland en Utrecht werden getroffen door het vervoersverbod. In deze gebieden was het vooral erg omdat ze zelf weinig landbouw hadden. Zo zie je dat de hongerwinter veel invloed heeft gehad op deze periode. Ook omdat hier al een gedeelte Pagina 4 van 5
5 van de oorlog aan vooraf ging. Bronvermelding. Ø Het koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog geschreven door Dr. L. de Jong. Ø David Bernouw, De hongerwinter van David Bernouw, verloren verleden. Ø De Hongerwinter van Henri van der Zee, van Dolle Dinsdag tot Bevrijding. Ø Encarta 1999, voor info. Ø Scholieren.com -> hongerwinter. Ø Ø Ø Afbeeldingen uit diverse boeken, folders en internet. Ø Boeken Tweede Wereldoorlog en Nederlandse geschiedenis 20ste eeuw. Pagina 5 van 5
Boekverslag door E woorden 18 oktober keer beoordeeld. Geschiedenis. Hoe ontstond de hongerwinter en wat waren de gevolgen ervan?
Boekverslag door E. 1888 woorden 18 oktober 2003 7 180 keer beoordeeld Vak Geschiedenis Hoe ontstond de hongerwinter en wat waren de gevolgen ervan? Hoe ontstond de hongerwinter? De hongerwinter kwam tot
Nadere informatieThema: voeding. Opdracht. De Hongerwinter
Thema: voeding Opdracht De Hongerwinter Met de Hongerwinter wordt de winter van 1944 tot 1945 bedoeld. Dit was een strenge winter met een groot tekort aan voedsel en brandstof aan het eind van de Tweede
Nadere informatieWerkstuk Geschiedenis Hongerwinter 1944
Werkstuk Geschiedenis Hongerwinter 1944 Werkstuk door een scholier 2475 woorden 21 februari 2005 6,4 377 keer beoordeeld Vak Geschiedenis De hongerwinter Ik kies dit deel uit de tweede wereld oorlog omdat,
Nadere informatieOp één voetje en één kleppertje
Op één voetje en één kleppertje Serie: Verhalen kind in oorlog Tekst: Meike Jongejan Onderzoek: Mariska de Boer en Hans Groeneweg Redactie: Jan van Zijverden Vormgeving: Richard Bos 2015, Fries Verzetsmuseum,
Nadere informatieeen zee van tijd een zee van tijd Werkblad 12 Ω De Tweede Wereldoorlog Ω Les 1: Wat er vooraf ging Naam: Hitler
Werkblad Ω De Tweede Wereldoorlog Ω Les : Wat er vooraf ging Na de Eerste Wereldoorlog gaat het slecht met Duitsland. Het land moet veel geld Hitler betalen aan de winnaars van de oorlog. De leider van
Nadere informatieeen zee van tijd een zee van tijd Ze laten zien dat ze geen leger meer willen. Werkblad 12 Ω De Tweede Wereldoorlog Ω Les 1: Wat er vooraf ging Naam:
Werkblad Ω De Tweede Wereldoorlog Ω Les : Wat er vooraf ging Na de Eerste Wereldoorlog gaat het slecht met Duitsland. Het land moet veel geld Hitler betalen aan de winnaars van de oorlog. De leider van
Nadere informatieMijn vader Nicolas Gurowitsch is bevrijd in kamp Westerbork. Over zijn geschiedenis is een mooi bevrijdingsportret
Bijdrage Rob Gurowitsch Mijn vader Nicolas Gurowitsch is bevrijd in kamp Westerbork. Over zijn geschiedenis is een mooi bevrijdingsportret geschreven, u kunt dat nalezen op de website van de bevrijdingsportretten.
Nadere informatieinhoud blz. De hongerwinter Wat er aan vooraf ging 2. Oorzaken van de hongerwinter 3. Het leven tijdens de hongerwinter
De hongerwinter inhoud blz. De hongerwinter 1944-1945 3 1. Wat er aan vooraf ging 4 2. Oorzaken van de hongerwinter 7 3. Het leven tijdens de hongerwinter 9 4. Hongertochten 11 5. Hulp 14 6. De bevrijding
Nadere informatieLesbrief Van Papa, voor Sammie
Lesbrief Van Papa, voor Sammie 1 Inhoudsopgave Inleiding 3 Introductie 4 Tweede Wereldoorlog 5 Concentratiekamp 6 Stripverhaal (opdracht) 8 Collage maken (opdracht) 9 Colofon 10 2 Inleiding Voor u ligt
Nadere informatieJe gaat een kist inrichten met je groepje. Een presentatiekist van hout met glas ervoor
VERZET Je gaat een kist inrichten met je groepje. Een presentatie kist van hout, met glas ervoor. De kist gaat over het verzet. De volgende dingen moeten in ieder geval in de kist komen: Wat is onderduiken
Nadere informatieAfb.l (Nijmegen II, 18/21) *
Deze maand is het zeventig jaar geleden dat de oorlog in Europa (VE Day) ten einde kwam. Met operatie Market Garden' was de bevrijding van Nederland begonnen, maar na de mislukking van de slag om Arnhem
Nadere informatieThema 4 Platteland. Samenvatting. Meander Samenvatting groep 5
Meander Samenvatting groep 5 Thema 4 Platteland Samenvatting Landbouw Bijna alles wat je eet, komt van de landbouw. De akkerbouwer verbouwt bijvoorbeeld aardappelen, tarwe of mais. Hij strooit eerst mest
Nadere informatieWerkstuk Geschiedenis Jodenhaat in de Tweede Wereldoorlog
Werkstuk Geschiedenis Jodenhaat in de Tweede Wereldoorlog Werkstuk door een scholier 2028 woorden 13 december 2005 4,7 122 keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis Sfinx Vraag 1 a) In welk jaar werd Nederland
Nadere informatie14 God ging steeds voor hen uit, overdag in een wolk, s nachts in licht en vuur.
Psalmen Psalm 78 1 Een lied van Asaf. De lessen van het verleden Luister allemaal naar mijn woorden. Luister goed, want ik wil jullie iets leren. 2 Wijze woorden wil ik spreken, wijze woorden over het
Nadere informatie8 6 Samenwerking in de wereld. Lees het verhaal Bijna de derde Wereldoorlog.
Lees het verhaal Bijna de derde Wereldoorlog. Dirk komt thuis. Dirk heeft gewonnen met voetballen. Hij is heel blij. Maar dan ziet hij zijn moeder. Zijn moeder kijkt niet blij. De moeder van Dirk denkt
Nadere informatieWat is de aanleiding tot de Eerste Wereldoorlog? De moord op Frans-Ferdinand van Oostenrijk.
Werkblad 7 Ω Oorlog en crisis Ω Les : De Eerste Wereldoorlog Het begin van de Eerste Wereldoorlog Rond 900 zijn er twee kampen in Europa. Rusland, Frankrijk en Groot- Brittannië aan de ene kant. Oostenrijk-
Nadere informatieTijd van de wereldoorlogen: De tweede wereldoorlog
Tijd van de wereldoorlogen: De tweede wereldoorlog Op de vlucht Trek een lijn naar het goede plaatje. In de winkel is bijna alles op. De groenteman zegt: de mensen kopen veel eten, de mensen vluchten voor
Nadere informatieWerkstuk Geschiedenis Joden vervolging in de 2e WO
Werkstuk Geschiedenis Joden vervolging in de 2e WO Werkstuk door een scholier 1359 woorden 21 februari 2004 6,1 464 keer beoordeeld Vak Geschiedenis Inhoud Inleiding Wat is jodenvervolging? Verplichte
Nadere informatie5,9. Boekverslag door een scholier 2671 woorden 20 februari keer beoordeeld. Non-fictie, Oorlogsroman Eerste uitgave 2005 Nederlands
Boekverslag door een scholier 2671 woorden 20 februari 2011 5,9 15 keer beoordeeld Auteur Genre David Barnouw Non-fictie, Oorlogsroman Eerste uitgave 2005 Vak Nederlands De Hongerwinter 1.De herinnering
Nadere informatie2 maart 1945. 2 maart 2016. Leerlingen groep 7 en 8 De Meeander Heelweg
2 maart 1945 2 maart 2016 Leerlingen groep 7 en 8 De Meeander Heelweg Er kwamen 4 Duitsers bij de Bark. Ze slaan piketten, voor het plaatsen van batterijen veldartillerie. Maar op die dag gingen de verzetsgroepen
Nadere informatieMijn mond zat vol aarde
Mijn mond zat vol aarde Serie: Verhalen kind in oorlog Tekst: Meike Jongejan Onderzoek: Mariska de Boer en Hans Groeneweg Redactie: Jan van Zijverden Vormgeving: Richard Bos 2015, Fries Verzetsmuseum,
Nadere informatieLEVEN IN DE OORLOG LES 1. Het begin van de oorlog
Wereldoorlogen en Holocaust LES 1 LEVEN IN DE OORLOG JE LEERT wat er in het begin van de Tweede Wereldoorlog gebeurt; wat er verandert in het dagelijks leven van de mensen; wat de mensen doen bij een luchtalarm.
Nadere informatieEls pelgrom (Else Koch) werd geboren op 2 april 1934 in arnhem, ze maakte daar de hongerwinter van 1944/1945 mee. Een zak vol
Boekverslag door Robbin 736 woorden 6 november 2017 0 keer beoordeeld Auteur Els Pelgrom Genre Jeugdboek Eerste uitgave 1977 Vak Nederlands De schrijver: Els pelgrom (Else Koch) werd geboren op 2 april
Nadere informatieVraag 1b. Wat was de oorzaak van deze ramp? Vraag 1a. In welke provincie was de Watersnoodramp van 1953? ...
Naam: DE WATERSNOOD- RAMP Het is 31 januari 1953. Het stormde vreselijk In Zeeland. Toch waren de meeste mensen gewoon rustig naar bed gegaan. Zij werden in hun slaap overvallen door een zware stormvloed.
Nadere informatieBronnen Noem een bron uit de tijd van de wereldoorlogen. Moet op het kaartje staan. Ooggetuigen Voedselbon Monument Museum Oorlogsgraven Filmbeelden
Bronnen Noem een bron uit de tijd van de wereldoorlogen. Moet op het kaartje staan. Ooggetuigen Voedselbon Monument Museum Oorlogsgraven Filmbeelden Bronnen Noem een museum uit die tijd. Openluchtmuseum
Nadere informatieTijdwijzer. Het begin. Voor en na Christus
138 Tijdwijzer Het begin Op deze tijdbalk past niet de hele geschiedenis van de mens. Er lopen namelijk al zo n 100.000 jaar mensen rond op aarde. Eigenlijk zou er dus nog 95.000 jaar bij moeten op de
Nadere informatie6,3. Werkstuk door een scholier 1640 woorden 9 mei keer beoordeeld. Geschiedenis. Voor de oorlog
Werkstuk door een scholier 1640 woorden 9 mei 2006 6,3 66 keer beoordeeld Vak Geschiedenis Voor de oorlog In 1914 kwam er een oorlog tussen Servië en Oostenrijk, Duitsland koos de kant van Oostenrijk.
Nadere informatieSamenvatting Geschiedenis De Tweede Wereldoorlog
Samenvatting Geschiedenis De Tweede Wereldoorlog Samenvatting door Cas 1253 woorden 2 april 2018 0 keer beoordeeld Vak Geschiedenis Inleiding. Waarom ik voor dit onderwerp heb gekozen. Ik heb voor dit
Nadere informatieIZEGEM TIJDENS DE EERSTE WERELDOORLOG
IZEGEM TIJDENS DE EERSTE WERELDOORLOG 31 juli 1914: ten oorlog! Op 31 juli 1914 staat de stad in rep en roer: het is oorlog! Overal wordt erover gepraat, de mensen staan allemaal op straat. De volgende
Nadere informatieTweede Wereld Oorlog. Xavi van der Linden. 22 mei 2OI2 Groep 8A. Tekening; Bombardement van Rotterdam
Tweede Wereld Oorlog Xavi van der Linden 22 mei 2OI2 Groep 8A Tekening; Bombardement van Rotterdam Inleiding Dit is mijn tweede werkstuk in groep 8. Voor dit werkstuk mag je geen eigen onderwerp kiezen,
Nadere informatieWerkstuk Geschiedenis De pest
Werkstuk Geschiedenis De pest Werkstuk door een scholier 1688 woorden 27 september 2005 6 362 keer beoordeeld Vak Geschiedenis Inleiding Ik heb als onderwerp De zwarte Dood gekozen, of ook wel de pest.
Nadere informatieProjectthema: De verhalenkoffer Les 1 Groeten van Leo Voorbereiding Lesdoelen Achtergrondinformatie Extra s Filmpjes Lesdoelen op het digibord
Voorbereiding Lesdoelen Achtergrondinformatie Extra s Knip de Mix en matchkaartjes uit (zie de laatste pagina van deze lesvoorbereiding). Zorg ervoor dat complete setjes worden uitgedeeld, anders is er
Nadere informatieBeleef de vrijheid! Opdrachtenboekje
Beleef de vrijheid! In dit museum maak je de aanloop naar de oorlog mee, ervaar je de bezettingstijd, vier je de bevrijding en zie je de wederopbouw van Nederland en Europa. Beleef de vrijheid! Met deze
Nadere informatieGROOT-BRITTANNIË en zeeklimaat
Naam GROOT-BRITTANNIË en zeeklimaat Groot Brittannië Groot-Brittannië is Schotland, Engeland en Wales samen. Engeland is het grootst van Groot-Brittannië en Wales het kleinst. Engeland heeft meer dan 46
Nadere informatieWerkstuk Engels Auschwitz birkenau
Werkstuk Engels Auschwitz birkenau Werkstuk door een scholier 1715 woorden 11 oktober 2011 5,2 9 keer beoordeeld Vak Engels Inhoud Bronvermelding. Pagina: 3 Wat is Auschwitz? Pagina: 4 Wat was het doel
Nadere informatieZuid Afrika gaat dezelfde weg op als VS
Home (/plus) Correspondent 'Suiker' (http://www.standaard.be/plus/tag/suiker) INTERVIEW DAVID SANDERS PROFESSOR VOLKSGEZONDHEID IN ZUID AFRIKA Zuid Afrika gaat dezelfde weg op als VS 07 JULI 2015 loa Professor
Nadere informatieTijdvak I. 31 oktober 2013 8: 30-10:00.
1 SCHOOLONDERZOEK Tijdvak I GESCHIEDENIS 31 oktober 2013 8: 30-10:00. Dit onderzoek bestaat uit 38 vragen. Bij dit onderzoek behoort een antwoordblad. Beantwoord de antwoorden uitsluitend op het antwoordblad.
Nadere informatieLesbrief bij het boek Kiezen in de oorlog. Marte Jongbloed Roelof van der Schans
Lesbrief bij het boek Kiezen in de oorlog Marte Jongbloed Roelof van der Schans Lees dit boek lekker rustig door. Beantwoord iedere keer als je een hoofdstuk uitgelezen hebt de vragen die bij dat hoofdstuk
Nadere informatieHONGERWINTER TWEEDE WERELDOORLOG
HONGERWINTER TWEEDE WERELDOORLOG Een informatiepakket voor een werkstuk of spreekbeurt COLOFON Tekst: Herman Bosman, Harry de Ridder, Olav Jansen Illustraties: CMO en zijn licentiegevers, Flickr, Nederlands
Nadere informatieDit boekje is van. Doodgewone Helden
Dit boekje is van Doodgewone Helden Echte helden! Je kent ze misschien wel van tv. Ze kunnen vliegen, ze kunnen mensen redden uit brandende gebouwen en ze vechten tegen slechteriken. Iedereen heeft zo
Nadere informatieDIT BOEKJE IS VAN DOODGEWONE HELDEN
DIT BOEKJE IS VAN DOODGEWONE HELDEN ECHTE HELDEN! JE KENT ZE MISSCHIEN WEL VAN TV. ZE KUNNEN VLIEGEN, ZE KUNNEN MENSEN REDDEN UIT BRANDENDE GEBOUWEN EN ZE VECHTEN TEGEN SLECHTERIKEN. IEDEREEN HEEFT ZO
Nadere informatieOORLOG IN OVERIJSSEL 2015
OORLOG IN OVERIJSSEL 2015 Opdrachten bij de film Naam Groep.. BEZETTING duur: ca. 15 minuten In de film zie je beelden van Hitler. Wie was hij? In welk jaar kwam Hitler aan de macht en welke plannen had
Nadere informatieInhoud. Thema 5.1 Jagers en boeren 3. Thema 5.2 Grieken en Romeinen 6. Thema 5.3 Monniken en ridders 9. Thema 5.4 Steden en staten 12.
Inhoud Thema 5.1 Jagers en boeren 3 Thema 5.2 Grieken en Romeinen 6 Thema 5.3 Monniken en ridders 9 Thema 5.4 Steden en staten 12 Eigentijds Eigentijds Toets Thema 5.1 Jagers en boeren 1. Rondtrekken 3.
Nadere informatieNaam: NEDERLAND IN OORLOG Begin WO2 (1932 tot 1940)
Naam: NEDERLAND IN OORLOG Begin WO2 (1932 tot 1940) Adolf Hitler In 1933 kwam Adolf Hitler in Duitsland aan de macht. Hij was de leider van de nazi-partij. Hij zei tegen de mensen: `Ik maak van Duitsland
Nadere informatie5,1. Samenvatting door Anoniem 686 woorden 2 maart keer beoordeeld. Geschiedenis. Hoofdstuk 3 De tijd van monniken en ridders.
Samenvatting door Anoniem 686 woorden 2 maart 2013 5,1 27 keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis Memo Hoofdstuk 3 De tijd van monniken en ridders. Paragraaf 1 De Romeinen trekken zich terug. 1. Welke
Nadere informatieArtsen zonder grenzen
Artsen zonder grenzen Dianne van den Bosch Inhoud Zo kwam het... 2 En in Nederland... 2 Hallo hallo!... 3 Wanneer in actie?... 3 Reizen in een vrachtvliegtuig... 3 En verder... 3 Laat maar waaien... 3
Nadere informatieProject Prehistorie, Grieken en Romeinen ABC
Project Prehistorie, Grieken en Romeinen ABC Week 1ABC: Algemeen Info: Prehistorie De geschiedenis in Nederland begint al heel lang geleden. Lang voordat de Romeinen in Nederland kwamen, waren er al mensen.
Nadere informatieWij, Nederlanders, hebben er ook veel nieuwe eetgewoontes bij gekregen. Dat komt door drie dingen:
Samenvatting door B. 739 woorden 29 november 2016 6,5 4 keer beoordeeld Vak Methode Biologie Nectar 7.1 Eten Eet iedereen hetzelfde? Eetgewoontes hangen van verschillende dingen af: je voorkeur voor eten
Nadere informatieTijd van monniken en ridders (500 100) 3.2 Hofstelsel en horigen. (500 100)
Gevolgen ineenstorting van het West Romeinse rijk in West Europa: 1. de eenheid van bestuur verdwijnt 2. de geldeconomie verdwijnt grotendeels. 3. steden raken in verval en verschrompelen tot kleine nederzettingen
Nadere informatieLUCHTVERKEER RAALTE LUCHTVERKEER RAALTE LUCHTVERKEER RAALTE LUCHTVERKEER RAALTE LUCHTVERKEER
LUCHTVERKEER RAALTE LUCHTVERKEER RAALTE LUCHTVERKEER RAALTE LUCHTVERKEER RAALTE LUCHTVERKEER Luchtverkeer (vliegtuigcrashes & bombardementen) Inleiding Vliegtuigen werden zowel door de Duitse bezetters
Nadere informatie6,1. Werkstuk door een scholier 1882 woorden 18 juni keer beoordeeld. Geschiedenis
Werkstuk door een scholier 1882 woorden 18 juni 2003 6,1 193 keer beoordeeld Vak Geschiedenis Begin 2e wereldoorlog De landen hadden besloten dat de schuld van de 1e wereldoorlog bij Duitsland lag dus
Nadere informatieKACHTEM TIJDENS DE EERSTE WERELDOORLOG
KACHTEM TIJDENS DE EERSTE WERELDOORLOG Voor de oorlog De kerk van Kachtem, toen alles nog rustig was. 31 juli 1914: ten oorlog! Op 31 juli 1914 staat het dorp in rep en roer: het is oorlog! Overal wordt
Nadere informatieHoofdstuk 1: De Tweede Wereldoorlog: Hitler
Hoofdstuk 1: De Tweede Wereldoorlog: Hitler Hitler wilde eerst kunstenaar worden, maar hij werd afgewezen op de kunstacademie. Hij werd militair en vocht mee in de Eerste Wereldoorlog. Ze verloren. Er
Nadere informatieRESEARCH CONTENT. Loïs Vehof GAR1D
RESEARCH CONTENT Loïs Vehof GAR1D INHOUD Inleiding ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------ blz. 2 Methode -----------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Nadere informatieGeschiedenis hoofdstuk 3
Geschiedenis hoofdstuk 3 Romeinse rijk 500 v Christus 500 na Christus Rome de eeuwige stad : deze stad bestaat al eeuwenlang. De tijdlijn Het Romeinse rijk begint 500v Chr. En eindigt 500 na Christus.
Nadere informatiePraktische opdracht Biologie Siamese Tweelingen
Praktische opdracht Biologie Siamese Tweelingen Praktische-opdracht door een scholier 1672 woorden 19 september 2003 7,2 111 keer beoordeeld Vak Biologie Inhoudsopgave Voorwoord Hoofdstuk 1: Hoe ontstaan
Nadere informatieCornelis Vrijschool 22 april 2009 opa en oma-dag groep 3. Opa en oma dag groep 3
Opa en oma dag groep 3 Mats & Daniëlle Bonma, op de boot in 1937, onderweg van Nederlands-Indië naar Nederland. De school van opa van Nils Jonk. Cornelis Vrijschool 22 april 2009 opa
Nadere informatieFossiele brandstoffen? De zon is de bron!
Energie 5 en 6 3 Fossiele brandstoffen? De zon is de bron! Filmpjes werkblad Doelen Begrippen Materialen Duur De leerlingen: weten dat fossiele brandstoffen hele oude resten van planten zijn. kunnen een
Nadere informatieChr. Oranjevereniging Marken en Oranje Herdenking 4 mei 2017 Thema: Verhalen van de oorlog
Chr. Oranjevereniging Marken en Oranje Herdenking 4 mei 2017 Thema: Verhalen van de oorlog Pieter er Zeeman en de konvooien naar Moermansk Pieter Zeeman (geboren op Marken op 20 december 1914) voer in
Nadere informatieOriginele stereofoto: 'Douamont. Cheveaux morts'
Originele stereofoto: 'Douamont. Cheveaux morts' In de conflicten voor de Eerste Wereldoorlog speelden paarden een belangrijke rol. De cavalerie was tot dan het speerpunt van de legers. Maar vanaf 1914
Nadere informatieDE DEMOCRATIE-INDEX GROEP 1: 1815-1848. 3. Hebben alle partijen min of meer gelijke kansen in de campagneperiode?
DE DEMOCRATIE-INDEX GROEP 1: 1815-1848 ACHTERGRONDINFORMATIE PERIODE 1815-1848 DE EERSTE JAREN VAN HET KONINKRIJK DER NEDERLANDEN Tussen 1795 en 1813 was Nederland overheerst geweest door de Fransen. In
Nadere informatieToespraak Gerdi Verbeet. Congres Vergeten slachtoffers tijdens WOII in de GGz De Basis Doorn, 10 juni Geachte aanwezigen,
Toespraak Gerdi Verbeet Congres Vergeten slachtoffers tijdens WOII in de GGz De Basis Doorn, 10 juni 2016 Geachte aanwezigen, Dank voor de uitnodiging om hier te komen spreken in Doorn, dichtbij Den Dolder
Nadere informatieEen gedeelte van een stad of een groter dorp. Een wijk bestaat uit meerdere buurten.
Meander groep 5 Thema 1 Onderweg Aardrijkskunde Waarom is een nieuwe wijk hier gebouwd en niet daar? Wat voor gebouwen staan er? Waarom staan ze juist op die plek? Huizen, boerderijen, fabrieken en kantoren
Nadere informatieSpreekbeurtinformatie Millenniumdoelen
Spreekbeurtinformatie Millenniumdoelen Informatie voor basisschoolleerlingen uit groep 5 t/m 8 Wat kun je hier vinden? 1. Jouw spreekbeurt over de Millenniumdoelen 2. Waarom zijn er Millenniumdoelen 3.
Nadere informatieOEKENE TIJDENS DE EERSTE WERELDOORLOG
OEKENE TIJDENS DE EERSTE WERELDOORLOG Voor de oorlog de kerk van Oekene voor de Eerste Wereldoorlog 31 juli 1914: ten oorlog! Op 31 juli 1914 staat het dorp in rep en roer: het is oorlog! Overal wordt
Nadere informatieDAGELIJKS LEVEN RAALTE DAGELIJKS LEVEN RAALTE DAGELIJKS LEVEN RAALTE DAGELIJKS LEVEN RAALTE DAGE
DAGELIJKS LEVEN RAALTE DAGELIJKS LEVEN RAALTE DAGELIJKS LEVEN RAALTE DAGELIJKS LEVEN RAALTE DAGE Dagelijks leven Inleiding Hoe zag Raalte eruit als bezet dorp? Wat waren de gevolgen van de oorlog op het
Nadere informatieMiddeleeuwen. door: Joshua Murray Vogelenzang groep 6 2013
Middeleeuwen door: Joshua Murray Vogelenzang groep 6 2013 Inhoud blz 1. Voorpagina blz 2. Inhoud blz 7. Sint Willibrord blz 8. De Landheer blz 3. De Middeleeuwen blz 9. Munten blz 4. Carcassonne blz 10.
Nadere informatieBrandaan. Geschiedenis WERKBOEK
6 Brandaan Geschiedenis WERKBOEK 6 Brandaan Geschiedenis WERKBOEK THEMA 4 Eindredactie: Monique Goris Leerlijnen: Hans Bulthuis Auteurs: Katrui ten Barge, Wilfried Dabekaussen, Juul Lelieveld, Frederike
Nadere informatieDagboek Sebastiaan Matte
Vraag 1 van 12 Dagboek Sebastiaan Matte Uit het dagboek van Sebastiaan Matte: "Ik ben vandaag bij een hagenpreek geweest, in de duinen bij Overveen. Wel duizend mensen uit de stad waren bij elkaar gekomen
Nadere informatieSamenvatting Biologie H7 Biologie Eten
Samenvatting Biologie H7 Biologie Eten Samenvatting door J. 1049 woorden 5 januari 2017 5,1 13 keer beoordeeld Vak Methode Biologie Nectar 7.1 Eten Eet iedereen hetzelfde? Eetgewoontes hangen van verschillende
Nadere informatieDe Hongerwinter. Jarno Welleman en Jasper Vianen. Geschiedenis
De Hongerwinter Namen: Klas: Vak: Docent: Jarno Welleman en Jasper Vianen 5HB Geschiedenis De heer Van der Vos 1 Voorwoord Iedereen weet wel wat de hongerwinter is, het is namelijk de Oorlogswinter van
Nadere informatieINGELMUNSTER TIJDENS DE EERSTE WERELDOORLOG
INGELMUNSTER TIJDENS DE EERSTE WERELDOORLOG 31 juli 1914: ten oorlog! Op 31 juli 1914 staat de gemeente in rep en roer: het is oorlog! Overal wordt erover gepraat. De volgende dag al moeten de dienstplichtigen
Nadere informatieTweede Wereldoorlog in Nederland
Tweede Wereldoorlog in Nederland Valerie van den Broek Groep 7 20/04/2017 Voorwoord Dit werkstuk gaat over de Tweede Wereldoorlog in Nederland. Die was er vanaf 1940 tot 1945 5 jaar dus. Ook in andere
Nadere informatieMarie Anne Tellegen overleefde de oorlog. Zij werd na de oorlog benoemd tot directeur van het Kabinet der Koningin (1945-1959).
Werkblad 1: Marie Anne Tellegen. Mijn naam is Marie Anne Tellegen. Ik ben geboren in het jaar 1893 in Arnhem. Mijn vader was burgemeester van Amsterdam van 1915 tot 1921. In februari 1944 kwam ik in de
Nadere informatiePraktische opdracht Geschiedenis De huisvrouw
Praktische opdracht Geschiedenis De huisvrouw Praktische-opdracht door een scholier 2502 woorden 13 april 2001 7,9 56 keer beoordeeld Vak Geschiedenis Inleiding Dit werkstuk gaat over het meest belangrijke
Nadere informatieWerkstuk Geschiedenis Tweede Wereldoorlog
Werkstuk Geschiedenis Tweede Wereldoorlog Werkstuk door een scholier 1663 woorden 7 juni 2004 6,3 124 keer beoordeeld Vak Geschiedenis Inhoud Inleiding Hoofdstuk 1: Spanning voor de oorlog Hoofdstuk 2:
Nadere informatie1 Flesvoeding... 1. 2 Wanneer geef je je kind een voeding?... 1. 3 Welk merk?... 1. 4 Hoeveel melk doe je in de fles?... 1
Flesvoeding Inhoudsopgave 1 Flesvoeding... 1 2 Wanneer geef je je kind een voeding?... 1 3 Welk merk?... 1 4 Hoeveel melk doe je in de fles?... 1 5 Krijgt je kind genoeg?... 2 6 Extra vitamines?... 2 7
Nadere informatieLEMELERVELD TIJDENS WO2
LEMELERVELD TIJDENS WO2 ROUTE 4,5 km Ontdek tijdens deze route hoe Lemelerveld de tweede wereldoorlog beleefde. Werkgroep Doc. '39-'45 van de Historische Kring Dalfsen. 20 17 Lemelerveld tijdens WO2 4
Nadere informatieHelp kinderen die geen eten hebben
GIRO LESPAKKET Help kinderen die geen eten hebben In veel landen in Afrika hebben veel kinderen niet genoeg te eten. Ze eten de hele dag niks of maar een heel klein beetje. Dat is een ramp. Want eten is
Nadere informatieWat rest is een foto
Wat rest is een foto Serie: Verhalen kind in oorlog Tekst: Meike Jongejan Onderzoek: Mariska de Boer en Hans Groeneweg Redactie: Jan van Zijverden Vormgeving: Richard Bos 2015, Fries Verzetsmuseum, Leeuwarden
Nadere informatieniveau 2, 3, 4 thema 5.5
niveau 2, 3, 4 thema 5.5 Gezonde voeding Inleiding Wanneer eet je gezond? Hoeveel moet ik dagelijks eten? Wat is een goed lichaamsgewicht? Onder- en overgewicht Inleiding Goede voeding levert de dagelijks
Nadere informatieBijlage VMBO-KB. geschiedenis en staatsinrichting CSE KB. tijdvak 2. Bronnenboekje b
Bijlage VMBO-KB 2008 2 tijdvak 2 geschiedenis en staatsinrichting CSE KB Bronnenboekje 800045-2-736b Staatsinrichting van Nederland bron 1 Reclame voor fietsrijlessen voor vrouwen (1896). bron 2 Op de
Nadere informatieHieronder een willekeurig overzicht van gebeurtenissen in en om Koedijk in verband met de hongerwinter:
HONGERWINTER OVER DE HONGERWINTER VAN 1944/1945 IN EN OM KOEDIJK Begin januari 1940 had de Nederlandse Bond van boerinnen en andere plattelandsvrouwen in Koedijk een lezing georganiseerd over een nieuwe
Nadere informatieDe steentijd Jagers en verzamelaars
De steentijd Jagers en verzamelaars De prehistorie is de geschiedenis van de mensheid voordat mensen konden lezen en schrijven. We hebben uit de prehistorie daarom geen boeken, dagboeken of andere geschreven
Nadere informatieСоюз СоветскихСоциалистических Республик
Союз СоветскихСоциалистических Республик SojoezSovjetskichSotsialistitsjeskichRespoeblik http://www.youtube.com/watch?v=hle4inigsee&feature=related De Romanovs De Romanov familie komt in 16313 aan de macht
Nadere informatieOPEL Trekkers 2017 KR Pagina 1
Ook de autofabrikant Opel heeft in het verleden pogingen gedaan om trekkers te bouwen. Het is t.o.v. de autoproductie een beperkte activiteit geweest maar wel de moeite waard om de informatie van dit merk
Nadere informatieLei en griffel: Kinderen schreven met een griffel op een lei. Soms leerden ze lezen met een ABC-boekje.
Onderwijs Schooltje Lhee in het Openluchtmuseum Het schoolgebouwtje dat in het Openluchtmuseum staat, is een dorpsschooltje uit Lhee (Drenthe). De inwoners van Lhee hadden die speciaal gebouwd in de 18e
Nadere informatie6,6. Praktische-opdracht door een scholier 2250 woorden 7 juni keer beoordeeld. Wiskunde A
Praktische-opdracht door een scholier 2250 woorden 7 juni 2004 6,6 41 keer beoordeeld Vak Wiskunde A Plan van aanpak Doel: Inzicht krijgen in het systeem van nummerborden in Nederland (vroeger en nu) en
Nadere informatieWaar gebeurde het? Korte omschrijving. Lesdoel. Lesbeschrijving. Materiaal. Docentenblad
Docentenblad Waar gebeurde het? Korte omschrijving In de strip worden vaak plaatsen genoemd. Er zijn drie kaartjes (Nederland, Europa en de wereld) en een aantal stripplaatjes waarin plaatsen genoemd worden.
Nadere informatieSTADEN TIJDENS DE EERSTE WERELDOORLOG
STADEN TIJDENS DE EERSTE WERELDOORLOG Staden voor de oorlog STA_07 De Speyhoek in Staden, voor de oorlog. Iedereen komt naar buiten voor de fotograaf. Moeders met lange rokken en grote schorten, vaders
Nadere informatieModule 5 Geschiedenis en geografie
Module 5 Geschiedenis en geografie 5.1 De geschiedenis van Nederland Tekst 1: De gouden eeuw Handel In de zeventiende eeuw gingen Nederlanders steeds meer handelen. Nederland ligt aan zee en er zijn veel
Nadere informatieDE MELKSTAKING. De melkstaking VENSTER 32. Melkstaking. Overval Blokhuispoort. Standrecht. 60 min OPDRACHT 1
60 min GEMAKKELIJK >GEMIDDELD< MOEILIJK OPDRACHT 1 1943 DE MELKSTAKING De melkstaking had een belangrijke invloed op het verzet in Fryslân. Voor de melkstaking waren er maar een aantal kleine verzetsgroepen.
Nadere informatieLes 5: De leefomstandigheden van de Maastrichtse arbeiders
Les 5: De leefomstandigheden van de Maastrichtse arbeiders Les 5: Leefomstandigheden De kloof tussen arm en rijk De afstand tussen arm en rijk was in de negentiende eeuw veel groter dan nu. Door de toenemende
Nadere informatieINHOUD. Inleiding Anne Frank Huis Boijmans Van Beuningen Corpus reis door de mens Gevangenismuseum...
INHOUD Inleiding...6 1 Anne Frank Huis...8 2 Boijmans Van Beuningen... 10 3 Corpus reis door de mens... 12 4 Gevangenismuseum... 14 5 Beeld en Geluid... 16 6 Museon... 18 7 Museum of the Image, MOTI...
Nadere informatieJouw idealen in de provincie Basisverkiezingsprogramma. Provinciale Staten 2015 in eenvoudige taal
Jouw idealen in de provincie Basisverkiezingsprogramma Provinciale Staten 2015 in eenvoudige taal Verkiezingen in de provincie Op 18 maart 2015 zijn er verkiezingen in de provincies van Nederland. Iedereen
Nadere informatieWelke wapens worden voor het eerst gebruikt in de Eerste Wereldoorlog? 1. Geweren en gifgas. 2. Machinegeweren en gifgas. 3. Gifgas en pistolen.
Tussen welke twee landen is de Eerste Wereldoorlog begonnen? 1. Engeland en Frankrijk 2. Duitsland en Frankrijk 3. Duitsland en Engeland Nederland blijft neutraal. Wat betekent dat? 1. Nederland kiest
Nadere informatie35 oefenvragen over de Tweede Wereldoorlog 1
35 Oefenvragen over de Tweede Wereldoorlog 1. De Tweede Wereldoorlog dankt zijn naam aan: a. Het aantal landen dat erbij betrokken was b. Het feit dat de oorlog in meerdere werelddelen werd uitgevochten
Nadere informatieBRON 4. Serviërs die zijn verbannen uit de onafhankelijke staat Kroatië, een satellietstaat van nazi-duitsland
BRON 4 Tijdens de Tweede Wereldoorlog werden miljoenen mensen het slachtoffer van massa-executies, deportaties, honger, dwangarbeid, concentratiekampen en bombardementen. Vluchtelingen en bannelingen Serviërs
Nadere informatieDe Nederlandse economie en de Tweede Wereldoorlog
Hein A.M. Klemann De Nederlandse economie en de Tweede Wereldoorlog In Nederland staat de Tweede Wereldoorlog, behalve als de periode van de jodenvervolging, bekend als een periode van schrijnende armoede.
Nadere informatie