De Vagevuurhoeve: Meer dan drie eeuwen geschiedenis

Transcriptie

1 Terug: klik bovenaan in de Browser op (Vorige / Back) De Vagevuurhoeve: Meer dan drie eeuwen geschiedenis (uit: Breesgata 1989) In het jubileumboek van Breesgata werd de geschiedenis geschetst van de oude Hemel- en 1 Helhoeven, die aan de basis lagen van ons huidig gemeentepark. Maar... wie hel en hemel zegt, moet ook vagevuur zeggen. Daarom deze bijdrage over de vroegere zogeheten Vagevuurhoeve, die zich bevond op de plaats van het huidige GILOC (Gemeentelijk Instituut voor Lager Onderwijs wijk Centrum) en dus tegenover de vroegere Helhoeve (kasteel van 2 Brasschaat). F. BELLENS heeft over deze hoeve reeds enige informatie verschaft, die in dit artikel zal aangevuld en uitgebreid worden. 3 De Voorgeschiedenis De hoeve verschijnt voor het eerst met de naam vaghevier in 1666, maar ze zal al een tijd 4 voordien bestaan hebben. Niet zo erg lang daarvóór echter, of althans niet die bepaalde hoeve, want die moet in het begin van de 17de eeuw gebouwd zijn, nadat de hoeve die er tevoren stond door brand was verwoest. Maar laat ik niet op de feiten vooruitlopen en beginnen met de oudste gegevens. 5 Dat brengt ons bij Peter Van Ceulen, gehuwd met Woutruijt Andries en procureur te 6 Antwerpen, die bij het begin van de 17de eeuw nogal wat bezittingen had te Brasschaat. Na zijn dood worden die eigendommen op 21 april 1632 publiek verkocht door zijn zonen, nl. zijn naamgenoot Peter, ook procureur, Adriaen, advokaat en oudschepen van Antwerpen, Jan en 7 Jacques. Het gaat daarbij om landen, weyden, speelhuyse, landhuyse, schuere gronde ende toebehoorten, verdeeld in de volgende percelen : 1. een beemd van 1/4 bunder in de Brasschaatse Beemden 8 2. de hoeve genaamd de verbrande stede, 12 gemeten, d.w.z. 4 bunder 3. zeven gemeten land daarnaast, aan de oostzijde 4. het land genaamd de Buitenman, 2 gemeten of 3/4 bunder VAN OSTA W., Hel- en hemelhoeve van 1400 tot 1900, in: Jubileumboek , Breesgata, p BELLENS F., Van kastelen en domeinen, in: Brasschaat, van heidegrond tot parkgemeente, gemeentebestuur Brasschaat, 1980, p Daarbij worden de volgende afkortingen gebruikt voor de bronvermelding: RE = Rijksarchief Antwerpen, Oud Gemeente-archief Ekeren, bundelnr. gevolgd door folio, blz. of datum voor ongefolieerde documenten; AG = Antwerpsche Gazette; RN = Rijksarchief Antwerpen, notariaat; Hyp. = Rijksarchief Beveren, Hypotheekkantoor Antwerpen, reeks 72; KE = Archief Kathedraal Antwerpen, Kerkarchief Ekeren. RE 291,59v ( ). RE 191,485. Zie bijv. RE 187,573 en 871. RE 187,573 vlg., Zie RE 512, Een bunder = 1,3 ha. Een bunder = 3 gemeten of 400 roeden.

2 5. het land genaamd de Grote Geer, 3/4 bunder, door de latere Bredabaan in twee stukken gesneden 6. het land genaamd de Kleine Geer, 2 gemeten 9 7. heide en weide genaamd de Acker, gelegen aan de Pauwelslei (huidige Civiele Bescherming) 8. heide en weide genaamd de Aert, 4 bunder, gelegen achter het vrouwkensland, aan de overzijde van de Miksebaan, in het huidige park 9. drie percelen heide naast elkaar, daer den hollen boom op staet, aan de Prinsheide 10. drie percelen heide genaamd de Hooge Bruul, 2 bunder, tegen De Mortel 11. een hofstede van 2,5 bunder, gelegen tegenover de verbrande stede, in het huidige park 12. een bunder land genaamd het Vrouwkensland, daarbij gelegen 13. vier gemeten land genaamd de Heuvel, in de buurt van het huidige kerkhof 14. een bunder land genaamd Buitenbunder, tegenover de verbrande stede, in het huidige park 15. heide en weide op het Leen, d.i. in het Zand, omtrent de Isenbaertlei drie bunder heide bij De Mortel 11 Zelf of door bemiddeling van anderen koopt Adriaen Van Ceulen voor zichzelf en zijn broers 12 de eerste tien kopen en legt op die manier de grondslag van de latere Vagevuurhoeve. Uit de verkoopakte blijkt dat de hoeve met de naam verbrande stede, waarvoor Adriaen 1810 gulden 13 en 450 gulden verdieren neertelde, zelf geen afgebrande hoeve was, maar dat ze haar naam kreeg omdat ze gebouwd werd op de plaats waar een vroegere hoeve was afgebrand. Wanneer die brand plaats vond en of de nieuwe hoeve door Peter Van Ceulen gebouwd werd of door zijn voorgangers, is niet te achterhalen. Wel is geweten dat de hoeve pas later (ca. 1650) Vagevuurhoeve zou genoemd worden, toen ze in handen gekomen was van Martinus Jacobs, priester. Het Vagevuur : de eigenaars Na de dood van Adriaen Van Ceulen, oudschepen en griffier van Antwerpen, waren zijn bezittingen sinds 23 januari 1646 even in handen gekomen van notaris Peter Van Leuven, die ze op 3 januari 1648 vóór de Antwerpse schepenen Arnoudt Voocht en Anthonij Ancelmo 14 verkocht aan Martinus Jacobs, Antwerps koopman en oud-aalmoezenier van de stad. Het geheel van ca. 18 bunder werd vermeld als eene hoeve met speelhuijs, schure, lanthuys, Nrs.4, 5 en 6 niet te verwarren met gelijknamige percelen van de Helhoeve, die elders gelegen waren. Peter Van Ceulen sr. had percelen 14 en 15 zelf op verworven van Jeronimus Caelheijt (RE 187,871 en 874). P. Van Ceulen sr. had dit van de vader van zijn vrouw, Adriaen Andries (RE 187,874). Zie ook RE 191,485; RE 512, ; RE 530, Een van de bemiddelaars die kocht in naam van A. Van Ceulen was F. Dierckx, op dat ogenblik eigenaar van de Hemelhoeve. Elk verdier = 3 gulden, waarvan 2 voor de verkoper en 1 voor de verdiersteller. Het vermelde bedrag was de prijs van koop 2. Voor de overige kopen werden de volgende bedragen betaald : 56 gulden 2 verdieren (koop 1); 1080 gulden 200 verdieren (koop 3); 240 gulden 73 verdieren (koop 4); 220 gulden 24 verdieren (koop 5); 170 gulden 22 verdieren (koop 6); 480 gulden 125 verdieren (koop 8); 400 gulden 35 verdieren (koop 9); 120 gulden 12 verdieren (koop 10). De percelen aan de overzijde van de Miksebaan gelegen blijven buiten beschouwing, evenals de andere die geen deel gingen uitmaken van de Vagevuurhoeve. RE 512, ; RE 191,594 en 599. Het ging daarbij om bovenvermelde kopen 1,2,3,8,9.

3 schaepskoeije boomgaerde gronde ende toebehoorten, waarop de volgende lasten rustten: 30 stuivers per jaar cijns te betalen aan de Heilige Geest en Borchtkerk te Antwerpen, idem aan de Heilige Geest van de O.L.V. kathedraal, 5 mokens koren per jaar aan de Heilige Geest te Brasschaat, 25 stuivers 1/2 en 3/16 grondcijns aan de graaf van Hoogstraten. 15 Ongetwijfeld mede geïnspireerd door de nabijgelegen Hel- en Hemelhoeve, noemde Martinus Jacops, priester, zijn hoeve de Vagevuurhoeve. Na Martinus' dood kwam de eigendom in handen van zijn zuster, Maria Jacops, gehuwd met jonker Philippe Le Pippre. Op 28 juni 1663 droeg dit echtpaar voor notaris Jan Claessens de Vagevuurhoeve over aan Martinus Jacops jr., 16 zoon van priester Martinus Jacops (Martinus Jacops priesters Martinussone). Vermoedelijk was Martinus jr. minderjarig toen Martinus sr. stierf en beheerden zijn oom en tante de hofstede voor hem. De Vagevuurhoeve met bijbehorende gronden besloeg op dat ogenblik zowat 23 bunder, waarop naast de bovenvermelde lasten nog 4 schellingen Leuvens grondcijns 17 rustten, te betalen aan de graaf van Hoogstraten. Afgezien van het perceel den Aert (in huidig gemeentepark) en de beemd in de Brasschaatse beemden, vormde de eigendom een groot blok, ruwweg gelegen tussen de Miksebaan, de latere Gemeentestraat, de Bredabaan-Van Hemelrijcklei-Mortel en Vagevuurvelden met aanpalende percelen. Behalve de boerderij, schuur, schaapsstal, etc., stond er ook een speelhuis, zeg maar buitenverblijf voor de eigenaars. Op 20 januari 1679 verkocht Martinus Jacops voor de Ekerse schepenen Peter de Bruijn en Jan Ghysels zijn eigendom aan zijn neef en naamgenoot, Martinus Jacops, zoon van Jan Jacops en commissaris ordinaris van sijne majesteyt monsteringe. 18 Op zijn beurt droeg deze Martinus door bemiddeling van notaris Anthoni Peeters de Vagevuurhoeve op 12 januari 1685 over aan Theodoris Broeckmans en Peter Van Heurck, met dien verstande dat aan Martinus een lijfrente van 150 gulden per jaar zou betaald worden, 19 en na diens dood 1000 gulden aan Maria Scholastica Jacops. Op 4 november 1687 kwamen de twee eigenaars overeen dat Broeckmans zijn helft van de hoeve met het speelhuijs boerenhuijs schuere ende stallinge... gnd. het vagevier aan Peter Van Heurck overdroeg, voor 164 pond 16 schellingen 8 groten Vlaams. Na de dood van Martinus Jacops (25 april 1696) werd deze overeenkomst op 23 mei 1696 nogmaals bezegeld voor notaris Jan Keuninck 20 te Antwerpen, met de vermelding dat Peter Van Heurck de bovenvermelde 1000 gulden betaald had aan Jeronimus Van Brinckhorst, schuldeiser van Maria Scholastica Jacops en haar man, jonker Henri Lambert de Joos de Steenwijck. Peter Van Heurck, die koopman was te Antwerpen, verkocht voor de Ekerse schepenen Nicolaes Goijvaerts en Adriaen Maes op 30 juni 1699 de Hoeve met Speelhuijs Hoff Boerenhuijs Schure stallinge liggende ten deele in sijne Hoffgrachte met Bosschen Plantagien Saijlant Bemde oft Weijde ende Heijde gronde ende allen den toebehoorten... genaempt het Vagevier voor gulden aan Maria Gabriella de La Laing, gravin van Hoogstraten, 21 Vrouwe van Ekeren. Waarschijnlijk mede om toe te zien op de kwaliteit van de exploitatie van de hoeve, nam Franchois Kerckaert, rentmeester van de gravin, onmiddellijk zijn intrek en In de H.Geestrekeningen vindt men de betaling van de vijf mokens terug, bijv. voor 1677 en 1678 in RE 621,78v en 106v. RE 530, Ibid. Het gaat om de bovenvermelde kopen 1 t/m 6, 8 t/m 10. RE 530, Monsteringe = wapenschouw, parade, dus hier zowat 'koninklijke wacht'. RE 257, ; RE 499,30; RE 257, RE 499,

4 vast domicilie in het 'speelhuis' van de Vagevuurhoeve en werd daarmee Ekernaar 22 (Brasschatenaar) en gewoon belastingbetaler beneffens andere ingesetenen. Meer dan 120 jaar lang zou de Vagevuurhoeve in handen blijven van de heren van Ekeren, d.w.z. de graaf van Hoogstraten, later hertog van Hoogstraten en Prins van Salm Salm. Na de dood van Maria Gabriella de La Laing was dat Nicolaas Leopold Joseph, Rijngraaf, graaf van Hoogstraten, etc. In de 19de eeuw was Constant Alexander Joseph, prins van Salm Salm, blijkbaar in financiële moeilijkheden geraakt en op 28 april 1821 verscheen in de Antwerpsche Gazette een aankondiging dat de notarissen F.J. Van Dael (Antwerpen) en P.J. Hennen (Ekeren) op 8 mei en 5 juni zouden overgaan tot de publieke veiling van de bezittingen van de hertog in Ekeren, Hoevenen en Kapellen. De veiling, die gehouden werd in de herberg van Petrus Van Aken in de Donk, betrof maar liefst 34 kopen, waaronder, naast de Vagevuurhoeve, vier windmolens (de Brasschaatse, tegenover de Bethanielei, de Katerheidemolen, de molen van het Witven te Ekeren en de Hoevense molen), een hoeve en bossen aan de Rietbeemd (later gemeentelijke stortplaats en thans golfterrein), diverse percelen omtrent de Mik, in de Mortel, in de Brasschaatse Beemden, in Voshol en Donk, onder Ekeren, Hoevenen, Muisbroek, Kapellen, de 23 hoeve 'Hoogstratenhof' in Ekeren-Donk, etc. De verschillende kopen vonden diverse gegadigden, waarbij de 13de koop, de kern van de aloude Vagevuurhoeve, voor 6500 gulden toegewezen werd aan Joseph Joannes Nepomucenus Van Havre, toen ook eigenaar van de 24 Hemel- en Helhoeve. De hoeve genaemt het Vagevuer, met schuere, stalling, werf, hof, huys-blok, landen, gronde en toebehoorten vormde een blok van 6 bunder 327 roeden. Op 5 juli 1828 verdeelde J.J.N. Van Havre bij akte van notaris Van Dael zijn vele goederen 25 onder zijn erfgenamen. Zowel Hel- en Hemelhoeve als Vagevuurhoeve kwamen zo in handen van Juliana Isabella Maria Van Havre, gehuwd met Honoré J. Guyot, rentenier te Antwerpen. Na de dood van het echtpaar Guyot in 1864 werden die bezittingen verkocht aan graaf 26 Auguste Reusens. De Vagevuurhoeve werd in 1922 verkocht aan het gemeentebestuur van Brasschaat, waarna ze werd omgebouwd tot gemeentelijke jongensschool. 27 Het Vagevuur : de pachters Van in den beginne is de Vagevuurhoeve in handen geweest van rijke, meestal Antwerpse, grondbezitters, die slechts af en toe hun hofstede bezochten. De hoeve met bijbehorende landen werd verpacht aan Brasschaatse boeren, die het heel wat minder breed hadden dan hun 'huisbazen', en over wie hier en daar nog enkele gegevens te vinden zijn. De eerste pachter van de eigenlijke Vagevuurhoeve, toen die eigendom was van Martinus Jacobs, was Nicolaes Joossen. Wanneer die in 1666 overleed, liet de eigenaar op 13 maart 1666 door Peeter Van Staijen, vorster van Ekeren, beslag leggen op alsulcken meuble goederen bestialen als anderssints als sijn berustende op sijne stede tot Brachtschaet ghenaemt het vaghevier, met verbod aan Nicolaes' erfgenamen om ook maar iets te 28 verwijderen vooraleer het arrest gerechtelijk zou zijn afgehandeld. Vermoedelijk gebeurde het RE 285, , AG 1821,nr. 51, p. 2-3; RN 1367,115. Hyp. 145,22; RN 1367,115. Kadaster D 785 t/m 794. Zie VAN OSTA, Hel- en hemelhoeve... p (zie noot 1). Hyp. 241,22. Zie verder VAN OSTA, Hel- en hemelhoeve... p. 57 vlg.; F. BELLENS, o.c. 249 vlg. Zie verder BELLENS F., o.c RE 291,59v, Verbodt-Boeck.

5 beslag om op Nicolaes' erfgenamen achterstallig pachtgeld te verhalen, maar de verdere afloop van de zaak is niet bekend. Blijkens de H.Geestrekeningen van Ekeren was in Hendrick Adriaen Hendrickx 29 pachter van de Vagevuurhoeve en ook in 1682 wordt hij als zodanig vermeld. Aan wie Peter Van Heurck de hoeve verpachtte, is niet bekend. Over de periode toen de hoeve in handen was van de graven van Hoogstraten zijn echter meer gegevens terug te vinden. In 1710 pachtte Aert Denis de Vagevuurhoeve voor 100 gulden per jaar, terwijl Adriaen 30 Daelman en Willem Hendrix het 'speelhuis' huurden voor 38 gulden per jaar. Men verneemt bovendien dat pachter Aert Denis 25 gulden terugkreeg omdat zijn fruit in 1709 bevroren was 31 (ter occasie vanden bevrosen oift). In datzelfde jaar 1709 moest het 'speelhuis' hersteld worden, waarvoor 13 gulden 15 stuivers betaald werd aan de steenhouwer Lauwereijs Lauwers, voor levering van stenen, en 26 gulden aan Michiel Savorij, voor levering van kalk en 32 steen. Aan pachter Denis werd bovendien 3 gulden betaald voor levering van 12 karren asschen om els saet te saeyen inden rietbempt. 33 Aert Denis werd als pachter opgevolgd door Jan Claessens en zijn schoonzoon Cornelis 34 Peeters, die de hoeve tot 1742 uitbaatten. Uit dat jaar dateert ook het eerste volledige pachtcontract dat bewaard is gebleven. 35 De Vagevuurhoeve zou op 7 augustus 1742 door Stephan de Carlier, rentmeester van de prins van Salm Salm, publiek verpacht worden aan de meestbiedende, maar de Brasschaatse boeren bleken niet erg geïnteresseerd. De hoeve werd opgeroepen voor 200 gulden en uiteindelijk ingehouden op 78 gulden. Naderhand geraakte ze dan toch uit de hand verpacht aan Jan Sluijts, die op de Horst woonde en die op 12 augustus 1742 de hoeve huurde tegen de jaarlijkse som van 80 gulden, waarvan 50 gulden te betalen binnen de 14 dagen. De verpachting geschiedde op de volgende voorwaarden: 1) de pachttermijn bedraagt 6 jaar, van half maart 1742 tot half maart 1748 en is door beide partijen driejaarlijks opzegbaar, 2) voor het eerste jaar zal de pachter maar de halve pacht betalen omdat het jaar reeds te ver gevorderd is, 3) de pachter moet onmiddellijk zijn intrek nemen, 4) de pachter krijgt steeds betaaltijd tot 6 weken na de vervaldag (15 maart), 5) bij het verlaten van de hoeve mag de pachter geen mest, van stro of heivlaggen, meenemen, 6) hij mag het schaarhout van de canten kappen en gebruiken, d.w.z. het eikenhout alle 7 jaar, het weekhout of elzenhout alle 6 jaar, 7) hij heeft echter geen recht op het snoeien van opgaande bomen, noch op de hoeve, noch op de straat vóór het hof, 8) hij mag geen vis in de hofgrachten zetten zonder speciale toestemming van de verpachter, 9) hij moet geregeld de beek ruimen, RE 621,78v en 106v ; KE 2,65 (Manuaal van de H. Geest Ekeren, 1682). Rentmeestersrekening over 1713 van F. Kerckhaert, RE 676bis,67v -68. Ibid., 77v. Ibid., 80,81v. Ibid., 80v. KE 2,65; RE 486, RE 486,

6 10) buiten het gebruik van de pachter valt het speelhoffken, dat verhuurd is aan anderen, die ook een deel van de tuin gebruiken, 11) de pachter moet de muren van huis en stallen onderhouden en daartoe de nodige leem aanhalen; de eigenaar zal zorgen voor de nodige latten, spijkers, etc., 12) voor onderhoud van de daken van stallen, huis en schuur moet hij jaarlijks geleystroij leveren, 13) hij moet jaarlijks zijn dorpslasten en cijnsen betalen, 14) hij mag geen 'vlaggen' (graszoden) steken onder de opgaande bomen; bij overtreding zal hij schadevergoeding betalen, te taxeren door twee schepenen, 15) hij zal de administratiekosten van de verpachting betalen. Jan Sluijts ging vol goede moed aan de slag, maar zou zijn pachttermijn niet vólmaken. Hij overleed enkele jaren later en zijn weduwe zou de hoeve verder uitbaten. De arme vrouw had het niet gemakkelijk (welke kleine man of vrouw had dat toen wel?), maar tot overmaat van ramp werd ze geteisterd door de oorlogsomstandigheden. Er waren immers nogal wat troepenbewegingen in Brasschaat en omliggende, waarvan de inwoners zwaar te lijden hadden. Op het Klein Heike in Ekeren werd door de militairen een huis met stallingen in de as gelegd, terwijl bij alle boeren in Brasschaat en in de omtrek de schuren werden leeggeroofd. Ook bij de weduwe Sluijts, die er de schepenen Jan Verbist en Jan Ivens bijhaalde om de schade vast te stellen. Op 6 november 1747 inspecteerden de schepenen de schuur van de Vagevuurhoeve en verklaarden achteraf dat zij er niets anders gevonden hadden dan wat rommelinge van stroij ende speurrie en dat alle granen en stro uit de schuur, zoals uijt alle de andere tot Brasschaet ende daer omtrent door de militaire volckeren waren weggehaald ter bevoorrading van 36 troepen en paarden. Hoe het de weduwe verder verging, is niet bekend... Op 6 november 1764 werd de Vagevuurhoeve weer publiek verpacht. Ze werd ingezet op gulden per jaar door de toenmalige pachter, Peter Fierens, en door opbod verhoogd tot 78 gulden, waarna P. Fierens 6 verdieren stelde, gevolgd door Adriaan Van Uffelen met 1 verdier en P. Fierens nogmaals een verdier. Zoals toen de gewoonte was, werd dan de kaars ontstoken. Zolang die brandde, konden de gegadigden de prijs verder verhogen. Daar echter geen verhogingen meer volgden, bleef Peter Fierens pachter met den uijtganck der brandende keerse. De pachttermijn bedroeg weer 6 jaar, opzegbaar na drie jaar, met ingang van half maart Naast de gebruikelijke voorwaarden in verband met betaling van lasten en cijnsen, onderhoud van beken, etc., werd o.a. gestipuleerd dat de pachter de heivelden, weiden en landerijen deugdelijk moest omheinen, geen hout mocht snoeien of afhakken behalve in zover nodig voor heining-materiaal en brandhout (backmutsaert), geen schapen of ander vee in de bossen mocht laten weiden, geen strooisel of bladeren uit de bossen mocht halen, etc. etc. En ten tijde van de Eeckelen mocht hij alleen eikels rapen binnen het terrein van de hoeve, echter niet in de bossen of langs de straat, want die eikels kwamen de heer toe! 38 Peter Fierens moet een goede pachter geweest zijn en het op de Vagevuurhoeve naar zijn zin gehad hebben, want bij de volgende verpachting (26 november 1770), waarbij de pachttermijn op 12 jaar werd gesteld, met ingang van 15 maart 1771 en met opzegmogelijkheid na 6 jaar, zette hij weer in, dit keer op 70 gulden, plaatste na de verhoging tot 78 gulden nog 8 verdieren en werd op die manier opnieuw pachter tegen dezelfde pachtprijs als voorheen en tegen RE 222, RE 468, Eikels werden gebruikt als varkensvoer. De overeenkomst bevat maar liefst 28 artikels, die hier niet alle kunnen opgesomd worden.

7 39 dezelfde voorwaarden. Later moet hij opnieuw de hoeve gepacht hebben, want in 1809 was 40 Petrus Fierens nog steeds de pachter op de Vagevuurhoeve. Misschien ging het daarbij evenwel om zijn gelijknamige zoon, want in 1818 bewoonde Peter Fierens nog steeds de hoeve en wanneer Petrus Franciscus Van Pelt, administrateur van de goederen van Salm Salm, in datzelfde jaar overging tot een nieuwe verpachting, was het weer Peter Fierens die de hoeve huurde, dit keer voor 135 gulden per jaar. 41 Toen in 1821 de goederen van Salm Salm verkocht werden, was Peter nog steeds pachter 42 en vermoedelijk zal hij dat wel gebleven zijn nadat Van Havre de Vagevuurhoeve in zijn bezit had gekregen. Wie de hoeve verder pachtte onder Guyot, is niet bekend, misschien Matheus De Winter, want in 1864 gaf de nieuwe eigenaar, Reusens, de hoeve in pacht aan Isabella Bruylants, weduwe van Matheus De Winter, landbouwster RE 473, AG 1809, nr.21 (14.3.). RN 6626,58. AG 1821,48; RN 1367,115. RN 6728,201.