Jaarboek Integrale Geneeskunde 2009

Transcriptie

1 Jaarboek Integrale Geneeskunde jaar TIG & de ontwikkeling van CAM Tijdschrift voor Integrale Geneeskunde Jaargang 25

2

3 Jaarboek Integrale Geneeskunde jaar TIG & de ontwikkeling van CAM Tijdschrift voor Integrale Geneeskunde Jaargang 25 Een uitgave van Stichting Tijdschrift voor Integrale Geneeskunde

4 ISBN/EAN: Copyright 2009 Stichting TIG Uitgever: Stichting TIG, Postbus 133, 3840 AC Harderwijk, The Netherlands Redactie: dr. R. van Wijk, dr. C.W. Aakster; ir. drs. O. van Nieuwenhuijze, eindredacteur Vormgeving: Per Ontwerp, Utrecht, Druk: Den Haag Offset Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van Stichting TIG. All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, stored in a retrieval system, or transmitted, in any form or by any means, electronic, mechanical, photocopying, recording or otherwise, without the prior written permission of the copyright owner.

5 Inhoud Ten Geleide 9 n deel 1 CAM-informatie 13 1 Hoe wetenschappelijk is wetenschap? R. van Wijk 15 2 De wens naar informatie over de CAM-behandelmethoden R. van Wijk 24 3 Openbare databasesystemen en CAM R. van Wijk 40 4 De LIDOS-database een belangrijk instrument voor CAM-onderzoek R. van Wijk, O. van Nieuwenhuijze 58 n deel 2 CAM hoofdstromen en evidentie 67 5 Onderzoek in de antroposofische geneeskunde G. van der Bie 69 6 Het klinisch bewijs voor homeopathie: wanneer is het voldoende? A.L.B. Rutten 82 7 Orthomanuele geneeskunde M.B. van Hogezand De wetenschappelijke onderbouwing van natuurgeneeskunde H. van Waning 122

6 9 Neuraaltherapie in 2009 E. van der Bij 140 n deel 3 CAM relevantie en gebruik Body-mind integration Integratie van lichaam en geest R. Severijnen, H. Samwel, P. Gerrits Fytochemicaliën F. Wiegant, W. Dijk Voeding en gezondheid E.H. van Haaften, C.W.E. Schadee Bioresonantie N. Westerman Meditatie en ontspanning G.J. Gerritsma 211 n deel 4 Onderbouwing en voortbouw van CAM Geïntegreerde geneeskunde K.M. Bongers, I.A. von Rosenstiel Integratie van CAM en complementaire zorg in de gezondheidszorg M. Busch, A. Visser Wat wordt aan CAM-onderwijs gegeven aan de universiteiten: hier en elders? P.A. van Dijk, E.M.W. Spee, E. van Rijswijk, W. Gorgels 260

7 < n deel 5 CAM-onderzoeksmethoden RTC Verschuivende opvattingen rond de Gouden Standaard C.W. Aakster N=1 onderzoek en tijdserie-analyse in complementaire geneeskunde M. Brands Het N=100 Design C.W. Aakster 304 De Rode Draad: wat brengt dit lustrum TIG-jaarboek samen? O. van Nieuwenhuijze, C.W. Aakster 313

8 8

9 Ten geleide Het (Nederlands) Tijdschrift voor Integrale Geneeskunde bestaat 25 jaar. Het tijdschrift heeft in die tijd gefunctioneerd als een spreekbuis voor innovatieve, merendeels Nederlandse, geluiden op het CAM-gebied (CAM: Complementary and Alternative Medicine). In deze 25 jaar is veel in het werkveld veranderd. Er is ook veel niet veranderd. Nog altijd worden diegenen die komen met innovatieve CAMgeluiden door de formele academische wereld aangeduid als roekeloze avonturiers. CAM-therapieën worden nog vaak beschouwd als onwettig tot ze worden ontdekt door een zogenaamde expert binnen de academische gemeenschap. In de 25 jaar zien we allerlei voorbeelden van individuele artsen en onderzoekers die binnen het CAM-veld gedurende vele jaren pleiten voor het gebruik van bepaalde voeding, vitamines en antioxidanten ter voorkoming van hartaandoeningen en kanker, of pleiten voor de waarde van ontspanning, meditatie, yoga in een tijd dat de conventionele medische wereld deze strategieën afwees. Het is ook gebruikelijk dat deze vroege CAM-artsen en onderzoekers nauwelijks enige erkenning krijgen vanuit de universitaire geledingen die zich momenteel met die richtingen bezig houden. Als reden dat ze over het hoofd worden gezien geldt gewoonlijk het argument dat de vroege onderzoekers niet de harde arbeid hebben verricht van de gerandomiseerde klinische trials, maar zich baseerden op anekdotische gevallen. Dat is natuurlijk verre van correct, en zelfs als het zo was, dan blijven persoonlijke waarnemingen en casuïstiek belangrijke factoren in het voortschrijden van onze kennis en verdienen ze erkenning. Uit de periode van 25 jaar TIG kan dan ook gemakkelijk worden geleerd wat ook internationaal van het CAM-onderzoek is geleerd. Dat is dat er een vast patroon lijkt te bestaan van hoe een nieuw idee wordt geaccepteerd. Het is met name Dean Radin geweest die heeft aangegeven dat het accepteren van een nieuw idee gewoonlijk vier stadia doorloopt. In het eerste stadium bestaat weliswaar het idee maar zijn het vooral de sceptici die zeggen dat het idee onmogelijk is omdat het geheel indruist tegen de wetten van de wetenschap. In het tweede stadium wordt met enige weerzin door de sceptici aangegeven dat het idee mogelijk is maar dat het idee niet erg interessant is en de geclaimde effecten erg zwak. In de derde fase begint de hoofdstroom van onderzoek zich te realiseren dat het idee belangrijk kan zijn en dat de effecten mogelijk veel sterker zijn dan men zich had gerealiseerd. In het vierde stadium stellen de critici die eerst het idee ontkenden dat het hun idee is. Het idee eindigt dan in de leerboeken. Het is dit scenario dat zich vele malen in de CAM heeft laten zien wanneer onderzoekers in het conventionele veld eerst ontkennen en vervolgens de credit ervoor nemen ongeacht de inspanningen die oorspronkelijk binnen CAM zijn geleverd. Als we over deze ogenschijnlijke oorlogssituaties tussen CAM en het conventionele veld heen willen kijken, dan komt de uitspraak van William Blake ( ), namelijk dat er zonder tegenstellingen geen vooruitgang bestaat, in gedachte. Conventionele medische wetenschap is altijd opgefrist en van nieuwe impulsen voorzien door de ketterse ideeën van barbaren. De vijand, zoals CAM wordt beschouwd, is traditioneel gezien een redder voor het conventionele denken om dat te behoeden 9 tig jaargang 25 n Ten geleide

10 10 voor oppervlakkigheid. Op deze manier wordt ook zichtbaar hoe conventionele geneeskunde en CAM wederzijds in elkaar binnendringen en vanuit elkaar steeds groeien. En waarom ook de conventionele geneeskunde de CAM niet kan uitroeien zonder zichzelf te vernietigen en omgekeerd. Eigenlijk lijken de twee gebieden met elkaar getrouwd te zijn. Voor diegenen die dit inzicht hebben gekregen geldt 25 jaar TIG dan ook als een huwelijk van 25 jaar waarin de gebruikelijke strubbelingen plaatsvinden. In dit Jaarboek wordt getracht een en ander helder voor het voetlicht te brengen. Daartoe laten zich de volgende belangrijke vragen formuleren: 1 In welke mate hebben de bovengenoemde ontwikkelingen niet alleen geleid tot meer maar ook tot beter? Anders gezegd, de patiënt heeft nu meer keuzemogelijkheden voor zijn zorg, maar in welke mate is dit daadwerkelijk bevorderlijk voor zijn of haar gezondheid? 2 Welke is de taak van de wetenschap? Is dat bijvoorbeeld onbevangen onderzoek naar het onbekende? Of is dat het bewijzen van het reeds bestaande? 3 Wat is er gemeenschappelijk aan de nieuwe en oude methoden van genezen? Of verschillen zij daartoe teveel onderling? 4 Hoe zijn relativiteitstheorie, kwantumtheorie en veldtheorie in ons lichaam te herkennen en hoe zouden zij ons inzicht in het samenspel tussen materie, energie en informatie kunnen verhelderen? 5 Is de Randomized Controlled Trial wel de beste of zelfs de enige manier om effectiviteit vast te stellen in de Integrale Geneeskunde, of bestaat de noodzaak observationele methoden in deze zin verder te ontwikkelen? 6 Hoe valt te verklaren dat het gedurende de afgelopen 25 jaren niet is gelukt de andere geneeswijzen, werkend vanuit een ander mensen wereldbeeld en met een andere betrokkenheid van patiënten, acceptatie te doen vinden binnen de Nederlandse gezondheidszorg? In deze 25 e TIG-jaargang brengen verschillende auteurs hun inzichten samen. Dit lustrumjaar zijn er veel-meer-dan-anders literatuurverwijzingen opgenomen bij de artikelen. Dit laat zien hoeveel literatuur is te vinden, wat is onderzocht, waar verder is te zoeken, en dat wat voor wetenschappelijkheid gevraagd werd, is onderbouwd. Om dit te laten zien, is TIG 25 ingedeeld in vijf delen: 1 De beschikbaarheid van informatie over CAM, vindbaarheid en toegankelijkheid (hoofdstukken 1 tot en met 4). 2 Enkele CAM-hoofdstromen en beschikbaar bewijs (hoofdstukken 5 tot en met 9). 3 CAM in breder perspectief relevantie en gebruik (hoofdstukken 10 tot en met 14). 4 Onderbouwing en voortbouw CAM infrastructuur (hoofdstukken 15 tot en met 17). 5 CAM-onderzoeksmethoden (hoofdstukken 18 tot en met 20). Het afsluitende hoofdstuk, de Uitleiding of rode draad, verbindt alle artikelen in dit Jaarboek met elkaar, alsook met de in de voorgaande jaarboeken van TIG aan de orde gestelde thematiek. De redactie tig jaargang 25 n Ten geleide

11 < 11 tig jaargang 25 n Ten geleide

12 12 tig jaargang 25 n Ten geleide

13 Deel 1 CAM-informatie 13 tig jaargang 25 n Deel 1: CAM-informatie

14 Ten geleide Deel 1 Onderzoek Elke nieuwe waarheid begint met een nieuwe waarneming. Onderzoek begint altijd met observatie in de praktijk, het delen van nieuw inzicht, vitale discussie, en dan pas: consensus, een publicatie. Dit eerste deel van het Jaarboek belicht dit op ongewone wijze. Van Wijk vat daartoe verschillende perspectieven samen. Het eerste probleem is dat van het bereiken van overeenstemming in wetenschappelijke visie. Dat blijkt niet zo eenvoudig; dit onderdeel van de wetenschap is kennelijk niet zo wetenschappelijk als men zou mogen hopen. Bias is soms (al te) bepalend. R. van Wijk: Hoe wetenschappelijk is wetenschap? Belangrijker dan dit is de behoefte aan goede informatie. Waar kun je die vinden? Hoe kun je die vinden? Hoe kun je bepalen wat goed is? Men benadert en beschouwt de geneeswijzen per land anders. Is het mogelijk om daarvan te leren? Jazeker. R. van Wijk: De wens naar informatie over de CAM-behandelmethoden De nodige informatie is er dus; volop, en in veel vormen. Maar hoe kun je daarmee werken? Databases brengen veel van die informatie samen; om beter overzicht en inzicht te krijgen. Maar wie bepaalt wat er in die databases terechtkomt? Op de keper beschouwt (het artikel laat het zien) moeten we nu nog meerdere databases naast elkaar gebruiken, om publicaties te kunnen vinden. R. van Wijk: Openbare Databasesystemen en CAM Maar mogelijk is dat binnenkort niet meer nodig. In Europa bestaat sinds kort een onafhankelijke database (LIDOS), gericht op integrale geneeskunde: regulier en complementair zullen er beide uitstekend mee kunnen werken. Verdere groei van dit databestand is te voorzien. Mogelijk of hopelijk, hoeven we dan in de toekomst niet meer ver te zoeken om de relevante publicaties te kunnen vinden. R. van Wijk, O. van Nieuwenhuijze: De LIDOS database een belangrijk instrument voor CAM-onderzoek 14 tig jaargang 25 n Deel 1: CAM-informatie

15 Deel 2 CAM hoofdstromen en evidentie 67 tig jaargang 25 n Deel 2: CAM hoofdstromen en evidentie

16 Ten geleide Deel 2 Geneeskunst omvat zoveel geneeswijzen, die elk weer zoveel behandelwijzen bevatten, dat het moeilijk is om daar een compleet beeld van te vormen. Ook doordat elk van die geneeswijzen zich nog steeds verder ontwikkelt. Dit jaarboek presenteert daarom een selectie, om toch iets van dit typische beeld te laten zien. Specifiek is de aandacht er hier op gericht, hoeveel wetenschappelijke studies op dit gebied al verricht zijn. Dat zijn er heel veel. Voor de homeopathie stelt Lex Rutten de vraag die voor alle andere geneeswijzen lijkt te gelden: wordt er met dubbele maten gemeten? Er is bewijs te over dat homeopathie werkt; vandaar de vraag naar bewijs voor meer, en meer, en meer? A.L.B. Rutten: Het klinisch bewijs voor homeopathie: wanneer is het voldoende? De antroposofische geneeskunde is een voorbeeld van de geneeswijzen zie zich weer moesten opbouwen nadat ze in de nazi-tijd verboden waren. Het kost veel tijd om weer een praktijk en wetenschappelijk onderzoek op te bouwen. Nu, 60 jaar later, is duidelijk dat deze geneeswijze betrouwbaar en effectief is. G. de Bie: Onderzoek in de antroposofische geneeskunde Zelfs geneeswijzen die direct gerelateerd zijn aan de gereguleerde geneeskunde, bijvoorbeeld manuele therapie, moeten zich als het ware opnieuw en apart bewijzen, terwijl hun werk en werkwijze op dezelfde denkwijze en werkwijze gebaseerd is. In dit hoofdstuk is daarvoor veel wetenschappelijk onderbouwing aanwezig. Van Hogezand: OrthoManuele geneeskunde De geneeswijzen die direct zijn meegegroeid met de moderne geneeskunde, neuraaltherapie is daarvan een voorbeeld, leggen weer de vraag voor of er met twee maten wordt gemeten; of: wat bepaalt de grens en het verschil tussen wel/niet erkend? Wanneer wordt patiënt-tevredenheid daarvoor de bepalende factor? E. van der Bij: Neuraaltherapie in Voor de meeste traditionele geneeswijzen geldt ook wat Hans van Waning beschrijft voor de natuurgeneeskunde: het was zelfs de geneeskunde die hier van oudsher gewoon was. Voor de effectiviteit ervan is dan ook heel veel literatuur aanwezig. H. van Waning: De wetenschappelijke onderbouwing van natuurgeneeskunde tig jaargang 25 n Deel 2: CAM hoofdstromen en evidentie

17 Deel 3 CAM relevantie en gebruik 145 tig jaargang 25 n Deel 3: CAM relevantie en gebruik

18 Ten geleide Deel 3 Vanuit de gereguleerde geneeskunde is al lang veel onderzoek gedaan naar de resultaten die door de andere geneeswijzen worden geboden. Veel ervan is onder andere vlag aan boord gehaald. Een deel ervan heeft geleid tot een verdieping van inzicht in de geneeskunde die we hier nu kennen. De integratie van lichaam en geest is een directe en duidelijke verbreding, zelfs verdieping, van de manier waarop ons van oudsher anatomische lichaam nu kan worden beschouwd, in relatie tot onze beleving. R. Severijnen, H. Samwel, P. Gerrits: Integratie van lichaam en geest De integriteit van ons lichaam vraagt om nog meer diepgang: inzicht in de samenhang tussen ons lichaam, en andere vormen van leven, via wat we eten. Daarbij blijkt dat ons ( vegetatieve ) lichaam gebruikmaakt van afweerstoffen die van nature in planten zijn te vinden (hormesis). F. Wiegant, W. Dijk: Fytochemicaliën; is het gezondheidsbevorderend effect van groenten en fruit te vangen in een pil? Waar kruiden ons helpen om gebruik te maken van de gifstoffen die zij (en wij) als afweerstoffen gebruiken, gebruikt de landbouw gifstoffen die ook voor ons giftig zijn. Het is voor de gezondheidszorg van belang te begrijpen dat we de boeren moeten helpen de Aarde gezond te maken, om voedsel als medicijn te kunnen blijven gebruiken. E.H. van Haaften, C.W.E. Schadee: Voeding en gezondheid We moeten nog dieper kijken en denken, als het gaat om het verklaren van de samenhang en integriteit van ons lichaam, ook in relatie tot onze omgeving. We moeten hier vooral zoeken naar de eigenschappen en werkingen van elektromagnetische velden in ons lichaam. N. Westerman: Bioresonantie Het is dan ook niet verrassend dat hier de essentiële rol van informatie naar voren komt. In ons lichaam kunnen we dat zien, en ervaren, in de relatie tussen meditatie en gezondheid. G.J. Gerritsma: Meditatie en ontspanning 146 tig jaargang 25 n Deel 3: CAM relevantie en gebruik

19 Deel 4 Onderbouwing en voortbouw van CAM 225 tig jaargang 25 n Deel 4: Onderbouwing en voortbouw van CAM

20 Ten geleide Deel 4 Vanuit het gereguleerde veld is ook veel gekeken naar de integratie van geneeswijzen, en is de meerwaarde daarvan onderzocht. De aspecten van de behandelaar, de verpleging, het onderwijs en de maatschappelijke implicaties komen hierin allemaal samen. Integratieve geneeskunst is de naam voor het incorporeren van bruikbare onderdelen van de andere geneeswijzen. In de praktijk biedt dat veel voordeel voor behandelaars en patiënten. K.M. Bongers, I.A. von Rosenstiel: Geïntegreerde Geneeskunde Ook in de zorg, vanouds de veel meer hands-on kant van de geneeskunde, blijkt het gebruik van andere geneeswijzen samen met het bekende aanbod beter te werken. Daar is veel literatuur over te vinden. M. Busch, A. Visser: Integratie van CAM en complementaire zorg in de gezondheidszorg In het onderwijs wordt al heel lang gevraagd om die integratie van visies en ervaring, maar wordt die nog te weinig geboden. Paul van Dijk zet als vanouds de zaken op een rijtje. P.A. van Dijk, E.M.W. Spee, E. van Rijswijk, W. Gorgels: Onderwijs over complementaire behandelwijzen in de medische opleiding 226 tig jaargang 25 n Deel 4: Onderbouwing en voortbouw van CAM

21 Deel 5 CAM-onderzoeksmethoden 273 tig jaargang 25 n Deel 5: CAM-onderzoeksmethoden

22 Ten geleide Deel 5 In CAM-onderzoek is aanvankelijk gezocht naar het gebruik van dezelfde onderzoeksmethoden als die voor de grote farmacologische geneeskunde worden gebruikt: RCT. Het leidde tot de conclusie dat voor CAM andere methoden beter zijn te gebruiken. Het RCT is in principe een statistische aanpak die uitgaat van de wet van de grote getallen en in principe bedoeld voor onderzoek waar weinig andere, meer directe, aanknopingspunten zijn te vinden om het effect van een behandeling te bepalen. Hier lijkt sprake te zijn van belangrijke verschuivende opvattingen. C.W. Aakster: RTC Verschuivende opvattingen rond de Gouden Standaard In de directe omgang met patiënten kunnen behandelaars veranderingen anders zien dan meetinstrumenten. Ook zijn het de behandelaars die betekenis kunnen geven aan verschillende uitkomsten van meetinstrumenten. Dat vraagt om meer doordachte combinaties van het vervolgen en vergelijken van (verschillende) patiënten, waarbij niet de statistiek maar de patiënt centraal staat. M. Brands: N=1 onderzoek en tijdserie-analyse in complementaire geneeskunde Een interessant onderzoeksdesign werd door de schrijver uitgewerkt in de vorm van praktijkregistraties bij 100+ patiënten. Relatieve gezondheidswinst (eindscores ten opzichte van beginscores) werden multivariaat verklaard. C.W. Aakster: Het N=100 Design 274 tig jaargang 25 n Deel 5: CAM-onderzoeksmethoden

23 Als vanouds wordt ook dit TIG Jaarboek besloten met De Rode Draad, waarin de inzichten die in dit (lustrum) jaarboek worden geboden, op een rijtje worden gezet. De conclusie is eenvoudig: de literatuur waar de wetenschappers steeds weer om vragen, is beschikbaar. Het bewijs voor de werkzaamheid en bruikbaarheid van CAM is voorhanden. Wie dit ontkent verzuimt het beschikbare materiaal te bestuderen. Waar het nu vooral om gaat, is hoe een integrale geneeskunde daadwerkelijk in goed samenspel tussen de uiteenlopende geneeswijzen, is te realiseren. 312 tig jaargang 25 n Uitleiding