Op naar de volgende worp

Transcriptie

1 H O O F D S T U K 3 Op naar de volgende worp De week na spenen is zeer ingrijpend voor de zeug. In deze korte periode droogt het uierpakket op, begint de zeug met het herstel van de conditie, vliegen de hormonen door het lijf, springen de follikels en wordt de zeug geïnsemineerd. Een succesvolle inseminatie is de beloning voor een goede berigheidsdetectie. Cyclus op de eierstokken De berigheidscyclus duurt 21 dagen en is een komen en gaan van hormonen. De groei van eicellen in follikels neemt hiervan ongeveer 7 dagen in beslag, onder invloed van het Follikel Stimulerend Hormoon (FSH) en het Luteïniserend Hormoon (LH). De follikels zelf produceren oestrogeen, dat voor het berigheidsgedrag zorgt. Het LH laat follikels openspringen, waardoor de eicellen richting baarmoeder kunnen. Dit luidt de overgang in naar de fase van de gele lichaampjes. Deze ontstaan uit de follikelresten in de eierstok en produceren progesteron, dat de dracht instandhoudt. Bij dracht blijven de gele lichaampjes intact. Is de inseminatie niet succesvol, dan verdwijnen ze na 14 dagen door werking van prostaglandines en begint de follikelgroei opnieuw. Fase van gele lichaam LH-piek Eisprong Progesteron LH Oestrogeen Dracht Fase van follikels LH-piek Eisprong 1 21 Berig Dagen in cyclus Berig Hormooncyclus van de zeug. FSH 2 2 Zeugen

2 Snel goed berig worden Goed berig zijn betekent lang en duidelijk een stareflex vertonen voor de beer. Hoe langer de berigheid, hoe makkelijker het juiste inseminatiemoment ingeschat kan worden. Snel berig worden bereik je door: kleine temperatuurovergang van kraamstal naar dekstal per dag 30 minuten beer vóór de zeugen vanaf de dag na spenen voldoende licht (in kraam- en dekstal) voldoende conditie (anders tweedeworpssyndroom) goed door laten eten in kraam- en dekafdeling (flushvoer) Berig in de kraamstal Tot vijf dagen na het werpen zie je soms berigheidsgedrag (partusberigheid). Dit komt door oestrogeen dat bij het werpen vrijkomt. Er is geen eisprong, dus deze berigheid is niet vruchtbaar. Het heeft geen effect op de resultaten. Ook vanaf veertien dagen na het werpen kunnen zeugen berig worden (lactatieberigheid). Factoren die follikelgroei en dus berigheid stimuleren: (te) goede conditie, te snel voergift verhogen, gedeeltelijk spenen, beercontact en/of acute stress. Deze berigheid is vaak wél vruchtbaar. Pas 21 dagen later wordt de zeug weer berig (i.p.v. binnen 1 week na spenen). Vermijd stress. Het spenen op zich en beercontact is genoeg. Hoewel extra stress bij de meeste zeugen niet direct nadelig is, presteert een aantal zeugen wel minder: er springen minder follikels. Groeperen van zeugen vóór het insemineren wordt daarom afgeraden. Ook langdurige stress (angst, tocht, te warm/te koud) werkt negatief door in de eierstokken. Oorzaken van NIET berig worden Juiste activiteit op eierstokken ontbreekt (cysten, ziekte, pijn, stress, slechte conditie, weinig berigheidsstimulatie). De zeug was al berig in de zoogperiode (lactatieberigheid). Berigheid gemist door slechte berigheidscontrole. Berigheid gemist door zeer korte duur vanwege slechte stimulatie. Frequent zogen wordt wel toegepast om niet zwanger te raken. Dit werkt ook zo bij varkens: het zuigen remt de follikelgroei. Na het spenen valt deze rem weg en komen de hormonen op gang die de follikels laten groeien en de eicellen laten springen. Hoofdstuk 3: Op naar de volgende worp 2 3

3 Tien ingrediënten van een ideale dekstal Voor een succesvolle bevruchting zijn naast een goede conditie van de zeug, het stimuleren van de berigheid door flushen, beercontact en veel licht (!), ook de berigheidscontrole en de inseminatie essentieel. Een goede inrichting van de dekstal waarin alle handelingen efficiënt zijn uit te voeren, zorgt voor een snelle, maar nauwkeurige inseminatie van de zeugen. 1 Hou looplijnen kort en zorg dat je de beer vanuit de werkgang kunt verplaatsen naar het volgende groepje zeugen. Zorg in verband met de veiligheid dat tijdens de ronde met de beer altijd een hek is tussen mens en beer. 2 Zorg voor de juiste temperatuur (21 C) door juiste plaatsing van de temperatuurvoelers op de plek waar de lucht bij de dieren komt. Voorkom tocht door openstaande deuren of door putventilatie (lucht mag niet onder zeugen doortrekken van mest- naar voergang). 3 Huisvest de beer buiten de dekstal of in een apart afgesloten deel van de dekstal. De zeugen raken anders te veel gewend aan de beer en laten de stareflex tijdens de controle minder goed zien. 4 Schep mest twee keer per dag achter de zeugen weg in plaats van onder de zeug te schuiven. Dit voorkomt blaas- en baarmoederontsteking. 2 4 Zeugen

4 5 Zorg voor meer dan 200 lux vlak boven de kop van de zeug. Stel de tijdschakelaar in op 16 uur licht en 8 uur donker. Maak de lampen regelmatig schoon en vervang ze ieder jaar in juli (voorkomt herfstdip). 6 Het contact tussen de beer en de zeug is groter als de voorkant van de boxen van buismateriaal is gemaakt. Dit horen, zien, ruiken en voelen stimuleert de zeug. 7 Prettig werken doe je met ruimte om je heen (mestgang 8 minstens 1,80 m breed). Deelbare hekjes ver- gemakkelijken de toegang tot de zeug. Bewaar inseminatiespullen op een karretje: handig alles bij de hand. 9 Bevestig een klem via een rekbare lijn aan het plafond, buis of staaldraad om de spermatube op te hangen. Eenmaal opgehangen loopt het sperma vanzelf in de zeug. 10 Plaats zelfsluitende hekjes in de voergang vóór de zeugen, zodat de beer voor een groepje zeugen tegelijk staat. De beer staat voor de zeugen waarbij je op dat moment berigheid controleert of die je insemineert. Hoofdstuk 3: Op naar de volgende worp 2 5

5 Signalen van de zeug De zeug geeft een aantal signalen af om te laten zien dat zij berig is. Berig zijn is staan voor de beer. Het vertonen van berigheidsgedrag, zoals aandacht hebben voor de beer en onrustig zijn, is nog niet staan. Berige zeugen maken soms ook een typisch laag geluid en bespringen andere zeugen. Een korte berigheid komt voornamelijk voor bij gelten door stress of angst (voor beer of zeugenhouder). De zeugen op volgorde van worpnummer leggen voorkomt dat een gelt naast een dominante zeug ligt, wat ook stress kan opleveren. De stareflex van een goed berige zeug duurt tien tot vijftien minuten. Binnen die tijd moet de controle dus zijn gedaan of de zeug geïnsemineerd worden. De zeug staat stil, met de rug wat krom. De kop is vaak recht naar voren met de oren omhoog. Te zien aan de ogen lijkt ze afwezig. Flapperen met de oren is nog niet voldoende. Op een zeug die goed staat, kun je zitten zonder dat ze wegloopt. Kleur van de kling Begin om een stareflex uit te lokken niet meteen op de rug te duwen, maar boots de beer na. Wrijf eerst langs de liezen, over de rug en duw eventueel met de knie in de zij. Pak de liezen vast. Daarna kan druk op de rug worden uitgeoefend. Herhaal dit een aantal keer. En wissel ook de kracht van drukken om gewenning te voorkomen. De kleur van de kling is voor veel zeugenhouders een makkelijk aanknopingspunt. Net voor de berigheid is ze duidelijk roze-rood. Spreid de kling, maar klap deze niet om, want dan gaat al het bloed uit de kling en oogt deze minder rood. Kijk diep naar binnen. Bij een hogere temperatuur is de kling ook roder. Lage vruchtbaarheid Hoge vruchtbaarheid Lage vruchtbaarheid Uren vanaf start berigheid Niet insemineren Insemineren Volgende keer beter Kling wordt rood, zwelt en weer terug (duur: ca. 4 dagen) Laag brommend geluid Staat voor beer (berigheid) Vruchtbaarheidscurve Uren Stoten, springen Staat voor man, ongeveer 1 dag Stimuleer en controleer 2 6 Detecteer Eerste Tweede Wacht Insemineer Zeugen

6 Signalen van de beer Signalen die de beer afgeeft naar de zeug: zijn geur zijn aanwezigheid zijn aanrakingen zijn geluid De beer: stimuleert het op gang komen van de berigheid zorgt dat de zeug de berigheid beter laat zien kan berige zeugen opzoeken zorgt voor baarmoedercontracties tijdens het insemineren Sperma bevat zaadcellen die geproduceerd worden in de teelballen van de beer. Omdat zaadproductie zo n zes weken duurt (van eerste cel tot opslag) kunnen hitte, ziekte of koorts ervoor zorgen dat tot zes weken lang na die ziekte of koorts nog slecht sperma wordt geproduceerd. Van voorspel tot dekking Contact Springen Neus-neuscontact Duwen in flank Snuffelen kling Springpoging van beer KIJK-DENK-DOE Presteert deze beer voldoende? Echt enthousiast is deze beer niet (meer). Gebruik voor de berigheidsstimulatie en berigheidscontrole een actieve beer die ouder is dan acht of negen maanden. Laat een beer minstens één keer per veertien dagen springen, zodat hij gewillig blijft. Laat de beer tijdens zijn ronde redelijk vlot doorlopen. Lang wachten zorgt voor liggen. Meerdere beren stimuleren elkaar. Laat een beer niet te oud worden: te zwaar voor de zeug, te lui/minder actief en gevaarlijker voor de zeugenhouder. Pijn door klauwscheuren of gewrichtsontstekingen zorgt ook voor een minder actieve beer. Hoofdstuk 3: Op naar de volgende worp 2 7

7 Een beer doe je niet na! Hoe goed je ook je best doet; een echte beer doe je niet na! Alleen de beer is in staat álle prikkels te geven. De zeug laat haar berigheid het best zien als zij alle signalen ontvangt. Zonder beer laat de zeug daarom de stareflex veel korter zien. En slechts de helft van de zeugen staat voor een zeugenhouder alleen. Hulpmiddelen zoals een CD met berengeluiden, berengeur of een dekzak stimuleren niet volledig. De beer is onontbeerlijk! Laat de beer vanaf de dag na spenen minstens dertig minuten bij de zeugen. Controleer met de beer vanaf de derde dag na spenen dagelijks twee of drie keer op een stareflex. Beer en boer In het speeksel van de beer zitten geurstoffen (feromonen). Deze feromonen zijn ook te koop in een spuitbusje. De beer duwt tijdens het voorspel met zijn snuit in de flanken van de zeug. De zeugenhouder doet dit na met zijn handen. De beer heeft de zeug besprongen en duwt op de rug van de zeug. De zeugenhouder bootst dit na met zijn handen of met een dekbeugel. 2 8 Zeugen

8 Wanneer insemineren? Insemineer alleen als de zeug goed staat! Het natuurlijke doel van de stareflex is dat de zeug stilstaat, zodat de beer kan dekken. Check ook eens in de ochtend voordat de beer in de stal komt. Staat een zeug namelijk alleen voor de zeugenhouder, dan is de zeug op de top van de berigheid. Let op: niet alle zeugen staan voor de zeugenhouder. De inseminatie of dekking van de zeug moet tussen 0 en 24 uur vóór de eisprong gebeuren. Deze vindt plaats op 2/3 van de berigheid. Een nauwkeuriger bepaling van het inseminatiemoment dan op basis van berigheidsduur, kan door het scannen van de follikels. Noteer, als getwijfeld wordt aan de inseminatiestrategie, minstens zes weken lang het begin en eind van de berigheid en de inseminatietijdstippen. Samen met de informatie of zeugen drie weken na insemineren zijn teruggekomen, kun je een bedrijfsschema voor insemineren opstellen. Een vruchtbaarheidsdeskundige kan hierbij van dienst zijn. Berigheid lang of kort? De berigheidsduur verschilt: voor ieder bedrijf voor iedere zeug per seizoen bij aanpassingen in het management Langere en betere berigheid bij: meer beercontact meer licht korter interval spenen-begin berigheid Speen telkens op hetzelfde tijdstip! Een vast speenmoment (bijvoorbeeld: donderdag 11:00 uur) is essentieel voor een vergelijkbaar berigheidsbeeld over de weken. De linker zeug wordt voor de tweede keer in de berigheid geïnsemineerd. Zij staat niet goed meer (poot in voerbak). Dit kan minder biggen geven of zij komt terug. Aan het einde van de berigheid is de baarmoeder gevoeliger voor infecties. Dus: alleen overinsemineren bij een zeug die zeer goed staat. KIJK-DENK-DOE Ga je deze zeug insemineren? De kling is inderdaad mooi rood en je kunt gaan denken aan insemineren. Maar pas op: de kling is zeer vies. De kans dat vuil naar binnengaat bij insemineren is erg groot. Voorkom een baarmoederontsteking (gevolg: afbreken van de dracht) door het preventief WEGscheppen van de mest achter de zeugen, in plaats van het onder de zeug te schuiven. Ook door geboortehulp, te laat overinsemineren en urineweginfecties kan de baarmoeder ontstoken raken. Werk dus hygiënisch! Hoofdstuk 3: Op naar de volgende worp 2 9

9 Hoe insemineren? Bereid het insemineren goed voor: begin vanaf dag drie na spenen met de berigheidscontrole, weet welke zeugen geïnsemineerd moeten worden, bestel sperma en bewaar dit op de juiste wijze. Zorg dat de zeugen schoon zijn en in een optimale dekafdeling liggen. Zodra de beer voor het eerste groepje zeugen is gezet begint het aftellen: ze staan ongeveer tien minuten goed voor de beer. Na deze stareflex zullen de zeugen, door gewenning, het komende uur niet meer (goed) staan. Begin dus direct met insemineren: sperma, pipetten, verlengstuk van pipet en inseminatiegel liggen dus al klaar! Na inseminatie van een groep zeugen kan een tweede beer voor deze groep gezet worden. De aanwezigheid van de beer rondom het insemineren zorgt voor een goed spermatransport naar de eileider, waar de bevruchting plaatsvindt. Bij gebruik van twee beren kunnen de groepen sneller achter elkaar worden geïnsemineerd. Bij een goede stareflex van de zeug door aanwezigheid van de beer zijn extra hulpmiddelen, zoals berengeur of dekbeugel, meestal niet nodig. Dit kost alleen onnodig veel tijd. Door efficiënt werken kun je veertig zeugen per uur op een rustige en nauwkeurige manier insemineren. Sperma kan niet tegen: temperatuurschommelingen (niet op metaal/in raamkozijn leggen, niet opwarmen) hoge concentraties antibiotica leidingwater/demiwater bloed UV-straling (zonlicht) contact met latex handschoenen Steeds vaker wordt de foampipet gebruikt. Het inbrengen kost minder tijd dan de spiraalvormige pipet. De foampipet sluit goed af door de dikkere kop. Hiernaast beschadigt deze de zeug minder en kan de pipet rustig een kwartier na het insemineren blijven zitten. Voor gelten is er een kleinere maat. Goed sperma wordt slecht sperma bij slechte bewaring! De klimaatbox zorgt voor een constante temperatuur van 17 C. Lees twee keer daags de temperatuur af van de min-maxthermometer die in de klimaatbox ligt. Neem het sperma in een gewone koelbox met gelpacks van 17 C mee naar de stal. Weet hoeveel tubes nodig zijn en neem alleen die mee. Gebruik sperma niet langer dan drie dagen na vangdatum (tenzij de verdunner een langere levensduur garandeert). 3 0 Zeugen

10 Tips voor succesvolle inseminatie 1 Zorg voor korte nagels, draag geen horloges of sieraden. Was de handen met desinfecterende zeep. 2 Gebruik een steriele wegwerppipet. Raak de punt van de pipet niet aan. Doe inseminatiegel aan voor- en zijkant van de pipet. 3 Voorkom dat vuil naar binnen gaat: spreid de kling goed open voordat de pipet ingebracht wordt. De pipet mag alleen contact maken met het slijmvlies van de kling, niet met de huid van de zeug. Schuif de pipet naar binnen. 4 Zwenk het sperma kort voor gebruik voor een goede menging met de verdunner. Sperma dat naar de stal is genomen, moet dezelfde dag worden gebruikt. 5 Verbind de tube sperma via een verlengstuk aan de pipet. Hang de tube vervolgens op aan een (rekbare) draad of ketting. De meeste zeugen zullen het sperma in drie tot vier 6 Laat de beer voor de zeug staan tijdens insemineren. En laat de pipet zitten tot alle handelingen in de dekstal zijn gedaan (minstens tien minuten na inseminatie). minuten opnemen. Na de inseminatie Zorg voor rust vlak na de inseminatie. Verplaats zeugen ná de berigheid zo snel mogelijk naar de groep. In de praktijk is dit binnen drie of vier dagen. Om verlies van vruchten in de eerste maand te voorkomen: voldoende licht, rust en aangename temperatuur. Noteer alle opmerkingen over het insemineren op de deklijst en bewaar deze. Bijvoorbeeld: inseminatie door Ton, staat matig, bloed aan pipet, 10 uren na spenen, mager, hitte in de stal. Komt de zeug terug, dan kunnen de opmerkingen een aanwijzing geven voor de oorzaak. Hoofdstuk 3: Op naar de volgende worp 3 1