ENKELE EKERSE GEZAGSDRAGERS EN HUN VERWANTEN IN DE 14de EN 15de EEUW

Transcriptie

1 Deze bijdrage verscheen eerder in Jaarboek Heemkring Ekeren 27 (2009), pp ENKELE EKERSE GEZAGSDRAGERS EN HUN VERWANTEN IN DE 14de EN 15de EEUW In onze tijd zijn wij vertrouwd met het begrip 'gemeente' en met een plaatselijk bestel dat uit verschillende componenten bestaat. Het algemene beheer van de gemeente is in handen van een college van burgemeester en schepenen, aangevuld met een gemeenteraad. De ordehandhaving is de verantwoordelijkheid van een politiecorps, met aan het hoofd een politiecommissaris. De rechtspraak gebeurt echter boven het lokale niveau, met op het laagste echelon de vrederechter of kantonrechter. Deze structuur is relatief recent en in het ancien régime lagen de zaken anders. Ekeren was destijds een heerlijkheid en stond onder het gezag van een heer (Latijn dominus), die over een aantal rechten en bevoegdheden beschikte. 1 Tot die rechten behoorden o.m. banaliteitsrechten zoals het recht om een 'banmolen' op te richten (bijv. Katerheidemolen), fiscale rechten, jachten visrechten, cijnsrechten, recht om tienden te heffen etc., maar ook justitierechten. Zo was de heer binnen zijn heerlijkheid ook gerechtigd om plaatselijke overheidsdienaren en gezagsdragers te benoemen, bijvoorbeeld rechterlijke personen zoals een meier, baljuw of schout. 2 Dat was voor de heer een belangrijk recht, ook omdat het hem inkomsten opleverde van rechtszaken en boetes. Bovendien had de heer op die manier de controle over de rechtspraak in zijn heerlijkheid en kon hij zich eventueel als een kleine despoot gedragen. De schout en de drossaard De schout (Middelnederlands schoutete, schouthete etc.) was de plaatselijke ambtenaar die aan het hoofd van het gerecht en de politie stond. 3 Oorspronkelijk was hij niet uitsluitend een rechterlijke ambtenaar, maar ook het hoofd van het dorpsbestuur en was hij, wat dat betreft, te vergelijken met onze burgemeester. Vertaald naar de huidige tijd betekent dit dus dat hij 1 In de middeleeuwen, en ook nog voor een deel in de nieuwe tijd, heerste het leenstelsel of de zogenaamde feodaliteit. Aan de feodaliteit kwam definitief een einde door de Franse Revolutie. Het was een staatsbestel waarbij een machthebber (de leenheer) een zogenaamd leen gaf aan een leenman. Meestal werd een leen gegeven als beloning aan een militaire of politieke medestander of vertrouweling van de machthebber. Lenen werden uitgegeven om de band tussen de leenheer (gever) en de leenman (ontvanger) te versterken. Vaak bestond het leen niet uit materiële bezittingen maar uit bepaalde rechten, waarbij de leenheer zijn bestuurlijk en juridisch recht in leen gaf aan een leenman. Uit dit systeem waarbij het overheidsgezag onderverdeeld werd (feodaliteit), ontstond in de middeleeuwen ook de zogenaamde heerlijkheid. Met 'heerlijkheid' werd een territorium aangeduid, maar ook het geheel van rechten en bevoegdheden dat daarbij behoorde, werd ook heerlijkheid genoemd. De heer bezat m.a.w. de heerlijkheid (gezag etc.) in zijn heerlijkheid. Heerlijkheid is dus zowel >een landgoed aan het bezit waarvan een titel en sommige rechten verbonden zijn= als >het geheel van aan de heer toekomende rechten en bevoegdheden=. 2 De heer had het recht om zelf als meier of schout op te treden, maar veelal lieten de heren zich vertegenwoordigen door een door hen benoemde schout. 3 Het woord ontstond uit Middelnederlands schout, scholt, schult >verplichting= en heten met de betekenis >gebieden=. Hij was dus de bestuursambtenaar die de plichten oplegt of Ahij die het bevel geeft tot het verlenen van verschuldigde diensten@. In hogere heerlijkheden werd hij vaak >baljuw= genoemd. 1

2 aanvankelijk de functies van burgemeester, politiecommissaris en kantonrechter combineerde. Toch was hij vooral rechterlijk ambtenaar, die in burgerlijke zaken recht sprak als voorzitter van de schepenbank en als openbare aanklager. Het woord drossaard is eigenlijk een vervorming. Het ontstond namelijk onder invloed van het courante achtervoegsel -aard (bekend in valsaard, snoodaard, dronkaard etc.) uit het Middelnederlandse woord drossate, drussate, drossaet, drossete, drozete, drochsate. Dit woord komt zelf voort uit een samenstelling. Het eerste lid daarvan is een verdwenen woord *drocht (in het Oudhoogduits overgeleverd als truht) met de betekenis >schaar, (koninklijk) gevolg van de heer=. Het tweede lid is de stam van het werkwoord zitten. 4 De oorspronkelijke betekenis was dus >hij (de ambtenaar) die bij het gevolg zit, hij die bij de krijgslieden zit, wie in de gevolgsschaar van de heer zit, de voorzitter van het koninklijke gevolg=. Later kreeg het woord de meer gespecialiseerde betekenissen van hofmaarschalk >hij die met de zorg voor de tafel belast is=, hofmeester >hij die de spijzen ronddient=, of rentmeester, legeraanvoerder en stadhouder, d.i. vervanger van de heer. In het middeleeuwse Latijn vindt men het woord daarom vaak vertaald als dapifer, discophorus, d.i. >de beambte die de spijzen opdraagt= of major domus >hofmaarschalk=. 5 In de geschiedenis kennen we de drossaard echter voornamelijk als de vroegere rechterlijke en bestuurlijke ambtenaar op het platteland, als vertegenwoordiger of plaatsvervanger van de heer. 6 Soms hadden dorpen zowel een schout als een drossaard. De schout was dan rechter over burgerlijke zaken, de drossaard over de lijfstraffelijke, d.w.z. rechtszaken waarbij lijfstraffen konden worden opgelegd. De Ekerse schout en drossaard in de 14de en 15de eeuw Het Ekerse archiefmateriaal uit de 14de en 15de eeuw is niet bepaald overvloedig te noemen, maar toch treffen we links en rechts enkele gegevens aan over de plaatselijke bestuurders. In deze bijdrage laten we ze de revue passeren. Uiteraard wordt hier geenszins naar volledigheid gestreefd. Het gaat gewoon om een aantal personen die we in de loop der jaren bij archiefwerk tegenkwamen. We beginnen met enkele gegevens over schouten en drossaards, om te eindigen met enkele schepenen. In hun boek 'Portret van Ekeren' geven Bresseleers en Kanora een overzicht van de hun bekende Ekerse schouten en drossaards, vanaf het einde van de 15de eeuw. 7 We kunnen er nog enkele vroegere aan toevoegen, terwijl de lijst van beide auteurs ook voor de latere periode nog enige aanvulling en correctie verdient. 8 4 Men treft *drocht nog aan in Middelnederlands drochtijn, drechtijn >legerhoofd=. 5 Vergelijk de betekenisevolutie van maerschalc, dat oorspronkelijk >stalknecht= betekende en evolueerde tot maarschalk >officier van hoge rang=. 6 Plaatselijk werd hij ook wel met andere benamingen aangeduid, zoals amman, meier, proost, ruwaart, baljuw. Vooral in het oosten van ons taalgebied verschijnt het woord drossaard ook als drost. 7 BRESSELEERS F. en KANORA H., Portret van Ekeren, Ekeren, 1973, p Bij het overzicht kunnen de volgende aanvullingen of correcties worden gevoegd, genoteerd uit de Antwerpse schepenregisters (afgekort als SR gevolgd door het registernummer en folio). In 1521 verschijnt ene Marten vande werve als drossaard van de graaf van Hoogstraten te Ekeren (SR 159 f 341). Jaspar van Vuytrecht treffen we al aan als drossaard van Ekeren in 1579 (SR 358 f 275v ). Daarna, in 1581, wordt Willem van de Werve als ex-drossaard van Ekeren vermeld (SR 366, ), gevolgd, in 1597, door Gaspar van Uytrecht, drossaard & dijkgraaf van Ekeren (SR 422 f 47), terwijl ook weer Willem van de Werve opduikt als drossaard van Ekeren (SR 422 f 306). Op te merken valt dat raadpleging van latere schepenregisters en andere bronnen ongetwijfeld nog meer gegevens over schouten en drossaards van Ekeren aan het licht zal brengen. 2

3 Om te beginnen, kunnen we stellen dat Ekeren een voorbeeld is van een plaats waar oorspronkelijk de twee ambtenaren aanwezig waren. 9 Dat is niet verwonderlijk, wanneer men bedenkt dat delen van de heerlijkheid lange tijd onder verschillende heren ressorteerden. En die heren hadden ieder hun vertegenwoordigers. Aldus zou later, in de 16de eeuw, in 'Ekeren onder de twee heren' de heer van Bailleul over een schout beschikken en de heer van Hoogstraten over een drossaard, zodat wel eens gesproken werd over het 'quartier' van de schout en het quartier van de drossaard. 10 Maar al lang voordien kende Ekeren de twee ambtenaren. Zo valt in 1305 te lezen dat er twee rechteren in Ekerne waren. Ze heetten Jan Smits of Smeeds en Arnoud Wale: Jan smeeds ende Arnouts walen. 11 Wie van de twee heren drossaard was, weten we niet, maar wellicht was dat de eerstgenoemde. Verwanten van Arnoud waren bovendien op dat ogenblik ook schepenen in Ekeren (cf. infra). In 1325 verschijnt als 'rechter' (drossaard? schout?) Jan Bomaart: judice Joanne dicto bomaert... Joannis bomaert p(re)dicti en Johanne d(i)c(t)o bomaert... Joh(ann)is bomaert p(re)d(i)ct(i). 12 Na Bomaart worden onze gegevens over de drossaards of schouten van Ekeren in de 14de en 15de eeuw schaars. Pas in 1454 treffen we een met naam genoemde schout aan: Thygaart van Zevenbergen (Thygaert de bastaert van Zevenbergen), die schout was van één van de heren van Ekeren, namelijk Jonker Adriaan Van Cruyningen. 13 Een paar decennia later is schout van Ekeren een zekere Jan Schat, die in Ettenhoven (Hoevenen) woonde: 1470 Jan scat, 1471 Jan schat. 14 In het begin van de 16de eeuw zou Cornelis Schadt uit Hoevenen schout van Ekeren worden, wellicht een zoon of kleinzoon van Jan. 15 Bij gebrek aan archiefmateriaal valt over de genoemde personen niet veel informatie meer te vinden, maar mede dankzij de toponymie weten we toch nog wel iets over de families van de drie oudste rechterlijke ambtenaren in de 14de en 15de eeuw: Smits, Wale en Bomaart. 1. De familie Smits Vooraf is het nuttig om te vermelden dat de namen Smit, Smits, Smeets, Smeeds vaak dooreen gebruikt werden. 16 Over de nakomelingen van Jan Smit(s) vinden we nogal wat gegevens terug in de Antwerpse schepenregisters. Of één of meer van hen ook nog drossaard of schout was, weten we echter niet. De familie had, althans aanvankelijk, vooral bezittingen in de buurt Muisbroek en Ettenhoven (Hoevenen). 9 Pas vanaf 1652 was er alleen nog een drossaard (Portret van Ekeren p.58). 10 VAN DEN WYNGAERT A., De territoriale verdeling van Ekeren, , in: Jaarboek Ekeren 6 (1988), Archief Abdij Sint-Bernaards, kopie 15de en 17de eeuw, Hs 323, K23b, Archief Abdij Sint-Bernaards, respectievelijk kopie 15de en 17de eeuw, Hs 323, K24c, f 125r v en Hs. 332, K24c, f 190v. 13 SR 48 f 29. Adriaen van Cruyninghen was heer in Kapellen en in een deel van Ekeren. Hij was getrouwd met Lysbet van Renesse. Na de dood van het echtpaar rond 1460 kwam hun bezit in handen van Lysbets zuster, die getrouwd was met Willem de Vriese van Oostende. Voor de ingewikkelde geschiedenis van de heren van Ekeren, zie verder VAN OSTA W., Toponymie van Brasschaat, Gent, 1995, p Respectievelijk SR 77 f 229v en SR 80 f BRESSELEERS F. en KANORA H., Portret van Ekeren, Ekeren, 1973, p Over het belang en de rol van de smid in de oudheid en later, wat aanleiding gaf tot de frequente familienamen Smidts, Smeets, De Smet, Vandersmissen etc., zie bijvoorbeeld GRAULS J., Hoe het werd en hoe het moet zijn. Opstellen over oorsprong en betekenis van woorden en gezegden, Leuven, 1957, p

4 In 1394 verkoopt Jan Smit van Muisbroek, zoon van wijlen Claus Smit of Smeeds (Jan tsmit van moijsibroec Claus smeeds sone was) aan Arnoud Meeus de Jonge een rente op een perceel land in de Essenhoek (in dessenhoec), gelegen tussen het land van Jan Karel en wijlen Claus Vleeschouwers (Jan karels ende claus Vleeschouwers lant was). 17 In 1399 verkoopt Bouden Capric aan Danijs Hoene, zoon van Willem (danise hoene Willems sone), een perceel land te Muisbroek, gelegen tussen het land van Jan Da(m)mans en dat van Jan Smit (Jan smeeds lant). Bovendien ook een perceel in het Essenhout, tussen het land van Claus Smeets en dat van Peter vander Ast. 18 In 1412 verkoopt Jan Smit, zoon van Claus (Jan tsmit claus smeets filius) aan Gijsbrecht Ruysmans, zoon van Jan Ruysmans en getrouwd met Liesbet Dammans (liisbetten da(m)mans) een rente op drie gemeten land in Muisbroek, gelegen tussen het land van Zeger Alaert en dat van Aernout Slaets. 19 In 1413 verkoopt Hendrik Hillen junior aan Claus Smet junior 12 bunder genaamd de Grote Meerseinde, gelegen op de Oude Gracht in Hoogboom. 20 Later, in 1423 en 1437, wordt hij in Hoogboom vermeld als Claus de Smit. 21 In 1416 verkoopt Jan Smit junior van Vriesdonk, zoon van wijlen Jan Smit (Jan tsmit Jan tsmeets filius was) aan Aerend Micke een rente op zijn huis in Vriesdonk, gelegen tussen het huis van Gheert Diwouts en het goed van Hendrik Bertrams. Bovendien op 2 gemeten land in Leiderwijk, palend aan het land van Jan Leys aan beide zijden. 22 In 1440 en 1441 zou deze Vriesdonkse Jan de smit of Jan tsmit een rente verkopen op zijn stede te Vriesdonk. 23 In1417 blijkt dat Jan Smit, zoon van wijlen Claus Smit van Muisbroek (Jan smit filius wilen claus Smeets) betaling van een rente schuldig is aan Geert Onmate. 24 In hetzelfde jaar verkoopt dezelfde Jan Smit aan dezelfde Geert een rente op zijn huis in Muisbroek, gelegen tussen het goed van Claus Smit (claus smeets goet) en de straat. 25 In 1420 verkoopt Jan Capric, zoon van wijlen Willem Capric (Jan capric sone wilen Willem caprics) aan Jan van Pantgate en zijn vrouw Margriet vander Rijt een rente op land in Ekeren. Het gaat om drie percelen: een half bunder in Muisbroek in de Molenstraat, tussen het land van Jan Dammans en dat van Jan Smeeds, een bunder in het Essenhout tussen het land van Claus Smeeds en dat van Peter vander Ast, en een bunder genaamd 'boudens hoec', gelegen in de Molenstraat, tussen de beek en de straat. 26 De afstammelingen van Jan Smit 17 SR1 f 59, Met 'rente' wordt bedoeld: de periodieke (geldelijke) opbrengst van vaste goederen of belegde gelden. Dergelijke renten konden verkocht worden, zodat de opbrengst voortaan toekwam aan de koper ervan. 18 SR1 f 246v, SR4 f 72v, Een gemet = 1/3 van een ha. 20 SR4 f Resp. SR9 f 236 en SR24 f SR5 f 260v, Resp. SR29 f 263v en SR30 f 111v. 24 SR5 f 396, SR5 f 398, SR6 f 290v, Een bunder = 1,3 ha. Bouden is een verkorte vorm van Boudewijn. Het toponiem betekent dus >de hoek land van ene Boudewijn=. 4

5 Een zoon van Jan Smit heette Paridaen en had bezittingen in de Kaart. Soms wordt hij vermeld als Paridaen Smit, soms als Smeets. Zo is er in 1417 sprake van teekeren inde caert tusschen paridaen tsmeets goet ende claus heyns goet en in 1418 verkoopt Katlijne vanden Ende aan paridane tsmit een beemd in Brasschaat die te wissele ligt jegen des voirs. paridaens beemt. 27 Ook in 1419 wordt hij paridaen tsmit genoemd en in 1422 koopt paridane de smit Jan smeets sone percelen in de Kaart van Jan, de zoon van Godevaart Bomaart. 28 Verder ontmoeten we hem nog een paar keer: in 1423 Paridaen Smeets erve, 1424 Paridaen Jan Smeets soene, 1425 Parydaen Jan Smeets, 1439 (wijlen) Paridaen Smits. 29 Hij moet rond 1435 overleden zijn want in dat jaar wordt hij als vermeld (paridaen smeets erve was), terwijl zijn kinderen (kinderen van paridaen Jan Smeets zone) in dat jaar een rente verkopen op zijn Brasschaatse goederen. Die kinderen waren Gielijs, Joes en Hendrik, die soms vermeld worden als paridaen smeets erfgenaemen. 30 Van Joes vernemen we verder haast niets. 31 Van Hendrik weten nauwelijks meer. 32 Vooral de oudste, Gielis Paridaens, die in de Kaart woont en getrouwd is met Lysbet Lynberchs 33, treffen we verder echter geregeld aan. Enkele transacties: - In 1438 verkoopt Gielys Paridaens een rente op het Stuiversveld (stoeuers velt) in de Kaart. - in 1443 verkoopt Jan vanden Lare aan gielise parydaens smeets tien gemeten land in de Kaart, in het zogenaamde Lank- of Blankgoor. - in hetzelfde jaar verkoopt Gielys parydaens smeetssone een beemd te Brasschaat aan Jan vander Ryt. - in hetzelfde jaar verkoopt Gielijs paridaens bezittingen in de Kaart, o.m. een aard van drie bunder genaamd de Schagen (de schaghe), gelegen tussen de gronden van Claus Smet en Claus de Gaper. - In 1444 verkoopt Gielys paridaens aan Jan Noyts een rente op een aard van 1,5 bunder genaamd de groet zevenbuynder in de Kaart en aan Peter den Greve een rente op andere goederen in de Kaart, o.m. een aard van 3 bunder geheten de Schagen (tsgaghe). - in 1446 verkoopt hij weer Kaartse goederen, en wel aan Peter Peterssone, wellicht de zoon van Peter de Greve, en in hetzelfde jaar verkoopt Gielys Paridaens, zoon van wijlen Paridaen Smeets, nogmaals goederen in de Kaart, dit keer aan de kinderen van Andries van Pulle. - In 1447 verkoopt hij Kaartse goederen aan Peter Peterssone, in 1448 aan Willem Spykerssone en in 1449 aan Jacop van den Venne Resp. SR5 f 427 en SR6 f 42. Het gaat hier om een zogenaamde wisselbeemd. De oorsprong van dergelijke wisselbeemden ligt in de periode van gemeenschappelijk grondgebruik, toen de rechthebbenden een perceel uit de >gemeenschapsbeemden= toegewezen kregen volgens jaarlijkse afwisseling, daar niet alle beemden van dezelfde kwaliteit waren. Na de privatisering van de beemden bleef het wisselrecht bestaan en werden de wisselbeemden die vóór de privatisering onder de gebruikers of pachters >verwisseld= werden ook >verwisseld= onder de eigenaars. Uit o.a. Brasschaats archiefmateriaal blijkt dat het ingewortelde gebruik lang bleef voortbestaan en bij verkoping of verhuring wordt normaliter in de akte vermeld dat de beemd >wisselt= (of >rijt=) met deze of gene andere. 28 SR6 f 134v en SR8 f Resp. SR9 f 250, SR10 f 196v, SR11 f 453, SR27 f SR22 f 168v, 171. Zijn goederen worden ook later nog wel eens aangeduid als paridaen smeets goede (1438, SR25 f 149). Vermeld als erfgenamen: 1440, SR 29 f In 1434 verkoopt Joes Paridaens aan Wouter den Vriese een rente op grond in de Kaart (SR21 f 329v ). 32 In 1436 verkoopt Henric Paridaens een rente op een stede in de Kaart (SR23 f 272), in 1440 draagt Henric Paridaens aan zijn moeder lysbet lynberchs een vierde over van een hoeve etc. in de Kaart (SR28 f 68), in 1443 en 1452 verkoopt hij weer renten in de Kaart (1443 SR32 f 462v ; SR45 f 547) SR28 f 68. 5

6 Enkele jaren later moet Gielis overleden zijn, want in 1454 vindt de verdeling van zijn goederen plaats en vanaf 1456 is er sprake van de goederen van Gielis (gielys paridaens erve was). 35 Interessant om zien is ten slotte hoe de naam Smits of Smeets in deze tak van de familie geleidelijk verdween en vervangen werd door Paridaens: de zoon van Jan Smit of Smeets heet Paridaen Smeets; diens zoon heet aanvankelijk nog gielise parydaens smeets, Gielys parydaens smeetssone, maar al vanaf 1443 gewoon Gielijs paridaens. 36 De afstammelingen van Claus Smit junior Claus Smit of Smeets was getrouwd met Katlijne der Kinderen en had drie zonen en twee dochters: Jan, Peter, Adriaan, Katlijne en Barbele. 37 Ze worden steeds Smit of Smits genoemd, bijvoorbeeld Peter Smit, Jan Smit, Adriaen Smit, Katlijne Smits. 38 Rond 1450 sterft Claus, want in 1451 wordt zijn vrouw als weduwe van wijlen Claus tsmeets vermeld en in 1452 vindt tussen haar en haar kinderen >scheiding en deling= van hun goederen plaats, die meestal op de Oude Gracht gelegen waren. 39 In 1449 verpacht de oudste zoon, Jan (de) Smit, zijn hoeve op de Oude Gracht aan Jan Faes. 40 In 1456 verpacht hij ze aan Peter Heylens (peter mertens heylens zone) en zijn vrouw Katlijne de Keyser, dochter van Wouter (katlijne wouter skeysers dochter) en in 1463 wordt de pacht vernieuwd aan deze peter heilens merten heylens en zijn vrouw Katlijne skeijsers. 41 In 1469 breidt Jan zijn plaatselijke bezittingen nog uit, wanneer hij van Cornelis Marien land koopt in de Wolfschenkel aan de Oude Gracht. 42 In 1475 verpacht hij weer zijn hoeve voor 6 jaar, opnieuw aan Peter Heylens Mertenssone en vrouw Katlijne Skeysers en hun kinderen Jan en Wouter Mertens. 43 Jan de Smit moet kort daarop gestorven zijn, want zijn gelijknamige zoon, Jan de Smit Janssone neemt de zaken over. In 1479 lost hij aan zijn zus een rente af die geheven wordt op de hoeve aan de Oude Gracht die hij van zijn vader geërfd heeft. 44 In 1491 zal hij de hoeve uiteindelijk verkopen aan Henrick Cornelissone. De hofstede blijkt op dat ogenblik gepacht te worden door Peter Thysman en een oppervlakte te beslaan van 25 bunder en twee gemeten. 45 En daarmee zijn we aan het einde van de 15de eeuw gekomen. 2. De familie (De) Wale Welke Arnold Wale in 1305 schout of drossaard was in Ekeren, is niet duidelijk, want er waren wel meer personen met die naam. Vrijwel zeker ging het echter om de Arnold Wale die 34 Resp. SR25 f 572, SR32 f 139r v, f 652; SR33 f 221, 301; SR34 f 172; SR37 f 306v, 331v ; SR39 f 144v, SR40 f 301v, SR41 f 85v. 35 SR49 f 147v, SR51 f 180, 259v. 36 Iets vergelijkbaars stelden we vast bij de familie De Vriese. 37 SR44 f 261, SR45 f Resp. SR45 f 556 Jan Smit en Peter, broers; SR46 f 203v Adriaen Smit verkoopt zijn broer Jan Smit een rente op een stede in Hoogboom op de Oude Gracht; SR50 f 44v Katlijne Smits en haar man Peter Pekelharinc verkopen aan Jan Smit, haar broer, eveneens een rente aldaar SR44 f 261, 1452 SR45 f SR41 f Resp. SR52 f 129v,133v en SR65 f 98 (met pachtvoorwaarden). 42 SR76 f 13v. 43 SR88 f SR96 f SR99 f

7 in 1329 een testament opmaakte waaruit blijkt dat hij nogal wat banden met Ekeren had. 46 In dit testament vermaakte hij diverse bezittingen aan personen en instellingen. Zo verwierven kerk en Heilige Geesttafel van Ekeren jaarlijks en eeuwigdurend een viertel rogge, te heffen op zijn goed in Hoogboom. Voor een jaargetijde ten gunste van zichzelf, wijlen zijn vrouw Cristina en zijn dochter Elizabeth schonk hij aan de pastoor van Ekeren vijf schellingen per jaar, te heffen op zijn goed in het Laar. Het St.-Elisabethhospitaal kreeg dertig groten, te heffen op zijn land in Ettenhoven, terwijl ook diverse andere instellingen en kerken begiftigd werden. Zo gingen bijvoorbeeld vijf groten naar het St.-Juliaansgasthuis in Antwerpen en kregen de Antwerpse predikheren voor een jaargetijde 12 groten, te heffen op zijn weide te Brasschaat in de Overmaat. Ook zijn familieleden werden niet vergeten. Zijn zoon Johannes Groetheren (!) kreeg 40 pond, te heffen op Arnolds land gelegen in de Welen. Een andere zoon, Martinus, eveneens 40 pond, op de goederen in Schoonvliet, de Hondertroeden, de Geren en de Molendijk. Zijn dochter Elisabeth kreeg 30 pond op zijn goederen in Brasschaat. Een andere Elisabeth, dochter van een andere Arnold Wale (!), in het testament 'Arnold Wale van de Bist' genoemd, kreeg 50 pond, geheven op weiden in Heldonc en Overmaet. 47 Verder gingen nog legaten naar de familieleden Joannes, Wilhelm en Henricus Walen, zonen van Egidius (= Gielis) Walen. Getuigen bij het opmaken van het testament waren onder meer Egidius Wale en Arnold Wale van de Bist (in de Latijnse akte Arnold Wale de Bijst genoemd). Jan en Gielis zullen we verder nog tegenkomen bij de schepenen. Bij gebrek aan archiefmateriaal vinden we over de andere familieleden in de 14de eeuw nauwelijks gegevens. Vanaf het einde van de eeuw komen we geregeld een Peter de Wale tegen, maar we weten niet welke zijn precieze relatie is tot de al eerder vermelde de Wales. Hij woonde in Brasschaat en in 1399 kocht hij van Jan de Vleeschouwer een rente op percelen in de Kaart. 48 Peters vader was wellicht Gielis Wale, want vanaf 1406 wordt hij geregeld Peter Giels alias Wale, Peter de Wale alias Peter Giels of Peter de Wale alias Giels genoemd. 49 In 1414 verkoopt Peter Giels alias Peter de Wale aan Jan vander Voert een rente op percelen in Brasschaat. 50 In 1417 verkoopt hij aan Liesbet Zwanaerds een rente op een stede van 16 bunder in Brasschaat. 51 Verdere vermeldingen: op peters walen goede teekeren te brechtschate, peter den Wale van brechtschate. 52 In de 15de eeuw vernemen we nog van enkele andere De Wales, maar of zij verwant waren aan de vroegere schout of drossaard weten we niet. Zo is er ene Margriet Swalen, echtgenote van Jan Beelaerts, en haar natuurlijke zoon Jan, ooit verwekt door wijlen Jan Boods. Aan deze Margriet verkocht Jan Dijcstrate van Hoogboom in 1410 een rente op een stede gelegen op het westeinde van Hoogboom. De hofstede paalde ten westen aan het land van Jan Nouts 46 Het testament van Arnold Wale vindt men als akte 167 in VAN DEN NIEUWENHUIZEN J., Oorkondenboek van het Sint-Elizabethhospitaal te Antwerpen ( ), Brussel, 1976, p De rente van Arnold Wale van de Bist zou later overgedragen worden aan Wouter Magerman en zijn vrouw Margriet, die ze in 1404 zelf overdroegen aan Goris van den Eynde, aan wie de beemd in de Overmaat nog in 1451 toebehoorde (SR44 f 228). 48 SR1 f 131v , SR1 f 375 Peter verkoopt aan Jan Vander Voort een rente op percelen in Brasschaat; 1409, SR3 f 5 Peter verkoopt Magriet Smets een rente op percelen in Brasschaat; 1411, SR3 f 279v Peter verkoopt aan Thomas van Moerhout en ene Liesbet een rente op goederen in Brasschaat; pikant detail: Liesbet is de natuurlijke dochter van Sulpitius van Moerhout, kanunnik, en Margriet vanden Wyngaerde, non in St.- Margrietendale buiten Antwerpen. 50 SR4 f 200v. Peter had een broer Jan Giels, 1406 SR1, SR5 f 468v. 52 Resp SR19 f 253 en 1440 SR28 f 8v. 7

8 Copheens en ten oosten aan dat van Jan Noyts. De rente rustte ook op een perceel van veertig roeden gelegen tussen de bezittingen van Jan Nouts en Jan van Gent. 53 Was zij dezelfde Margriet Swalen die in 1434 vermeld wordt als weduwe van Art Symoenssoens vanden Hoegenhuys? 54 En was Margriets natuurlijke zoon de Jan Wale die land had in de Kaart? 55 In 1416 verkocht Jan vanden Zande aan Paridaen Smit een rente op diverse eigendommen in de Kaart. Ten eerste een huis met drie bunder grond gelegen tussen huis en land van Peter Rijf en huis en land van Jan Bers (waarschijnlijk is bedoeld Jan de Beer, Jan berschs lant). 56 Ten tweede vier gemeten land daartegenover gelegen, tussen huis en land van Jan Swalen en het land van de kinderen van Claus de Gaper (Claus scapers kinderen lant). 57 Ten derde vijf bunder beemd gelegen in de Brede Willebeek, tussen de beemd van het Sint- Elisabethhospitaal van Antwerpen en die van Claus Heins. Ten vierde bouwland in de Schagen tussen het land van Michiel Symoens en dat van de kinderen van Pauwel Knape. Ten vijfde acht gemeten land in het Blankgoor tussen het land van Willem vanden Lare en dat van Jan Boemaerts. Ten zesde vijf gemeten land ook in het Blankgoor, tussen het land van Jacop vanden Lare en dat van Jan Boemaerts. 58 Een mogelijke verwante is, ten slotte, Katlijne Swalen. In 1418 verkocht Heinric Bertram te Ekeren aan Katlijne Swalen, weduwe van wijlen Jan Keer (katlinen swalen wed. wilen Jan keers) en aan haar nicht Katlijne Swerten, vrouw van Jan Wouters, een rente op zijn huis met een bunder grond te Muisbroek, dat gelegen was tussen de hofstede van Jan Matheeus en die van Machiel Matheeus. 59 In 1446 verkocht Willem, de zoon van Jan Keer (Willem jan keers), aan Jan Wynrix, zoon van Jacob Wynrix (Janne Wynrix Jacobs sone) de helft van een perceel land genaamd De Gagel. Dat lag bij de Katerheide en paalde ten westen aan Goesem Claus Engels en ten oosten aan het bezit van het Antwerpse begijnhof (der beghijnen goet van antwerpen). Willem had het perceel grond zelf geërfd van wijlen zijn moeder, Katlijne Swalen De familie Bomaart De in 1325 als Ekers rechterlijk ambtenaar vermelde Jan Bomaart woonde in de Kaart, zoals o.m. blijkt uit volgend citaat: in de kaert retro mansionem Joannis bomaert, d.i. in de Kaart achter het huis van Jan Bomaart. 61 De familie bezat in de 15de eeuw (en vroeger?) 53 SR3 f 105v, SR21 f , SR3 f 61; 1416, SR5 f 321; 1417, SR5 f De familie de Beer had van oudsher bezittingen in de Kaart, bijv Jans beren bogaert >de boomgaard van Jan de Beer= (SR1 f 131v ), 1424 gheerts beeren goet (SR10 f 292). Hun naam ontstond blijkbaar als bijnaam, want geregeld worden ze Grootheer alias De Beer genoemd, bijv peter groetheere alias de beer (SR66 f 101v ), peters de beer erve (SR66 f 134), 1464 Jan groothere alias de beer (SR67 f 201), 1467 peters grootheren alias de beer... peters beeren erve (SR71 f 185v ), 1575 marie sbeeren (SR343 f 28). Hun naam leefde lange tijd voort in het toponiem Berenbos, bijv beirenbos, 1754 Beirenbosch (Rijksarchief Antwerpen, Oud gemeentearchief Ekeren resp. nr. 187,776 en nr 227,84). 57 Ook de familie De Gaper treffen we zeer vaak aan in de Kaart, bijv Jan des gapers goet (SR8 f 126v ), 1443 Clause de gapere (SR32 f 167), 1448 heylwych Jans gapers dochter (SR40 f 12), 1448 claus gapers huys (SR40 f 12), 1449 Heylwich Jans scapers dochter (SR41 f 108), 1449 Jan gapers erve was (SR41 f 174), 1491 Beatrijs sgapers Claus dochter (SR100 f 127), 1492 lysbet sgapers Jansdochter (SR102 f 180v ). 58 SR5 f 321, SR6 f 38, SR37 f Archief Abdij Sint-Bernaards, Hs 323, K24c, f

9 voornamelijk eigendommen in de Kaart, tussen de Katerheide en Hoogboom en in de buurt Blankgoor. 62 In de Kaart is er geregeld sprake van Jan boemaerts, bijvoorbeeld in 1409, 1415, 1417, van zijn erf Jan bomaerts erve in 1436 en 1467, en van zijn land Jan boemaerts land in 1411, 1416 en Een paar keer, in 1394, 1412 en 1414, ontmoeten we ook ene Godevaert boemaert en in 1467 ene Aert boemaert, zoon van wijlen Aert senior. 64 Verder wordt de familie ook vermeld als reengenoot (bezitter van aanpalend land), in 1415 in de Bist (Jan bomaerts stede) en in 1424 op het Laar (bomaerts goed). 65 In 1394 treffen we een Jan Bomaart aan als zoon van Godevaard Bomaart. 66 Vader Godevaard was getrouwd met Margriet, dochter van Wouter Cnape. Van deze Margriet is geweten dat ze ook een dochter had, Marie van Ghestele, verwekt door Jan Van Ghestele of Ghistele. 67 Jan, de zoon van Godevaard Bomaart, ontmoeten we in 1415 wanneer hij aan Willem Ravens land verkoopt in de Kaart. 68 Dezelfde (of een andere?) Jan Bomaart verkoopt in 1412 aan Pauwels de Vriese bezittingen in Leiderwijk. 69 In ieder geval overlijdt een van deze twee Jannen rond De overledene had een zoon Jan (Jan filius wilen Jan boemaerts), die in 1416 aan Andries Van Steenland een rente verkoopt op percelen in de buurt Leiderwijk en in 1417 aan Jan Wouters een rente op land eveneens in Leiderwijk. 70 Nog wat informatie over de familie Bomaart vinden we verder in de paragraaf '2. Neerslag van persoonsnamen en beroeps- of functienamen in de toponymie'. Enkele 14de-eeuwse schepenen van Ekeren Ekers archiefmateriaal uit de 14de eeuw is veeleer zeldzaam. Over de plaatselijke bestuurders in die tijd is bijgevolg weinig geweten. Toch treffen we enkele namen aan van Ekerse schepenen en wel in de cartularia van de Sint-Bernaardsabdij. In het begin van de 14de eeuw (1305) werd de functie van schepen uitgeoefend door de broers (of vader en zoon?) Jan en Gielis De Waal of Swalen en de broers (of vader en zoon?) Jan en Claus Hagens: Jan swalen, Gielys Walen, Jan hag(h)ens, Claus hag(h)ens. 71 In 1325 verschijnen er een paar meer op het toneel: 1. Hendrik Brac: in één handschrift henrico brac, henricus brac en in een ander henr(ic) brac, he(n)rico brac, henric brac genoemd. 2. Godfried (de) Beer: Godefrido dicto bere. 3. Hendrik (de) Rooster: henrico roestere, henricus roestere. 62 SR 8 f Respectievelijk 1409, SR 3 f 61; 1415, SR 5 f 128; 1417, SR 5 f 372; 1436, Rijksarchief Antwerpen, Fonds Kartuizers, nr. 14 f 129v ; 1467, SR 71 f 11v ; SR 72 f 75v ; 1411, SR 3 f 286v ; 1416, SR5 f 321; 1425, SR 11 f 92v. 64 In 1394 wordt de zoon van Godevaart Bomaart vermeld (SR1 f 59). In 1412 verkopen Godevert Boemaert en zijn vrouw Margriet Cnapen, dochter van Wouter Cnape, samen met Marie van Ghestele (dochter van Jan van Ghistele en Margriet Cnape) aan Peter Coels en Katlijne van Scille een rente op land in de Kaart (SR4 f 70). In 1414 verkopen dezelfde personen aan Cornelis, zoon van Arnd Beemdrager, en zijn vrouw Machteld Jans een rente op een beemd in de Kaart en in Brasschaat (SR4 f 217v ). In 1467 verkoopt Aert bomaert aertssone wijlen een bos in de Kaart, gelegen tussen het erf van wijlen Jan boemaert en Leys de bonte, SR 71 f 11v , SR 5 f 129v ; 1424, SR 10 f SR1 f , SR4 f 70, 1414 SR4 f 217v. 68 SR5 f SR4 f 7v. 70 SR5 f 169v en Respectievelijk 1305 kopie 15de en 17de eeuw Hs 323, K23b, f 124 en Hs 332, K23b, f 189v. 9

10 4. Jan Leijsen: Jo(h)anne filio leijsen. 5. Olivier Paridaan (of Olivier, zoon van Paridaan): Oliuerio filio paridani. 6. Jan van Beerschot: Jo(h)anne dicto de berscote. 7. IJsman van Schoonbroek: ijsemanno de scoenbroec(k), ysema(n)no de scoenbroec. 72 In 1347 vinden we er nog twee: 1. de zoon van Godevaard Bod(s): Godevart bod(t)s sone, Godeverds bods sone, Godeverts bodts sone, Godevard bods sone, Godevaert bodts sone. 2. Jan de Rooster: Jan de roestere, van... Jans roesters, Jan Roestre, Jan roestere Neerslag van persoonsnamen en beroeps- of functienamen in de toponymie Het is algemeen bekend dat in toponiemen vaak persoonsnamen, beroepsnamen of functienamen voorkomen. Meestal gaat het daarbij om bezitsaanduidingen (Het hof van Oostende, Bisschoppenhof, Hof van Ursel, Hof van Veltwijk...). Ook vandaag wordt vaak naar topografische gegevens verwezen met de naam van de eigenaar. Denken we maar aan omschrijvingen zoals 'het goed van Baillet, het kasteel van Zotte Rik, het hof van Grisart' etc. Bij de veldnamen van dit soort 'bezitstoponiemen' zijn er ook nogal wat die op ambtelijke verhoudingen wijzen, zoals Drostland, s Gravenland, Jonkersland, Heerenkamp, en soms bestaat het toponiem gewoon uit de functienaam van de ambtenaar. 74 Zo was er zowel in Brasschaat-Centrum als in de wijk Kaart een perceel genaamd 'de Drossaard', destijds eigendom van de Ekerse drossaard Van Uytrecht, en in de Schriekse beemden was er ook een beemd naar de drossaard genoemd. Zo bijvoorbeeld in Brasschaat: 1622, een stuck lants genoemt den drossart en in de Kaart 1635, stuck lants genaempt den drossaert, 1618, drossarts bempt. 75 De dorpsbestuurders waren personen van aanzien en behoorden normaliter tot de meer gegoeden. Ze hadden diverse bezittingen in de heerlijkheid en het is daarom ook niet verwonderlijk dat hun namen deel gingen uitmaken van toponiemen. Dat gebeurde ook met leden van de Ekerse ambtenarenfamilies, zoals Smit en Bomaart. Vaak hielden die toponiemen eeuwenlang stand, ook nadat elke herinnering verdwenen was aan de familie die in de perceelsnaam voortleeft. Zo vinden we de Jan Smits die we in 1416 ontmoetten nog terug in het 17de-eeuwse toponiem Jan Smitsstedeke, naam van een perceel in het Voshol: 1608, een half bunder saeylants... geheeten Jan Smits stedeken. 76 Dichter bij de tijd van de oorspronkelijke eigenaars komen we enkele toponiemen tegen die verwijzen naar de familie Bomaart. Ergens in de Kaart, maar niet nader situeerbaar, treffen we in 1411 een perceel aan met de naam Bomaartsmaat: teekeren... in boemaerts maet. 77 Het ging daarbij wel om het hooiland van Bomaart. Het Middelnederlandse made, maet, mede, meet etc. is afgeleid van het 72 Al deze namen uit Archief Abdij St-Bernaards, 1325 kopie 15de en 17de eeuw, Hs 323, K24c, f 125r v ; Hs 332, K24c, f 190v. 73 Alle namen Archief Abdij St.-Bernaards, 1347 kopie 15de en 17de eeuw Cartularia I-II, R, K27 respectievelijk f 128v -129 en f SCHÖNFELD M., Veldnamen in Nederland, Amsterdam, 1949, p Rijksarchief Antwerpen, oud gemeentearchief Ekeren, respectievelijk register 179 f 91v, 102v ; 190 f 76 en 179 f 14v. Meer info in VAN OSTA W., Toponymie van Brasschaat, Gent, SR 472 f 18v. Het gaat om oud kadaster Brasschaat E ex257, 258, in de 19de eeuw bestaande uit E 257 landweg 04 are en E 258 hakhout 1 ha 67 a 60 ca. 77 SR 3 f 286v. 10

11 werkwoord maaien. De oorspronkelijke betekenis is >land waar gras gemaaid wordt, hooiland=. Later gebeurde betekenisuitbreiding tot >grasland, vochtig grasland als veeweide gebruikt.= 78 Dit hooiland vormde een onderdeel van de hoeve van de familie Bomaart, waarvan de gronden, in totaal 14 bunder, paalden aan de Kattekensberg. We vinden de hoeve een paar keer vermeld in de archieven: vier keer tussen 1509 en 1597 (een hoeve met huysingen hovingen lande beemde heyden... geheeten de boomaerts hoeve) en een keer in 1518 (hoeve... geheeten boomaerts hove). 79 Bij de hoeve behoorde ook een perceel van ongeveer een bunder genaamd Bomaartsheuvel, gelegen in de buurt Blankgoor en vermeld in 1394: een bunder lands oft bat gheheten bomaertshovel ghelegen teekeren int blancghoer. 80 Het perceel valt niet exact te lokaliseren, maar lag wel in de buurt van de Kattekensberg, waaraan het voor een deel zijn naam ontleende. Mogelijk was het de naam voor een hoger gelegen perceel, maar veeleer voor een perceel bij een zandheuvel (Kattekensberg). Bovendien behoorde bij de hoeve een groot blok bouwland en weiland van zowat 12 ha in de Kaart tegen de Hoogboomsebeek en genaamd Bomaartsblok: 1458 in boemaerts bloc neffens de kinderen henric ghybs lant. 81 Het perceel lag in een buurt die bekend stond als 'de Blokken'. Zogenaamde >blokken= zijn vrij grote, rechthoekige percelen. In de Kaart lagen ze aan het uiteinde van het gehucht. De laagstgelegen percelen, tegen de beek, waren weiland en de iets hoger gelegen percelen waren akkerland. Waarschijnlijk ontstonden ze als middeleeuwse privé-ontginningen van oorspronkelijk heideachtig terrein, dat in grote blokken werd opgedeeld, zoals dat met de heide meestal het geval was. Diverse Kaartse boeren bezaten ter plaatse een dergelijk perceel. 82 Tot zover ons relaas over een paar invloedrijke personen in het Ekeren van de 14de en 15de eeuw. Uiteraard zijn het slechts enkele min of meer losse gegevens, maar het valt te hopen dat iemand er vroeg of laat zijn voordeel mee kan doen. Nog meer valt het te hopen dat jongere (Ekerse) onderzoekers mettertijd voor aanvullingen zullen zorgen. 78 Voor meer info zie VAN OSTA W., Toponymie van Brasschaat , SR 136 f 41v ; SR 150 f 314; SR 159 f 203; RE 176 f 60v ; 1518, SR 154 f 416v. 80 SR 1 f 59. De weduwe van Jan Vanden Zande en haar zoon Godevaard Vanden Zande verkopen aan Alice Vander Poerten en haar dochter Liesbet een rente op dit perceel, dat lag naast het land van Peter Vanden Brake en ten einde het land van de zoon van Godevaard Bomaart. 81 SR 55 f 188v. 82 Bij Bomaartsblok ging het wellicht om Oud Kadaster Brasschaat F106 en F107, in de 19de eeuw bestaande uit F106, mastbos van 9 ha 93 a 55 ca en F107, bouwland van 1 ha 67 a 70 ca. *** 11