Inspiratie voor een Grafheuvelcentrum

Transcriptie

1 Inspiratie voor een Grafheuvelcentrum

2 Colofon Opdrachtgever Gemeente Apeldoorn Gemeente Epe Dit document is tot stand gekomen door de enthousiaste inbreng van Masja Parlevliet, archeoloog gemeente Apeldoorn Nathalie Vossen, regioarcheoloog Stedendriehoek Maarten Wispelwey, regioarcheoloog Noord Veluwe Redactie en tekst Else Gootjes, Erfgoed Gelderland Carolien Loomans, Erfgoed Gelderland Vormgeving Lonneke Beukenholdt, BLKVLD & Bos Erfgoed Afbeeldingen Quentin Bourgeois, Maud Heldens, Mikko Kriek, Museum Het Pakhuis, Ans van Remmen, Rijksmuseum van Oudheden Arnhem, maart 2017

3 Archeologische schatkamer De Veluwe is één grote archeologische schatkamer. Meestal is de archeologische rijkdom in de bodem verborgen, maar op de Veluwe is deze juist heel goed zichtbaar. In het prachtige landschap kun je minstens zevenhonderd grafheuvels zien. Zonder verhaal zijn deze heuvels slechts bulten zand waar mensen in begraven liggen. Door onderzoek is er steeds meer bekend over de grafheuvels. Daarom is het tijd deze bijzondere en unieke verhalen van de grafheuvels te vertellen aan een breed publiek. Dit inspiratiedocument verkent de mogelijkheden voor een op te richten grafheuvelcentrum op de Veluwe. Wat is er nodig voor de realisatie? Welk publiek kan een grafheuvelcentrum trekken? Waarom juist op de Veluwe? Het is tijd voor een grafheuvelcentrum op de Veluwe! Missie Het realiseren van een uitnodigend grafheuvelcentrum op de Veluwe op een plek en manier die past in het landschap èn bij deze tijd waar bezoekers het verhaal van de grafheuvels en het landschap op een aantrekkelijke manier kunnen beleven en waar de prehistorie, met zijn dagelijks leven, gebruiken en rituelen, met de technieken van de huidige tijd, tot leven komt.

4 Het lijkt slechts een bult zand, maar als je het verhaal erbij hoort is het super interessant! Nathalie Vossen (Archeoloog gemeente Epe)

5 Over grafheuvels Wat is een grafheuvel? Een grafheuvel (tumulus) is een graf met een heuvel erover. Grafheuvels zijn gemaakt over een periode van duizenden jaren. Soms ligt er één persoon in een grafheuvel, soms meerdere en soms is de grafheuvel gebruikt voor het begraven van later overleden mensen. In Nederland zijn nog 4000 grafheuvels bekend. Op de Veluwe bevindt zich een grote concentratie van grafheuvels, er zijn er ongeveer nog 700 te zien. De meeste grafheuvels liggen in Apeldoorn, Epe en Ermelo, bijna 500 stuks. De oudst bekende grafheuvel is ongeveer 5000 jaar geleden aangelegd bij Apeldoorn. Ligging in het landschap Grafheuvels liggen niet op een toevallige plek. Sommige bevinden zich op een eenzame, markante plek in het landschap zoals de twee grafheuvels bij de Echoput in Apeldoorn. Anderen bevinden zich in een groepje of rij. Tussen Epe en Vaassen bevinden zich 50 grafheuvels op een lijn van wel zes kilometer lang. Later worden de doden vlakbij elkaar begraven in urnenvelden. Hier liggen heel veel kleine grafheuvels bij elkaar.

6

7 Waarom op de Veluwe? Inzichten uit onderzoek delen Baanbrekend archeologisch onderzoek van de Universiteit Leiden in de afgelopen tien jaar heeft heel veel nieuwe kennis en inzichten opgeleverd. Met behulp van moderne technieken en presentaties kan deze kennis nu vertaald worden naar een breed publiek. De belangrijke taak om het publiek bij ons archeologisch erfgoed te betrekken, wordt in het Verdrag van Malta specifiek genoemd. Publiekstrekker De Veluwe is een populaire binnenlandse bestemming met bijna 7,5 miljoen overnachtingen. En er wonen op de Veluwe bijna 1 miljoen mensen. Daarmee is er een grote potentiële doelgroep voor het grafheuvelcentrum binnen handbereik. Een uitnodigend grafheuvelcentrum is een leuk dagje uit waar op een laagdrempelige en moderne manier de prehistorie beleefd wordt. Het vormt een mooie aanvulling op het reeds bestaande toeristische aanbod. Dé plek voor grafheuvels Er is in heel Nederland nog geen plek waar de verhalen en de geschiedenis van de grafheuvels samen komen en in samenhang met het landschap vertelt worden. In Nederland zijn bijna 4000 grafheuvels bekend, waarvan de hoogste concentratie (circa 700 stuks) in het Veluwse landschap ligt. De combinatie van de grote hoeveelheid zichtbare grafheuvels in het prachtige landschap maakt de Veluwe bij uitstek de plek om dit initiatief te realiseren. Kenmerkend voor de Veluwe Zoals hunebedden voor Drenthe kenmerkende cultuurhistorische elementen zijn, zo kunnen grafheuvels dit zijn voor de Veluwe. In de Canon van Nederland worden hunebedden als eerste venster genoemd, en komen ze samen met grafheuvels, in de programma s van alle basisscholen voor. In de Gelderse canon vormen de grafheuvels zelfstandig het eerste verhaal in onze geschiedenis. Draagvlak Het realiseren van een grafheuvelcentrum sluit aan bij het beleid van de Provincie Gelderland om de komende jaren de Veluwe op de toeristische nummer één van Nederland te krijgen. Zowel bij nationale onderzoeksinstituten als in Gelderland zelf is draagvlak en enthousiasme aanwezig voor dit bijzondere initiatief.

8

9 Bouwstenen voor een grafheuvelcentrum Voor een grafheuvelcentrum zijn verschillende bouwstenen nodig. Sommige zijn essentieel, anderen kunnen in een later stadium toegevoegd worden. Samen zorgen ze voor een uitnodigend, verrassend, inhoudelijk en duurzaam initiatief rondom grafheuvels in Nederland.

10 Bouwsteen Landschap en locatie [een plek met aantrekkingskracht] Voor het publiek is het heel krachtig als de verhalen over de grafheuvels en de prehistorie op één plek samen komen in een landschap dat hierbij past. Door een bijzondere locatie te creëren met verblijfskwaliteit, waar mensen op zichzelf al veel kunnen beleven, trekt het grafheuvelcentrum bezoekers. Het ontwerp zelf draagt bij aan het verhaal en de verbeelding. Er is nog geen voorkeur voor één concrete locatie. Wel zijn er een aantal kansrijke locaties op de Veluwe. Voorwaarde is dat het grafheuvelcentrum op loopafstand van een grafheuvel komt. Aandachtspunt is de bereikbaarheid van het centrum, zowel per fiets, als met de auto (inclusief parkeren) en het openbaar vervoer. Belangrijk is dat het grafheuvelcentrum duurzaam is qua opzet en goed past in het landschap en aansluit bij het Veluws Recreatief Netwerk. De Veluwe is het op één na grootste natuurgebied van Nederland, met bos, heide, zandvlakten, landgoederen en spectaculaire uitzichten. Op sommige plekken is het landschap echter kwetsbaar, recreatief medegebruik zal daar rekening mee moeten houden.

11 Grafheuvelonderzoek Vanaf het begin van de 20e eeuw worden de grafheuvels in Nederland op meer wetenschappelijke manier onderzocht. Na 1970 ligt de nadruk op de bescherming van grafheuvels in plaats van opgraven. Omdat er nog veel vragen over grafheuvels bestaan start de Universiteit Leiden in 2008 een nieuw onderzoek. In dit onderzoek staan niet meer alleen naar de grafheuvels centraal, maar ook de sporen en het landschap eromheen. Nieuw gebouw in de vorm van een grafheuvel Herbestemmingslocatie inrichten als grafheuvelcentrum Informatiecentrum, eventueel combinatie met bestaand natuurcentrum, met tentoonstelling en natuurspeeltuin Uitkijktoren over de grafheuvellijn (Epe-Vaassen) Reizende plek, de grafheuvelbus met Archeohotspot

12 Wist u dat? Grafgiften als belangrijke informatiebronnen Overledenen vaak voorwerpen en een beker met voedsel meekrijgen in de grafheuvel Deze voorwerpen de archeoloog informatie geven over de ouderdom van de grafheuvel en over wie er begraven is Bij grafgiften altijd uit een vaste set gekozen werd: een bijl, dolk, pijlpunten en pot Grafgiften zijn goed te presenteren in een museum of informatiecentrum Samen gaan van functies, bijvoorbeeld uitvalsbasis vrijwillige archeologiewacht Werken met mensen met een afstand tot de arbeidsmarkt of een beperking Horeca in combinatie met natuurspeeltuin Samenwerking met ondernemers

13 Bouwsteen Organisatie en financiering [van realisatie tot vrijwilligers] De organisatie van het grafheuvelcentrum kan op verschillende manieren vorm krijgen. Als zelfstandig bedrijf of stichting, een samenwerking tussen of uitbreiding van een bestaande organisatie(s) of vanuit de overheid (provincie of gemeente). Financiering is nodig voor de eenmalige realisatie én voor de exploitatie op langere termijn. Vanuit diverse fondsen en sponsoring zijn bijdragen voor de realisatie en programmering mogelijk. Het combineren van functies in het centrum, zoals (kleinschalige) horeca, een winkel of maatschappelijk verantwoord ondernemen, verhuren van (deel)locaties, kan de exploitatie sluitend maken. Een beperkte professionele staf is onontbeerlijk voor de coördinatie, om de kwaliteit te bewaken en te zorgen voor projectfinanciering. Daarnaast is een aanzienlijk aantal vrijwilligers essentieel. Er is een groot team van (lokale) vrijwilligers beschikbaar die graag een rol spelen bij de openstelling, rondleidingen en ontvangst van groepen.

14 Bouwsteen Verhaal en beleving [de verhalen centraal] Er zijn bijzondere verhalen te vertellen over grafheuvels en deze verhalen vormen de basis voor het centrum. Dit beperkt zich niet tot de feitelijke archeologische informatie, maar juist de beleving staat centraal. Door het vertellen van persoonlijke verhalen van de Bronstijdvrouw, de Steentijdman en hun gezin kunnen de grafheuvels en de mensen die leefden in de prehistorie tot leven worden gewekt. Met nieuwe multimediale mogelijkheden kan de bezoeker het leven van toen ervaren. Stel je bijvoorbeeld voor dat je kan ervaren hoe het landschap door de eeuwen heen om je heen verandert, dat je kan zien hoe je eruit ziet in kleding uit de Bronstijd, dat je kan ervaren hoe een begrafenisritueel ging in de Steentijd of hoe in de IJzertijd rondom een urnenveld gewoond werd. Een wezenlijk onderdeel van het aanbod is een activiteitenprogramma, waar het zoveel mogelijk om zelf doen en zelf ervaren gaat. Bovendien kan de programmering goed aangepast worden aan de tijd van het jaar, trekt het extra bezoekers en stimuleert het herhalingsbezoek. Het prikkelen van zintuigen wordt steeds belangrijker in communicatie. Het product, het merk of de dienst in alle facetten beleven, intrigeert mensen en zorgt voor een betere beeldvorming. (bron: Senta multisensory concepting)

15 Witte wievenbulten en galgenberg Grafheuvels spreken al eeuwen tot de verbeelding. Vroeger dacht men dat in grafheuvels en hunebedden witte wieven woonden. De spooksfeer wordt nog versterkt als vanaf de Middeleeuwen sommige grafheuvels de functie van galgenberg krijgen. De gehangene was op een verhoogde heuvel immers goed zichtbaar en had zo een afschrikwekkend effect. Beleef een grafheuvel of het leven in de prehistorie in 3D Zie het landschap door de eeuwen heen veranderen via een 360 graden film Zelf aanraken of doen! Er zijn allerlei replica s die je mag aanraken en gebruiken Herkennen van prehistorische pollen onder een microscoop of puzzelen met scherven Grafheuvels/prehistorie/landschap verbinden aan hedendaagse kunst Workshops: Wat at men in de prehistorie? Maak je eigen trechterbeker van Keramiek; Hoe zag men eruit in de Prehistorie? Wandelingen met gids (bijv. door steentijdman of bronstijdvrouw) Vakantie feestweken/ Kinderfeestjes (bijl of amulet maken) Macabere Escaperoom de dooie boel

16 Ontwikkelen lespakket Ga op grafheuvel safari met GPS Speurtocht/ zoekexcursie voor jongeren; los de archeologische raadselen op Speel een game rondom de grafheuvels Realiseren Archeohotspot: zelf archeologisch onderzoek doen. Graaf mee met de archeoloog Archeovondsten spreekuur

17 Bouwsteen Educatie [bezoekers van de toekomst] Educatie is een onmisbare bouwsteen voor het grafheuvelcentrum. In alle lesprogramma s voor scholen komen grafheuvels bij het eerste venster van de canon van de Nederlandse geschiedenis aan bod. Straks kan een bezoek aan een grafheuvel en het grafheuvelcentrum een onuitwisbare indruk op de leerlingen achterlaten. In Gelderland sluit een bezoek tevens aan op de bestaande leerlijn voor het basisonderwijs: Reizen in de Tijd. Educatief een kansrijk middel is het opzetten van een Archeohotspot, waar de lokale archeologie centraal staat. Bezoekers leren, door mee te mogen doen, hoe archeologisch onderzoek, naar grafheuvels, de prehistorie en het landschap gedaan wordt.

18 Bouwsteen Communicatie en marketing [grafheuvels als merk] Het grafheuvelcentrum valt of staat bij een goede marketing- en communicatiestrategie. Anders slaat het onderwerp letterlijk dood. Het moet voor bewoners en bezoekers van de Veluwe evident zijn dat, als je je op de Veluwe begeeft, je het verhaal achter de grafheuvel moet kennen en dat je dit het beste kan beleven in het grafheuvelcentrum. Vergelijk het met de hunebedden in Drenthe. Nu associëren Nederlanders de Veluwe met een natuurlijk landschap, maar eigenlijk is het één groot openluchtmuseum dat vol staat met (groen) erfgoed. Door de aandacht te vestigen op de belevingswaarde van het grafheuvelcentrum laat je zien dat dit groene erfgoed ook hip and happening kan zijn. Ontwikkeling van een eigen beeldmerk Website waarin verhaal én beleving centraal staat Een prehistorisch dier (kinderen) of persoon (volwassenen) waarmee je je kan identificeren Producten die iets te maken hebben met grafheuvels (knuffel Swoertje, speciaal bier, grafheuveltaartje, moderne trechterbeker, collectie stenen, kinderboeken, et cetera) Aanbieden leuke arrangementen (in samenwerking met overnachting in B&B/hotel, bezoek andere attracties in de regio, et cetera) Dag van de grafheuvel en/of activiteiten in bepaalde periode; aansluiten bij Allerzielen/ dia de las Muertos/ Halloween

19 Wist u dat? Hunebedden of grafheuvels? Hunebedden zijn de oudste zichtbare grafmonumenten in Nederland Hunebedden waren oorspronkelijk bedekt met een aarden heuvel. Op de Veluwe zijn dergelijke hunebedden nooit gevonden, waarschijnlijk vanwege het ontbreken van grote zwerfkeien. Op de Veluwe kennen we wel vlakgraven (kuilen waarin de overledenen werden begraven) uit de tijd van de Hunebedden. Het vlakgrafritueel verandert doordat over het graf een heuvel wordt opgeworpen. Grafheuvels komen vanaf dan zowel in als buiten ons land voor.

20 Schatgravers en urnenzoekers Vanaf de 17e eeuw ontstaat interesse in de oude schatten die in de grafheuvels te vinden zijn. Eerst zijn het notabelen die uit nieuwsgierigheid in de heuvels gaan graven. Urnen en andere grafvondsten komen in rariteitenkabinetten en oudheidkamers terecht. Wanneer op een zeker moment geld wordt uitgeloofd voor vondsten, roven zogenaamde grafrovers de grafheuvels op grote schaal. Daarom zijn er helaas maar weinig ongeschonden grafheuvels over. Het grafheuvelcentrum als kenniscentrum Onderzoek (zichtbaar) uitvoeren vanuit het grafheuvelcentrum Ondersteunen van onderzoekers Als brug fungeren tussen wetenschap en publiek De vondsten van oud onderzoek verdienen een podium

21 Bouwsteen Onderzoek [kenniscentrum in de toekomst] Vanaf 2008 doen de Universiteit Leiden, de gemeente Apeldoorn, het Rijksmuseum van Oudheden en de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed onafgebroken onderzoek naar grafheuvels op de Veluwe en daarbuiten. Inmiddels zijn er talloze nieuwe ontdekkingen gedaan en zijn er diverse, proefschriften en andere publicaties over grafheuvels verschenen. Dit onderzoek wordt in Europa hoog gewaardeerd. Voor het eerst kan een goed verhaal over de grafheuvel en zijn ligging in het landschap, verteld worden. Dit onderzoek is nog niet klaar. Er worden nog altijd nieuwe grafheuvels ontdekt en er komen nieuwe onderzoeksvragen op.

22 Top 10 activiteiten toerist op de Veluwe 1) Wandeling maken 2) Uit eten gaan 4% 4% 2% 10% 19% 3) Bezoeken natuurgebied 4) Fietsen 5) Zwemmen 5% 6) Funshopping 8% 17% 7) Bezoek bezienswaardig gebouw 8) Bezoek dierenpark 9% 10% 12% 9) Bezoek museum 10) Bezoek pretpark Overig

23 Voor wie? Het grafheuvelcentrum op de Veluwe is er voor iedereen. Het beoogde publiek bestaat uit bewoners en toeristische bezoekers van de Veluwe. De doelgroep is divers en nieuwsgierig: (Groot)ouders met kinderen scholieren uit het basis en voortgezet onderwijs Mensen met interesse in geschiedenis, archeologie, landschap en de leefomgeving Mensen die voor de beleving komen Het grafheuvelcentrum staat voor een laagdrempelig bezoek waar de beleving van de prehistorie en het landschap voorop staat. Voor de bezoeker is veel te zien en te doen, leren gebeurt spelenderwijs. De erfgoedliefhebbers weten het wel te vinden, maar het verhaal is interessant voor iedereen. Masja Parlevliet (Archeoloog gemeente Apeldoorn) Bewoners en bezoekers van de Veluwe Verspreid over 21 gemeenten wonen er op de Veluwe bijna een miljoen mensen. Het overgrote deel van de toeristen op de Veluwe komt uit Nederland zelf. Landelijk staat de Veluwe op de tweede plaats (na de Noordzee badplaatsen) qua populairste toeristenregio. In 2015 vonden er 7,5 miljoen toeristische overnachtingen plaats op de Veluwe en per keer verblijft de Nederlandse vakantieganger gemiddeld 5 nachten op de Veluwe. Het bezoeken van een museum staat in de top-10 van activiteiten die de Nederlandse verblijfstoerist op de Veluwe graag doet. Bovenin de top-10 staan wandelen, uit eten gaan, bezoeken van een natuurgebied en fietsen. Het grafheuvelcentrum kan startpunt zijn van wandelingen, fietstochten, een plek in de natuur waar ook iets gegeten of gedronken kan worden.

24 Voor een onderzoeker is er niets mooier dan te constateren dat er een maatschappelijke roep is om de kennis die je vergaart. David Fontijn (Hoogleraar Archeologie van Vroeg Europa, Universiteit Leiden) In heel Europa ontstaat in de Late Prehistorie een vergelijkbaar grafritueel. Het samenhangende verhaal van de grafheuvels wordt alleen nog nergens in Europa in een museum verteld. Quentin Bourgeois (Onderzoeker Prehistorie van Noord-West Europa, Universiteit Leiden) Wij vertellen in Drenthe het verhaal van de Hunebedden. Het verhaal van de grafheuvels past perfect op de Veluwe. Hein Klompmaker (Directeur Hunebedcentrum) Een verhaal wordt des te krachtiger, als je het kan illustreren met de bijbehorende objecten en het vertelt in zijn natuurlijke context, op de plek waar het thuishoort. Wim Weijland (Directeur Rijksmuseum van Oudheden)

25 We moeten in de gaten houden dat we niet alleen bezig zijn voor de wetenschap, maar ook voor het publiek. En dat publiek is toevallig èrg gefascineerd door archeologie! Jos Bazelmans (Hoofd Archeologie, Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed) Met een moderne presentatie, allerlei multimediale middelen en een laagdrempelige randprogrammering kan je erfgoed en zeker ook archeologie heel aantrekkelijk aan het publiek overbrengen. Willem Bijleveld (Directeur Nederlands Openluchtmuseum) Grafheuvels zijn toch gewoon de piramides van de Veluwe!. Nathan Stukker (Wethouder Erfgoed gemeente Apeldoorn) Belangrijk is de combinatie van plek, partners en programmering! Erik Graafstal (Directeur Museum Hoge Woerd) Ik word graag ambassadeur van de grafheuvels op de Veluwe. Jan Aalbers (Wethouder Kunst en cultuur gemeente Epe)

26 Het is tijd voor een grafheuvelcentrum op de Veluwe! Bent u enthousiast? Wilt u zich aansluiten bij dit prachtige initiatief of wilt u meer informatie? Neem contact op met: archeologie@apeldoorn.nl