Heldencrypte te Zonnebeke

Transcriptie

1 BUREAU B. DELAEY CONSERVATIEARCHITECTEN bvba architect benoît Delaey Westmeers Brugge Heldencrypte te Zonnebeke BEHEERSPLAN ONROEREND ERFGOED Begraafplaats Zonnebeke Beschermd bij M.B Gemeente Zonnebeke telefoon : rekening BE b.delaey@telenet.be btw BE

2 Beheersplan Heldencrypte te Zonnebeke blad 1 INHOUDSOPGAVE 1 IDENTIFICATIE EN AFBAKENING HISTORISCHE NOTA Historische achtergrond bevrijding en wederopbouw van Zonnebeke Bouw van de heldencrypte Renovaties tijdens de 20 e eeuw BESCHRIJVING EN INVENTARIS VAN DE ERFGOEDELEMENTEN Exterieur Interieur Diagnose BESCHRIJVING VAN DE ERFGOEDWAARDEN BEHEERSDOELSTELLINGEN EN VISIE OP BEHEER OPSOMMING EN VERANTWOORDING VAN DE BEHEERSMAATREGELEN Lijst van mogelijke beheersmaatregelen Exterieur Interieur Cultuurgoederen Groenaanleg Concrete uitwerking van de beheersmaatregelen: restauratiedossier Eerste termijn Volgende termijnen VOORSTEL VAN OPVOLGING EN EVALUATIE LIJST VAN BIJLAGEN BIBLIOGRAFIE... 31

3 Beheersplan Heldencrypte te Zonnebeke blad 2 1 IDENTIFICATIE EN AFBAKENING Dit beheersplan wordt opgemaakt voor de Crypte van Zonnebeke. Reden tot opmaak van het beheersplan zijn de geplande restauratiewerken aan de crypte. Gemeente ZONNEBEKE, kadastrale afdeling ZONNEBEKE 1, sectie A, perceel 552/00c000. De heldencrypte werd opgenomen in de inventaris Wereldoorlogerfgoed onder id-nummer Figuur 1: Vooraanzicht van de crypte De crypte werd beschermd als monument bij MB op 4 mei 2017 van omwille van haar historische erfgoedwaarde. De afbakening van de bescherming omvat de crypte, de dertien heldenhuldezerkjes op de randen van het dak en de aanpalende ereperken met elf grondgraven. Vijftien lijkkisten in de crypte werden als cultuurgoederen meegenomen in deze bescherming.

4 Beheersplan Heldencrypte te Zonnebeke blad 3 Figuur 2: Crypte van Zonnebeke - afbakening van de bescherming als monument (MB 04/05/2017) (Geoportaal geo.onroerenderfgoed.be) Figuur 3: Crypte van Zonnebeke aangeduid in rood op de gemeentelijke begraafplaats (Geoportaal geo.onroerenderfgoed.be)

5 Beheersplan Heldencrypte te Zonnebeke blad 4 2 HISTORISCHE NOTA 2.1 Historische achtergrond bevrijding en wederopbouw van Zonnebeke Tijdens de Eerste Wereldoorlog werd Zonnebeke totaal vernield. De gemeente lag midden in de Ypres Salient of Ieperboog en had een strategische ligging langs de frontlijn. Bekendste veldslag in de buurt van Zonnebeke is het deze om Passendale (Passchendaele) tijdens de Derde Slag bij Ieper, in het najaar van Tijdens de gevechten werd Zonnebeke volledig met de grond gelijk gemaakt en getransformeerd tot een pokdalig modderlandschap. Eind september 1918 wordt de gemeente bevrijd door Belgische troepen (17de Belgische Linie, 8ste infanteriedivisie). De gevluchte inwoners keren vanaf 1919 terug en beginnen in de jaren 1920 met de wederopbouw van hun gemeente. In afwachting woonden ze in tijdelijke onderkomens. De heropbouw van Zonnebeke blijft niet onopgemerkt, mede ten gevolge van de aanneming van de gemeente door de staat op 10 juli 1919 (samen met de gemeenten Geluwe en Geluveld) en de daarop volgende aanstelling van Huib Hoste als architect-urbanist voor dit gebied. Hoste beslist te breken met het vooroorlogse uitzicht van Zonnebeke. Resultaten hiervan zijn onder andere de Onze-Lieve-Vrouwekerk (vanaf 1921), de pastorie (vanaf 1922) en de gemeenteschool (vanaf 1920) naar zijn ontwerpen in moderne stijl. Bij de heropbouw van Zonnebeke werd beslist om de gemeentelijke begraafplaats niet opnieuw rond de Onze-Lieve-Vrouwekerk in te planten, maar iets buiten de dorpskern. Er sneuvelden 130 Zonnebekenaren, waarvan er dertig begraven liggen op de gemeentelijke begraafplaatsen van Zonnebeke en deelgemeenten. Anders dan de Britse gevallen soldaten, werden de gesneuvelde Belgen doorgaans niet gezamenlijk in de buurt van het front begraven. Tijdens de wederopbouwperiode werden hun lichamen teruggebracht naar hun geboorteplaats, waar zij traditioneel werden bijgezet op de gemeentelijke of plaatselijke begraafplaats. De gemeenten kozen er doorgaans voor om een gedenkteken of oorlogsmonument te bouwen om hun gesneuvelden te eren. 2.2 Bouw van de heldencrypte 1921 Gelijktijdig met het inrichten van de begraafplaats van Zonnebeke, werd in 1921 met de plannen voor de bouw van een crypte gestart, op initiatief van de plaatselijke afdeling van de vereniging voor Vlaamse Oud-Strijders, kortweg V.O.S. Voormannen van de Zonnebeekse afdeling van deze vereniging voor Vlaamse Oud-Strijders waren de gebroeders Edmond en Prudent Rosselle. Edmond, secretaris van de vereniging, was ook gemeentesecretaris van Zonnebeke en speelde een hoofdrol in de bouw van de crypte.

6 Beheersplan Heldencrypte te Zonnebeke blad 5 Naast haar initiatief, was de V.O.S. ook verantwoordelijk voor de financiering van de crypte, hoewel ook kon gerekend worden op een toelage van de gemeente. Van de totale kostprijs van de crypte, 3.278,08 frank, betaalde de gemeente Zonnebeke frank. De crypte werd ontworpen door de gemeentearchitect Gaston Hutsé. Het ontwerp werd door de leden van de V.O.S. gerealiseerd, met Edmond Rosselle voorop, bijgestaan door Maurits Verbeke. 1 Werkers van de gemeente hadden vooraf het graafwerk gedaan. De crypte, ongeveer 26,5 m² in omvang, werd opgetrokken uit steenpuin uit het Ieperse, gemengd met zand, cement en water, waarvan bakstenen werden gemaakt. Voor de metalen liggers, waarop de lijkkisten zouden komen, werden oude smalspoorrails gebruikt. Zo werden de kosten zo laag mogelijk gehouden. Figuur 4: Kelder voor de gesneuvelde soldaten van Zonnebeke, grondplan door Gaston Hutsé, 1921 (gemeentearchief Zonnebeke) 1 A. en A. Deseyne, Zonnebeke (via Memorial Museum Passendaele, Kenniscentrum, referentie MMP 01924)

7 Beheersplan Heldencrypte te Zonnebeke blad 6 Figuur 5: Kelder voor de gesneuvelde soldaten van Zonnebeke, Doorsnede AB, Doorsnede CD door Gaston Hutsé, 1921 (gemeentearchief Zonnebeke)

8 Beheersplan Heldencrypte te Zonnebeke blad 7 Figuur 6: Bestek Gaston Hutsé, 1921 (gemeentearchief Zonnebeke) Oorspronkelijk was het de bedoeling om 42 bijzettingen te plaatsen in de crypte. Dit werd echter nooit gerealiseerd. 2 De plannen (zie Figuur 5) en de resten van smalspoorrails net boven de vloer (zie Figuur 36 op p. 21), wijzen wel op intentie om ook een onderste rij lijkkisten te voorzien. 2 Vandaag liggen vijftien lijkkisten in de crypte. Onduidelijk is echter, of er reeds vijftien lichamen bijgezet werden in de jaren 1920, dan wel pas na afloop van de Tweede Wereldoorlog

9 Beheersplan Heldencrypte te Zonnebeke blad 8 Er werden elf gerepatrieerde soldaten geselecteerd, allen gesneuveld tijdens de oorlog. Hun lichamen werden bijgezet in de crypte. Deze elf soldaten waren allen afkomstig uit Zonnebeke, maar geen van hen was in Zonnebeke gesneuveld. Eén enkele Zonnebekenaar uit de crypte, Achiel Duthoy, was soldaat in de 17 e linie die Zonnebeke in 1918 bevrijdde. Verder is onduidelijk op basis van welke criteria de selectie van gesneuvelden werd gemaakt. 3 In afwachting van hun bijzetting rustten de lichamen onder ijzeren platen op de begraafplaats. In augustus 1921 was de crypte klaar. De kisten van de elf soldaten werden gereinigd en gevernist en samen in de crypte geplaatst. De inhuldiging gebeurde op 11 november De elf soldaten uit de Eerste Wereldoorlog, die de crypte tot op vandaag als laatste rustplaats kennen, zijn: Henri Kesteloot (Klerken), 3 de linie Jules Deraedt (Steenbeek Langemark), 14 de linie Victor Vandewiele (Cauvalat, FR), soldaat in opleiding Leon Valère Callens (Merkem), landbouwer, vervoerkorps en later zware artillerie Louis Vandenbroucke (Valognes, FR), instructiekamp Cyriel Depoorter (De Panne), gewond geraakt bij het eindoffensief Camiel Carrein (Calais, FR), 2 de jagers, in Calais aan longontsteking bezweken Achiel Duthoy (Ledegem), 17 de linie (troepen bij bevrijding van Zonnebeke) Gerard Bogaert (Orival, FR), 2 de lansiers, gewond bij de Boyau de la mort Jerome Vandenbussche (Langemark), soldaat in opleiding Gaston Rosselle (Beveren aan de IJzer), 2 de karabiniers, werd voor de crypte overgebracht van het kerkhof van Beveren a/d IJzer Figuur 7: Henri Kesteloot Figuur 8: Jules Deraedt 3 Hierover werd in archiefmateriaal geen enkele melding teruggevonden

10 Beheersplan Heldencrypte te Zonnebeke blad 9 Figuur 9: Victor Vandewiele Figuur 10: Leon Callens Figuur 11: Louis Vandenbroucke Figuur 12: Cyriel Depoorter Figuur 13: Camiel Carrein Figuur 14: Achiel Duthoy Figuur 15: Gerard Bogaert Figuur 16: Jerome Vandenbussche

11 Beheersplan Heldencrypte te Zonnebeke blad 10 Figuur 17: Gaston Rosselle Een twaalfde grafkist, reeds in 1921 bijgezet, behoort toe aan Frederic Godderis ( ), een Belgisch vrijheidsstrijder van de onafhankelijkheidsoorlog in 1830, wiens eregraf teruggevonden werd bij het heraanleggen van de begraafplaats tijdens de wederopbouw. De loden kist waarin zijn lichaam bewaard werd, was intact gebleven tijdens de Wereldoorlog. Ook hij kreeg een geverniste houten kist en werd op de rails in de crypte geplaatst. Figuur 18: Frederic Godderis Na afloop van de Tweede Wereldoorlog worden in de crypte drie mannen begraven die tijdens deze oorlog sneuvelden: oud-strijders Leon Cnockaert ( ) en Paul Delbeecke ( ) en Emiel Dierynckx ( ), een verzetsstrijder gestorven in een Duits kamp. Er is geen informatie over de keuze die door gemeente, dan wel door de plaatselijke V.O.S., gemaakt werd om over te gaan tot het bijplaatsen van deze drie mannen, noch als hiervoor andere kisten werden weggehaald uit de crypte.

12 Beheersplan Heldencrypte te Zonnebeke blad 11 Figuur 19: Emiel Dierynckx Figuur 20: Paul Delbeecke Figuur 21: Leon Cnockaert Bovenop de zij- en achterwanden van het dak van de crypte werd voor elke soldaat een heldenhuldezerkje geplaatst. Deze werden geleverd door Jerome Declercq, handelaar in bouwmaterialen. In totaal zijn er dertien zerkjes; Frederic Godderis (+1909) en verzetsstrijder Emiel Dierynckx (+1945), beiden geen oud-strijders uit de wereldoorlogen, kregen geen heldenhuldezerkje en worden slechts binnen in de crypte herdacht. Links en rechts van de crypte werden elf oud-strijders in volle grond begraven. Negen van hen kregen eenzelfde heldenhuldezerkje, twee kregen een hardstenen zerk: Omer Pattyn , hardstenen zerk Vermeersch L. Delanghe Victor Vanschoore +1940, hardstenen zerk L. Vermeersch J. Vermeersch M. Ingelaere L. Deleu H. Brion A. Vulsteke V. Baelen

13 Beheersplan Heldencrypte te Zonnebeke blad 12 Traditioneel werd de crypte enkel opengesteld voor het publiek op 11 november en op Allerheiligen. Andere dagen van het jaar werd de crypte met ijzeren luiken gesloten. Er zou een lijkgeur in de crypte gehangen hebben die dikwijls niet te harden was. 4 Figuur 22: 11 november herdenking (jaar onbekend) bij de crypte in Zonnebeke: bemerk de ijzeren luiken die in de loop van de twintigste eeuw verwijderd werden (foto Heemkring Zonnebeke) 4 Van de Voorde E., Gunst M., Het gemeentelijk funerair erfgoed van Zonnebeke, Zonnebeke, Werkgroep Funerair Erfgoed Zonnebeke, 2010, p. 70

14 Beheersplan Heldencrypte te Zonnebeke blad Renovaties tijdens de 20 e eeuw Figuur 23: Historische foto van het interieur van de crypte voor enige herstellings- of aanpassingswerken (jaartal onbekend) (foto Heemkring Zonnebeke) In de loop van de twintigste eeuw werden meerdere kleine onderhouds- en herstellingswerken uitgevoerd aan de crypte. Op verschillende tijdstippen wordt het dak hersteld en versterkt. Het was daarnaast vrij snel nodig om de ondergrond en de muren van de crypte te betegelen, om vochtproblemen tegen te gaan. Op Figuur 23 hierboven is de achterwand van de crypte te zien voordat deze betegeld werd. Ook het plafond lijkt nog het betongewelf te zijn, waaronder later een vals plafond in platen zou worden gebouwd. Deze foto is niet gedateerd, er kan enkel vastgesteld worden dat het huidige uitzicht van het interieur van de crypte verschilt van dit beeld. In de jaren 70 onderging de crypte een grotere renovatie, die het uitzicht ervan sterk heeft veranderd. Daar waar de trap oorspronkelijk volledig aan het zicht onttrokken werd door ijzeren luiken (te zien op Figuur 22), werd deze tijdens deze renovatie opengewerkt. De trappartij zelf werd volledig vervangen. De toegang naar de crypte gebeurde voortaan via dubbele houten deuren beneden de trap zoals dit nu nog steeds het geval is. We hebben de stellige zekerheid dat er later nog werken aan de crypte zijn uitgevoerd, zo ondermeer de bijplaatsing van een supplementaire laag dakhuid met ventilatiekapjes. 5 5 Niemand in Zonnebeke kon enige informatie geven over werkzaamheden aan de crypte uitgevoerd tijdens de laatste veertig jaar. Er werden geen administratieve sporen van deze werken bewaard.

15 Beheersplan Heldencrypte te Zonnebeke blad 14 Ook de buitenaanleg wordt in de loop van de jaren 70 aangepast. In 1976, schrijven Aleks en Alfred Deseyne 6 Een paar ceders en een treurwilg zorgen voor een aangepast natuurkader. De taxushagen die de ingang van de crypte vandaag flankeren, zouden dus vrij recente aanplantingen moeten zijn. Recenter werden de naamplaatjes en foto s van de gesneuvelden op de kisten vernieuwd. Ook werd de crypte geadopteerd door de gemeentelijke basisschool De Zonnebloem. Volgens de informatie die we van de directeur kregen, bestaat deze adoptie concreet in een jaarlijkse duidingsles met bezoek aan de crypte door de leerlingen van het zesde leerjaar. Figuur 24: Gedenkplaat 8 november 2005, adoptie van de crypte door Basisschool De Zonnebloem 6 A. & A. Deseyne, Zonnebeke ), 1976 (Memorial Museum Passchendaele, referentie 01924)

16 Beheersplan Heldencrypte te Zonnebeke blad 15 3 BESCHRIJVING EN INVENTARIS VAN DE ERFGOEDELEMENTEN 3.1 Exterieur Figuur 25: Ingang crypte De crypte is opgetrokken uit geschorste bruine strengpers gevelbakstenen. De vrije muurbovenzijden zijn afgewerkt met geëxtrudeerde muurafdekkingen uit vezelcement. Aan de voorzijde is er een buitentrap die leidt naar de ondergrondse ruimte, beneden afgesloten met een dubbele houten deur. De witgeverfde deur met daarop een zwart kruis staat doorgaans open. Links en rechts van de ingang staat een vlaggenmast, geflankeerd door twee taxushagen. De trap, 1.50 m breed, telt elf treden en heeft langs beide zijden een met vinyl handgreepbekledingen afgewerkte stalen leuning. Een lage opstaande muur in baksteen draagt het dak van de crypte, dat op een ons onbekend tijdstip met een bijkomende laag roofing dakbedekking met verluchtingskapjes werd afgewerkt. Het dak is 6.85 m lang en 4.50 m breed. In de linker en rechterhoeken van het dak zijn twee treden (75 cm breed) die toegang tot het dak bieden. Boven de deur is de bakstenen gevel afgewerkt met een flauw hellend fronton

17 Beheersplan Heldencrypte te Zonnebeke blad 16 onder een geëxtrudeerde vezelcement muurafdekking. In het midden van het dak is een lichtopening (71 cm x 71 cm) ingewerkt, afgedekt met een gewapende glasplaat. Alle in deze paragraaf beschreven elementen zijn het resultaat van een of meerdere verbouwingen van de oorspronkelijke crypte. Figuur 26: Ingang crypte via de trap, met gesloten deur, witgeverfd met zwart kruis Figuur 27: Dak van de crypte en detail van de dakafwerking

18 Beheersplan Heldencrypte te Zonnebeke blad 17 Figuur 28: Lichtkoepel. Figuur 28: Achterzijde van de crypte De lage muur aan de achterzijde van de crypte geeft zicht op de mogelijks oorspronkelijke materialen die gebruikt werden bij het bouwen van de crypte in 1921, zoals te zien op Figuur 29. De opstaande wandgedeelten konden zijn afgewerkt in gewassen keien- en puinbeton.

19 Beheersplan Heldencrypte te Zonnebeke blad 18 Figuur 29: Achterzijde van de crypte, detail Bovenop de dakranden staan dertien betonnen heldenhuldezerken. In de aanpalende perken staan nog eens negen gelijke heldenhuldezerken en twee hardstenen zerken van oud-strijders die in volle grond zijn begraven. Deze zerken, zes aan linkerzijde, vijf aan rechterzijde, zijn middels geplastificeerde metalen palen en kettingen omzoomd. De in totaal 22 heldenhuldezerkjes hebben de traditionele vormgeving met het keltisch kruis, waarop het opschrift AVV VVK en de blauwvoet. Eén heldenhuldezerkje heeft een ingewerkte foto. Daarnaast zijn de graven van twee oud-strijders afgewerkt met een hardstenen zerk met opschrift PA en palmtak (figuur 34 en 36). De in totaal 24 grafzerken zijn eveneens opgenomen in het beschermingsbesluit van de crypte. Zo werden ze ook relatief recent voorzien van nieuwe gegraveerde granieten naamplaten. Figuur 30: Overzicht van de heldenhuldezerkjes op het dak van de crypte

20 Beheersplan Heldencrypte te Zonnebeke blad 19 Figuur 31: Overzicht van de heldenhuldezerkjes en hardstenen zerken, links en rechts van de crypte Figuur 32: Heldenhuldezerkje van J. Vermeersch

21 Beheersplan Heldencrypte te Zonnebeke blad 20 Figuur 33: Heldenhuldezerkjes op de crypte Figuur 34: Graf van Omer Pattyn in hardsteen Figuur 35: Graf van Victor Vanschoore in hardsteen

22 Beheersplan Heldencrypte te Zonnebeke blad Interieur De buitentrap van de crypte leidt naar een ondergrondse ruimte met een centraal bovenlicht. De ruimte is 3.33 m diep, 5.82 m lang en 1.87 m hoog. Binnen in de crypte is de vloer betegeld met wit geaderde zwarte verglaasde grèstegels met afmetingen 16.6 cm x 16.6 cm. De wanden zijn afgewerkt met okerrode verglaasde grèstegels. Het plafond, oorspronkelijk een vlak gegoten betongewelf, is bekleed met cementvezelplaten in gegalvaniseerd metalen kaderwerk. Figuur 36: Resten van de onderste, ongebruikte rails Op metalen smalspoorrails staan 15 lijkkisten opgesteld, links zeven en rechts acht. Verder staat een klein tafeltje in de crypte, waarop twee in de Nationale driekleur geschilderde obushulzen, een paar kaarsen, plastic bloemen en gedenkkruisjes met klaprozen. Achter het tafeltje is in de muur een kruis ingewerkt in zwarte tegels. Figuur 37: Overzicht van de lijkkisten in de crypte

23 Beheersplan Heldencrypte te Zonnebeke blad 22 De houten kisten werden allen afgewerkt in een imitatiehoutbeschildering. Ze zijn trapeziumvormig, met uitzondering van een paar zijn hun zijkanten licht gebogen. Hoewel gelijkaardig in opbouw, vertonen de kisten kleine verschillen in de details. Enkele hebben een kruis op het deksel of werden afgewerkt met siernagels. Eén kist heeft handvaten. De kist van Frederic Godderis, die als oud-strijder uit de Belgische vrijheidsstrijd in 1830 een natuurlijke dood stierf in 1909, is een eenvoudige houten kist zonder siernagels. Figuur 38: Verschillende afwerkingen van de lijkkisten Op het voeteinde van elke kist werd een foto aangebracht, gedrukt op een ovalen porseleinbord, samen met een identificatieplaatje uit ingefreesde kunststof. Op elke kist ligt minstens één kunstbloemenkrans. 3.3 Diagnose Figuur 39 (links): Afgebrokkeld beton, achterkant heldenhuldezerkje Figuur 40(rechts): Sporen van aantasting door Anobium punctatum op een lijkkist De crypte bevindt zich in een bouwfysisch stabiele toestand. Hier en daar zijn kleinere problemen op te merken, zowel aan buiten- als binnenzijde:

24 Beheersplan Heldencrypte te Zonnebeke blad 23 - De heldenhuldezerkjes verkeren in het algemeen in goede staat. Desalniettemin vertonen ze hier en daar wat betonrot en ten gevolge van wapeningsroest afgestoten stukken. De zerkjes zijn duidelijk eerder hersteld geweest. - Binnen in de crypte zijn sporen van vochtinsijpeling zichtbaar. Dit heeft gevolgen voor de interieurelementen en de lijkkisten. De smalspoorrails vertonen tekenen van roest, met name de onderste, ongebruikte rails zijn heel zwaar verweerd (te zien op Figuur 36). - Van sommige kisten zijn planken gescheurd of gebarsten. - De kist van Paul Delbeecke, aan rechterzijde op de onderste ligger, vertoont in haar voeteinde sporen van aantasting door Anobium punctatum. Problematischer is echter het algemene uitzicht van de crypte, die, ondanks de relatief goede bewaringstoestand, door de meest recente herstellingen en aanpassingen een heel banaal uitzicht heeft gekregen. Door het gebruik van op dat moment moderne materialen, werd de crypte in de loop van de tweede helft van de twintigste eeuw onherkenbaar en heeft het zijn cachet als uniek Belgisch herdenkingsmonument deels verloren. De gebruikte materialen aan zowel binnen- als buitenzijde, zoals de plafondbekleding, de platen in vezelcement, en de zwarte roofing geven het geheel dan wel een verouderd, maar geen historisch karakter. Deze diagnose zal, ter aanvulling op de noodzakelijke herstellingswerken, meegenomen worden bij de uitwerking van het restauratiedossier.

25 Beheersplan Heldencrypte te Zonnebeke blad 24 4 BESCHRIJVING VAN DE ERFGOEDWAARDEN De crypte van Zonnebeke werd beschermd om haar historische erfgoedwaarde. De crypte, ingehuldigd op 11 november 1921, herinnert aan de vroege dagen van de wederopbouw. Hoewel het uitzicht aan buitenzijde flink gewijzigd is na renovaties in de loop van de twintigste eeuw, blijven het interieur, de lijkkisten en de plechtige sfeer herinneren aan het inmiddels honderdjarig herdenken van de Zonnebeekse militaire oorlogsslachtoffers. Daarenboven is de crypte een unicum in België. Daar waar andere gemeenten doorgaans kozen voor een gedenkteken of monument om hun gesneuvelden te erkennen en herinneren, is de crypte van Zonnebeke het enige Belgische voorbeeld in haar soort. De crypte werd, sinds de bouw ervan in 1921, opengesteld voor publiek. Ook dit verschilt van andere cryptes in Europese context, die oorspronkelijk als private ruimtes werden geconcipieerd en slechts recent opengesteld werden voor het publiek. 7 De crypte van Zonnebeke vertelt het verhaal van een gemeente die op eigen wijze een plek van herdenking wilde inrichten, gestoeld op de visie van de plaatselijke afdeling van de oud-strijdersvereniging V.O.S. Ook de inmiddels zeldzame Vlaamse heldenhuldezerkjes bevestigen de historische waarde van de crypte van Zonnebeke. Er zijn nog slechts 137 heldenhuldezerken in België bewaard, 8 waarvan deze 22 in Zonnebeke. Deze symbolisch geladen zerkjes, met het opschrift AVV VVK en de blauwvoet, herinneren aan de Vlaamse ontvoogdingsstrijd en de boodschap van de Vlaamse oud-strijders. 7 Bijvoorbeeld de Hohenzollerncrypte in Berlijn en de Kapuzinergruft in Wenen (Beschermingsdossier voor de Crypte van Zonnebeke, Agentschap Onroerend Erfgoed) 8 In de jaren 1920 verving de Belgische Staat deze Vlaamse heldenhuldezerkjes door officiële stèles. Voor 1925 werden 708 heldenhuldezerken voor gesneuvelden en gestorven militairen uit de Eerste Wereldoorlog geregistreerd. Momenteel blijven er nog slechts 137 over. (Beschermingsdossier voor de Crypte van Zonnebeke, Agentschap Onroerend Erfgoed).

26 Beheersplan Heldencrypte te Zonnebeke blad 25 5 BEHEERSDOELSTELLINGEN EN VISIE OP BEHEER De hoofddoelstelling van het beheer van de crypte is het maximaal behouden en herstellen van de historische erfgoedwaarde van het geheel, met inbegrip van de aanliggende graven. Hiertoe zullen de nodige restauratiewerken gepland worden, zoals hierna beschreven in hoofdstuk 6. De restauratie zal zo ver als mogelijk gebeuren met de vermeend oorspronkelijke toestand van de crypte in 1921 als leidraad. Helaas is hierover te weinig informatie voorhanden. Daarom zal, waar mogelijk, worden geopteerd voor minder banale afwerkingsmaterialen dan de huidige. Het beheer en behoud van de historische erfgoedwaarde van de heldencrypte is niet zozeer een kwestie van het herstellen van de bouwfysische toestand van het monument, aangezien deze vandaag in een vrij goede staat is. Belangrijker is om, aan de hand van de geplande restauratie, de authenticiteit terug te brengen door storende, later toegevoegde elementen weg te werken of door historische materialen te vervangen. Het bovengrondse deel van het gebouwtje is afgewerkt in goedkope en industriële bouwmaterialen, die de crypte in haar voorkomen en haar historische erfgoedwaarden aantasten. Storende elementen zijn onder meer de huidige dakbedekking, de muurafdekkingen in vezelcement en de met vinyl beklede trapleuning aan buitenzijde. Binnenin ontsiert de lelijke plafondafwerking het sacrale geheel van de crypte met lijkkisten. Het ministerieel besluit tot bescherming van de crypte van Zonnebeke dateert uit mei 2017 en is dus heel recent. Hierdoor is het mogelijk om de belangrijkste zaken met betrekking tot het beheer en behoud van het monument uit dit besluit te distilleren, waarin ook de rechten en plichten van de zakelijkrechthouder en gebruiker gedetailleerd worden beschreven. Uit het ministerieel besluit kunnen de volgende drie hoofddoelstellingen voor het beheer van de crypte van Zonnebeke afgeleid worden: - het behoud van de erfgoedkenmerken en erfgoedelementen, - de goede bewaring en conservering van de kisten in, en de zerken op de crypte, - het terugbrengen van een optimaal bewaringsklimaat in de crypte zonder daarbij teniet te doen aan het originele ontwerp van Gaston Hutsé in Volgend uittreksel uit het beschermingsbesluit benadrukt de belangrijkste punten voor het beheer en onderhoud van de crypte: de instandhouding en het onderhoud [ ] verzekeren door: 1 het goed als een goede huisvader te beheren en de nodige voorzorgsmaatregelen te nemen tegen schade ten gevolge van brand, blikseminslag, diefstal, vandalisme, wind, water; 2 de toestand van het goed regelmatig te controleren met bijzondere aandacht voor: a) de bouwfysische toestand, dierlijke en plantaardige aantasting van de lijkkisten; b) de vochtproblematiek (insijpelend, opstijgend, binnenlopend); c) de klimaathuishouding van de crypte; d) materiele beveiliging van de toegang tot de crypte;

27 Beheersplan Heldencrypte te Zonnebeke blad 26 e) bouwfysische toestand van de stèles en heldenhuldezerken; 3 regulier onderhoud uit te oefenen; 4 onmiddellijk passende consolidatie- en beveiligingsmaatregelen te nemen in geval van nood; 5 de nodige acties te nemen om diefstal of vandalisme van de kisten, hun inhoud, en onderdelen ervan, net als de bovengrondse zerken te verhinderen; 6 indien nodig de kisten bij plantaardige of dierlijke aantasting te behandelen, herstellen of vervangen door gelijkaardige kisten. Metaalwerk als handvaten, siernagels en foto's, op gelijk welke drager, dienen hergebruikt te worden.

28 Beheersplan Heldencrypte te Zonnebeke blad 27 6 OPSOMMING EN VERANTWOORDING VAN DE BEHEERSMAATREGELEN 6.1 Lijst van mogelijke beheersmaatregelen In dit deel wordt een lijst opgenomen van mogelijke beheersmaatregelen, die in de beheersperiode van 20 jaar kunnen worden uitgevoerd. De premiegerechtigdheid is ondergeschikt aan de vigerende wetgeving en dit binnen de perken van de begroting Exterieur AARD DER WERKEN EENMALIG TERUGKEREND VRIJSTELLING TOELATING Afhalen dakbedekking Plaatsen nieuwe dakbedekking en vochtwering Herstel parementmetselwerk Hervoegen baksteenvoegen waar nodig Herstellen betonrot heldenhuldezerkjes Herschilderen heldenhuldezerkjes (mits identieke kleurstelling) Herstellen van de dubbele buitendeur Herschilderen van de dubbele buitendeur (mits identieke kleurstelling) Herstel van de buitentrap (treden, tegentreden, bordes, handgrepen) Onderhoud van de buitentrap (tegengaan of verwijderen van mosvorming, vorstschade, ) Voorzien van passende omheiningen rond de zerken Interieur AAR D DER WERKEN EENMALIG TERUGKEREND VRIJSTELLING TOELATING Verwijderen bestaande vloerafwerking Verwijderen bestaande wandafwerkingen Uitvoeren nieuwe ondervloer Plaatsen vochtwering en behandelen tegen opstijgend vocht Herplaatsen vloerbetegelingen Herplaatsen wandbetegelingen Restauratie smalspoorrails (waaronder vervanging van deze op vloedhoogte)

29 Beheersplan Heldencrypte te Zonnebeke blad 28 Afhalen van huidige plafondbekleding Restauratie betongewelf Cultuurgoederen AARD DER WERKEN EENMALIG TERUGKEREND VRIJSTELLING TOELATING Herstellen beschadigde houten lijkkisten waar nodig (scheuren, aantastingen, ) Retouches en lokale herschildering houtimitaties Aanvullen verdwenen ornamenten Groenaanleg AARD DER WERKEN EENMALIG TERUGKEREND VRIJSTELLING TOELATING VTA 9 controle vier taxussen Jaarlijks Onderhoudssnoei vier taxussen Tweejaarlijks Onderhoud buitenverhardingen uit grind 4x jaar 6.2 Concrete uitwerking van de beheersmaatregelen: restauratiedossier Eerste termijn Na goedkeuring van het beheersplan, wordt een restauratiedossier voor de crypte opgesteld. Dit zal alle nodige restauratie- en conservatiemaatregelen omvatten zoals omschreven in Volgende termijnen Gezien de geringe omvang van het monument de beheersmaatregelen die in de eerste restauratiefase voorzien zijn, worden geen grote herstellingswerken verwacht in de volgende termijnen van voorliggend beheersplan. Wel wordt aangenomen dat de crypte regelmatig onderhouden zal moeten worden. Zo zal het om de vijf of tien jaar nodig zijn het schilderwerk te heruitvoeren van de dubbele deur en de betonnen heldenhuldezerkjes. Ook de buitentrap zal regelmatig behandeld te worden tegen mos- en algenvorming. 9 Visual Tree Assessment

30 Beheersplan Heldencrypte te Zonnebeke blad 29 7 VOORSTEL VAN OPVOLGING EN EVALUATIE De crypte van Zonnebeke verkeert momenteel in betrekkelijk goede bouwfysische toestand. Deze wordt opgevolgd door de onderhoudsdiensten van de gemeente Zonnebeke. Waar nodig wordt ingegrepen. De gemeente heeft in het verleden steeds opgetreden om dringende of tijdelijke maatregelen te nemen om schade aan de erfgoedwaarden tegen te gaan, al zijn deze niet of nauwelijks gedocumenteerd. Niettemin is de crypte ten gevolge van ongelukkige architecturale ingrepen niet om aan te zien. Hierdoor is de crypte aan restauratie toe en is het nodig het behoud van de crypte en haar erfgoedwaarden te garanderen. Voorstellen zullen worden geformuleerd tijdens de opmaak van het restauratiedossier, dat aangevat zal worden na goedkeuring van het beheersplan. De auteur van het beheersplan, tevens aangesteld voor de restauratie van de crypte, is nauw betrokken bij de toestand van het monument voor, tijdens en na de geplande onderhouds- en restauratiewerken en zal, in overleg met het Agentschap Onroerend Erfgoed, de nodige beslissingen en maatregelen nemen ter behoud van de historische erfgoedwaarden van de crypte. Voorgesteld wordt alvast aan de gemeente Zonnebeke om de opvolging en evaluatie van de bouwfysische toestand van het monument te laten opvolgen door de APB Monumentenwacht West-Vlaanderen

31 Beheersplan Heldencrypte te Zonnebeke blad 30 8 LIJST VAN BIJLAGEN Overzicht van de verplichte en optionele bijlagen. Bijlagen Perimeter van gebied waarvoor beheersplan wordt opgemaakt (met schaal en N-pijl) Lijst van handelingen waarvan de uitvoering vrijgesteld zal zijn van toelating Lijst van ZEN-erfgoed met aanduiding op kaart Lijst van open erfgoed met aanduiding op kaart Lijst van ontsluitingswerken voor open erfgoed die in aanmerking komen voor een premie met aanduiding op kaart Lijst van werken aan bomen en struiken waarvoor toelating nodig is Lijst van cultuurgoederen die in aanmerking komen voor een premie Lijst van premiegerechtigde werken aan een orgel dat dateert van na WOI Lijst van handelingen waarvoor CBS niet kan oordelen dat ze van die aard zijn om wezenlijke eigenschappen van een DG/SG te verstoren Schematisch overzicht van lijkkisten en heldenhuldezerkjes Niet van toepassing / niet bijgevoegd x x x x x x Bijgevoegd (nummer bijlage) zie hoofdstuk 1 zie hoofdstuk 6 tabel 6.1 Bijlage 1 Bijlage 2

32 Beheersplan Heldencrypte te Zonnebeke blad 31 BIBLIOGRAFIE - Deseyne A en A.., Zonnebeke dood en heropstanding van een dorp, Zonnebeke, 1976, 573 p. - Deseyne A., Zonnebeke tussen 2 oorlogen, Zonnebeke, De Zonnebeekse Heemvrienden, 1994, 144 p. - Deseyne A., Huib Hoste en de wederopbouw te Zonnebeke, De Zonnebeekse Heemvrienden, 1981, 64 p. - N.N., Relicta 12, Brussel, Vlaams Instituut voor het Onroerend Erfgoed, 2015, 383 p. - Van de Voorde E., Gunst M., Het gemeentelijk funerair erfgoed van Zonnebeke, Zonnebeke, Werkgroep Funerair Erfgoed Zonnebeke, 2010, 88 p. - Leeman G. 2009, Heldenhulde Vlaamse beweging en het funerair erfgoed ADVNmededelingen, 6.1, p Beschermingsdossier : De crypte van Zonnebeke en aanpalende ereperken, monument, Joeri Mertens, dossiernummer 4.001/33037/108.1 Met dank aan Memorial Museum Passchendaele en Heemkring Zonnebeke

33 Bijlage 1: Lijst van cultuurgoederen die in aanmerking komen voor premie Vijftien houten kisten met daarin de restanten van één oud-strijder uit 1830, dertien gesneuvelde en militaire doden uit beide wereldoorlogen en één verzetsstrijder die stierf in gevangenschap. Dit zijn de lijkkisten van: Frederik Godderis , Gerard Bogaert , Leon Callens , Camiel Carrein , Cyriel Depoorter , Jules Deraedt , Achiel Duthoy , Henri Kesteloot , Gaston Rosselle , Louis Vandenbroucke , Jerome Vandenbussche , Victor Vandewiele , Leon Cnockaert , Paul Delbeecke , Emiel Dierynckx Foto s werden in de tekst van het beheersplan opgenomen. Overzicht van de lijkkisten en (eventueel bijhorende) heldenhuldezerkjes worden in bijlage 2 opgenomen.

34 Bijlage 2: Schematisch overzicht van lijkkisten en heldenhuldezerkjes

35