De nieuwe verordening voor F-gassen. Nieuw TCO-model helpt vergelijken. koeling. innovatie. bekabeling Ontwerp het ideale datacenter

Transcriptie

1 koeling De nieuwe verordening voor F-gassen innovatie Nieuw TCO-model helpt vergelijken bekabeling Ontwerp het ideale datacenter dcw juni 2015 in samenwerking met: advancing information transport systems

2

3 dcw colofon DATACENTERWORKS is hét vakblad over de technische infrastruc tuur van datacenters. jaargang 8, juni 2015, nr. 6 datacenterworks verschijnt tienmaal per jaar. toezending geschiedt op abonnement basis en controlled circulation. HOOFDREDACTEUR/UITGEVER robbert hoeffnagel TELEFOON +31 (6) robbert@fenceworks.nl TWITTER twitter.com/rhoeffnagel LINKEDIN nl.linkedin.com/in/robberthoeffnagel FACEBOOK EINDREDACTIE/TRAFFIC AB MUILWIJK POSTADRES REDACTIE beatrixstraat 2, 2712 ck zoetermeer ADMINISTRATIE@fenceworks.nl TELEFOON +31 (0) ADVERTENTIE-EXPLOITATIE jos raaphorst Directeur TELEFOON +31 (0) jos@fenceworks.nl eric van wijk TELEFOON +31 (0) eric@fenceworks.nl VORMGEVING laura willemsen graf isch ontwerp DRUK graf ia media groep datacenterworks werkt samen met kennispartners als bicsi, data centre alliance, dda, green it amsterdam, it room infra en nen kopij kan worden ingezonden in overleg met de redactie. geplaatste artikelen vertegenwoordigen niet noodzakelijk de mening van de redactie. de redactie noch de uitgever aanvaarden enige aansprakelijkheid voor de inhoud van artikelen van derden, ingezonden mededelingen, advertenties en de juistheid van genoemde data en prijzen. fotokopie en overname van artikelen, geheel of gedeeltelijk op welke wijze dan ook, is uitsluitend toegestaan na schriftelijke toestemming van de redactie en onder vermelding van: overgenomen uit datacenterworks, vakblad over de technische infrastructuur van datacenters, met vermelding van de jaargang en het nummer. datacenterworks is een uitgave van fenceworks bv Vrij maar gevaarlijk? Vrije koeling is in Nederlandse datacenters aan een opmars bezig. Althans, voor zover we het over commer ciële datacenters hebben. Terwijl veel inhouse datacenters en serverruimtes nog op een traditionele manier worden gekoeld, zien we bij de datacenters die van het hosten van IT-diensten hun commerciële kernactiviteit hebben gemaakt, dat men meer en meer gecharmeerd raakt van koeling met buitenlucht. Dat is een interessante trend. Gaan enterprise dc s ook die kant op? Het scheelt immers kosten, en verlaagt bovendien de druk op het milieu. Toch zit er wel een risico aan deze trend. Daarover gaat het artikel Goede lucht- en waterkwaliteit van cruciaal belang in deze editie van DatacenterWorks. Daarin vertelt Peter Thorenaar van CAG Datacenter Solutions over de risico s die het gebruik van vrije luchtkoeling met zich mee kan brengen als we niet goed de kwaliteit van die lucht in de gaten houden. Sommige critici zullen zijn zorg over de luchtkwaliteit wellicht overdreven vinden. Misschien hebben zij gelijk, maar de kans dat (licht) vervuilde lucht de opgestelde IT-apparatuur op termijn beschadigt kunnen we niet uitsluiten. Ik weet dat de vergelijking op een aantal punten mank gaat, maar het doet me een beetje denken aan een discussie die we jaren geleden hadden over de kwaliteit van de energievoorziening in ons land. Toen de eerste waarschuwingen kwamen dat de pieken en dalen in onze stroomvoorziening om maatregelen vroegen, was ook lang niet iedereen hiervan overtuigd. Tegenwoordig denken we daar heel anders over. In veel datacenters en computerruimtes staan UPS en opgesteld die niet alleen als noodstroomoplossing dienen, maar vooral ook als filter om onzuiverheden in de stroomvoorziening eruit te halen. En niet alleen als er naast het datacenter een fabriek staat waar continu zware motoren starten en stoppen en zo het net aanzienlijk vervuilen. Een UPS op deze manier opnemen, is bijna een automatisme geworden. Gaan we ook die kant op met het continu analyseren en aanpassen van de luchtkwaliteit, nu we meer en meer vrije koeling toepassen? Het is nog te vroeg om hier duidelijke uitspraken over te doen. Maar het zou mij niet verbazen als we straks op dit punt een vergelijkbaar automatisme gaan zien als bij UPS en netvervuiling. Niet alleen wanneer het datacenter naast een chemische fabriek in de Botlek staat, maar ook op een keurig bedrijventerrein in Amersfoort of Haarlem. Vrije luchtkoeling is in veel gevallen een erg interessante oplossing, maar in ons enthousiasme over een goedkope(re) en milieuvriendelijke koelmethode mogen we uiteraard niet de beschikbaarheid van onze IT-systemen in gevaar brengen. robbert hoeffnagel hoofdredacteur datacenterworks/uitgever dcw juni redactioneel 3

4

5 Inhoud markt 8 de cloud heeft datacenters op fundamentele wijze veranderd Cloud computing heeft de wijze waarop we applicaties implementeren, gebruikers beheren en capaciteit afleveren op fundamentele wijze veranderd. Het vermogen datacenters onderling met elkaar te verbinden stelt organisaties van iedere grootte in staat flexibeler en kosten-effectiever te opereren. De cloud heeft een grote impact op het werk van datacenter architecten. Zij zijn van groot belang voor datacenters en moeten de vereisten van de infrastructuur volledig begrijpen. innovatie 13 nieuw tco-model helpt vergelijken Wie zijn IT-infrastructuur wil vernieuwen of een geheel nieuwe infrastructuur wil opzetten heeft allerlei keuzes. Brengt u toepassingen en data onder in een eigen datacenter, colocatieruimte of juist de cloud? Het is niet eenvoudig de total cost of ownership (TCO) van deze verschillende opties te berekenen, wat een goede vergelijking ingewikkeld maakt. Een nieuw TCO-model van Coolan maakt een één-op-één vergelijking wel mogelijk. symposium 14 mooie resultaten, inspirerend onderzoek en onverwachte samenwerking Op 29 mei heeft de vijfde editie van het Groene ICT en duurzaamheid symposium plaatsgevonden. Georganiseerd door SURF, RVO, studentenorganisatie Morgen, de Special Interest Group Groene ICT en Duurzaamheid en Green IT Amsterdam. Na enkele edities in Driebergen, werd er deze keer gekozen voor de faciliteiten van Hogeschool Leiden. onderzoek 16 datacentermarkt beweegt richting cloud en ontzorging De datacentermarkt maakt dit jaar een sterke beweging richting de cloud. Dat gaat niet alleen ten koste van de interne capaciteit, maar ook de co-locatiemarkt komt onder flinke druk. Ondertussen beschikken steeds minder bedrijven over het benodigde kennisniveau om grote veranderprojecten uit te kunnen voeren. Dat blijkt uit het onderzoek Datacenter Transformatie 2015 van SPIE-ICS. Het onderzoek werd uitgevoerd door researchbureau Pb7. luchtkwaliteit 19 goede lucht- en waterkwaliteit van cruciaal belang Verminderde lucht- en waterkwaliteit kunnen de beschikbaarheid van uw datacenter verstoren. Het is niet vanzelfsprekend dat die kwaliteit goed is. Hoe kunnen we deze kwaliteit zeker stellen? koeling 22 de nieuwe verordening voor f-gassen De nieuwe EU verordening voor F-gassen (nummer 517/20140) is begin 2015 in heel Europa doorgevoerd. Maar wat betekent dat nu precies voor de koeltechniek en de technologie van airconditioning? Twee experts van de fabrikant van koelcompressoren Bitzer geven antwoord op de belangrijkste vragen. whitepaper 30 cold corridors voor een nieuwe generatie datacenters Cold Corridors - waarbij voor een optimale koeling en energieefficiëntie koude en warme luchtstromen van elkaar worden gescheiden door de koude gang af te sluiten - zijn zo n tien jaar na de eerste introductie op de Europese markt gemeengoed in het datacenter. Toch is het uitgerekend ontwikkelaar Minkels die stelt dat de traditionele opstelling van de Cold Corridor steeds minder goed aansluit bij de wensen en behoeften in het hedendaagse datacenter. en verder 36 nieuws 42 nieuws van dda 44 agenda 45 nieuws van it room infra 46 bicsi-nieuws coverfoto Datacenters staan onder steeds grotere druk. Ontwikkelingen als cloud en big data vergroten de behoefte aan capaciteit en bandbreedte. Een glasvezelbekabeling is een logische upgrade, het verhoogt de maximale bandbreedte van 10 naar 40 Gb en hoger. Maar een overstap vereist de nodige overwegingen. Vier factoren om rekening mee te houden. dcw juni inhoud 5

6 Dutch Datacenter Index Mei 2015 Vederlichte afvlakking in mei DDI 57/ 62 de nederlandse datacenters bevestigen in mei het beeld dat ze klaar zijn voor een nieuwe groeispurt. waar het eerste kwartaal zoals gebruikelijk gekenmerkt werd door een relatieve rust, verwachten veel datacenters weer meer te investeren, waarbij het vermogen nog altijd sneller groeit dan het aantal vierkante meters. de groeiverwachting neemt net iets af, maar is al met al vrijwel stabiel. dcw juni monitor 6 In de driemaandelijkse terugblik zien we dat de index naar verhouding dicht bij de 50 - evenwicht - blijft hangen. Er is groei op alle gebieden, van een kleine groei in vierkante meters tot best een behoorlijke groei van vermogen. De markt wordt nog altijd gekenmerkt door een verschuiving van inhuis naar uitbesteden, waarbij de nadruk van co-locatie naar hosting en cloudoplossingen verschuift. Als we alles bij elkaar optellen, is de Dutch Datacenter Index met de driemaandelijkse terugblik stabiel met een daling van slechts 0.1 punt. Voor de komende drie maanden komt de index een heel punt lager uit op 61. De afname is gelijk verdeeld over oppervlakte, vermogen en investeringsniveau. Het vermogen en de investeringen groeien ook in mei beduidend harder dan het aantal vierkante meters. Ook de jaarlijkse vooruitblik laat een kleine afzwakking zien. vooruitblik De index toont ook deze maand dat 2015 op weg is om wederom een topjaar te worden voor datacentergroei. Het optimisme in de 12-maandelijkse vooruitzichten zwakt weliswaar een punt, maar blijft met 67 punten op een zeer hoog niveau. Vooral multi-tenant datacenters bereiden zich voor op verdere groei, terwijl single tenant datacenters het rustiger aan doen of zelfs afbouwen. Ondanks de harde groei van de multi-tenant datacenters, is de markt in een nieuwe fase beland. Waar Telecity de consolidatie begon met de voorgenomen overname van Interxion, heeft Equinix zich inmiddels al weer gemeld om de nieuwe combinatie over te nemen. De categorie grote, internationale, onafhankelijke datacenters is daarmee, voor wat de Nederlandse markt betreft, in één klap opgerold. Dat biedt ruimte voor bestaande spelers die best een deel van die koek willen hebben en mogelijk zelfs voor nieuwe internationale spelers. Of deze consolidatieslag overslaat naar regionale datacenters is nog maar de vraag. Vierkante meters in gebruik peter vermeulen directeur van pb7 research Jan - Mar April - Jun +12 mnd Vermogen Investeringen Totaal Dutch Datacenter Index, mei 2015 Dutch Datacenter Index, Januari Mei 2015

7 Contents How Data Centre Management Software Improves Planning and Cuts Operational Costs > Executive summary

8 Op koers voor Tier IV-certificering De cloud heeft datacenters op fundamentele wijze veranderd dcw juni markt 8 Stroomvoorziening en koeling - Fanwall technologieën, nieuwe concepten rond vrije koeling en betere oplossingen voor luchtstroombeheer hebben de wijze waarop datacenters vandaag de dag presteren veranderd. Om de efficiëntie verder te vergroten kijken organisaties naar manieren om hun Power Usage Effectiveness (PUE) verder te verlagen. Datacenter architecten moeten zich realiseren dat bedrijven door de cloud nog afhankelijker zijn geworden van datacenters. Ook moeten zij begrijpen hoe de cloud de dichtheid, mogelijkheden van virtualisacloud computing heeft de wijze waarop we applicaties implementeren, gebruikers beheren en capaciteit afleveren op fundamentele wijze veranderd. het vermogen datacenters onderling met elkaar te verbinden stelt organisaties van iedere grootte in staat flexibeler en kosteneffectiever te opereren. De cloud heeft een grote impact op het werk van datacenter architecten. Zij zijn van groot belang voor datacenters en moeten de vereisten van de infrastructuur volledig begrijpen. Afwegingen rond de stroomvoorziening, koeling, locatie en beschikbare capaciteit vallen onder de verantwoordelijkheid van de datacenter architect. Deze professionals zullen zich door de cloud continu moeten blijven ontwikkelen. De cloud dwingt datacenter architecten via disaster recovery, nieuwe soorten toepassingen en een continue vraag vanuit gebruikers te blijven leren en nieuwe denkwijzen te omarmen. Dit schrijft Bill Kleyman in een artikel op DatacenterKnowledge. Als we kijken naar de evolutie van de cloud zijn de trends duidelijk zichtbaar. Zo voorspelt Gartner dat in 2016 cloud computing goed is voor het overgrote deel van de IT-bestedingen. Het onderzoeksbureau verwacht dat de private cloud in dat jaar steeds meer ruimte gaat maken voor de hybride cloud, waarbij de private en publieke cloud wordt gecombineerd. Gartner verwacht dat bijna de helft van alle grote bedrijven tegen het eind van 2017 een hybride cloud omgeving heeft draaien. Ook Cisco onderschrijft de snel toenemende populariteit van de cloud. Het bedrijf verwacht dat in 2018 zo n 78% van de workloads wordt verwerkt door cloud datacenters. 59% van de totale workloads in de cloud zou in dat jaar worden verwerkt via Software-as-a-Service. outside the box denken Met het oog op de snelle groei van de cloud is het van belang dat datacenter architecten outside the box denken. De cloud heeft datacenter architecten gedwongen hun werk- en denkwijze aan te passen op onder andere de volgende punten: Datacenterontwerp en convergence - Het ontwerp van fysieke architecturen is door de cloud aanzienlijk veranderd. Zo worden nieuwe soorten servers geïnstalleerd in efficiëntere racksystemen. Nieuwe converged infrastructuur geeft datacenter architecten nieuwe methodes om het onderliggende ecosysteem te creëren. Een steeds grotere rol is weggelegd voor commodity hardware, hardware die relatief goedkoop en breed beschikbaar is, en min of meer één op één kan worden uitgewisseld met andere hardware van zijn soort. Ook nieuwe manieren om op effectieve wijze een datacenter omgeving uit te rollen zijn beschikbaar. Dit zorgt ervoor dat datacenter architecten een bredere reeks ontwerpopties zullen moeten overwegen bij het ontwerpen van een datacenter. Het is dan ook van belang goed te begrijpen hoe de onderliggende resources integreren met de cloud.

9 tie en onderliggende hardware heeft veranderd. Naarmate de behoefte van eindgebruikers toeneemt en we met meer converged systemen en betere multi-tenant platformen werken, zullen ook de eisen die we stellen aan de stroomvoorziening en koeling hierop moeten worden aangepast. Applicaties en workloads - Het is van belang dat datacenter architecten weten wat zij precies hosten. Zij hoeven geen experts te zijn in het afleveren van applicaties of gehoste workloads, maar moeten wel begrijpen hoe hypervisors, applicaties en virtuele resources omgaan met het onderliggende datacentermodel. Dit helpt hen betere beslissingen te nemen over de implementatie van toekomstige datacentertechnologieën op het gebied van fysiek ontwerp, koeling, stroomvoorziening en rackarchitectuur. Door de connectie tussen de cloud, applicaties en het datacenter te begrijpen kunnen datacenter architecten zich ontwikkelen tot cloud architecten, wat hen kan helpen in hun verdere loopbaan. Uptime, disaster recovery en business continuity - De cloud heeft op dit gebied voor veel verandering gezorgd. De grote vraag naar datacentercapaciteit bij organisaties en hun toegenomen afhankelijkheid van datacenters dwingt datacenter architecten een optimale uptime in het ontwerp van datacenters centraal te stellen. Cloud computing heeft tegelijkertijd de weerbaarheid van moderne datacenter omgevingen vergroot door capaciteit te verspreiden over meerdere locaties. Dit brengt echter ook uitdagingen met zich mee. Datacenter architecten moeten weten wat er tijdens een noodgeval precies gebeurd binnen deze complexe architectuur. Nieuwe DCIM-tools geven vanuit één tool inzicht in meerdere datacenters die onderdeel uitmaken van een IN HET MODERNE DATACENTER IS DAN OOK VEEL MEER AUTOMATISERING, ORCHESTRATIE EN INTELLIGENTIEINGEBOUWD DAN VOORHEEN OM DECLOUD TE ONDERSTEUNEN datacenter omgeving. Dit stelt datacenter architecten in staat te monitoren op welke wijze de capaciteit die op verschillende locaties is ondergebracht wordt ingezet. Nieuwe methodologie rond server load balancing stelt architecten in staat gebruikers dynamisch door te verwijzen naar het datacenter waar op dat moment de meeste capaciteit beschikbaar is. In het moderne datacenter is dan ook veel meer automatisering, orchestratie en intelligentie ingebouwd dan voorheen om de cloud te ondersteunen. Datacenter architecten moeten zich bewust zijn van deze tools en de wijze waarop deze tools helpen de datacenter infrastructuur uit te breiden. De cloud heeft dus een flinke impact gehad op het werk van datacenter architecten. De cloud is volop in ontwikkeling en de cloudevolutie is nog lang niet afgelopen. Ook in de toekomst zal er dus voor datacenter architecten nog veel gaan veranderen. wouter hoeffnagel freelance journalist dcw juni markt 9

10 in apeldoorn installeerde noodstroomspecialist elinex onlangs een nieuwe, dynamische ups-oplossing. de dynamische ups is zeer voorspelbaar, betrouwbaar en bespaart bovendien veel kilowattuur aan energie vanwege het zeer hoge rendement (98%). Focus op beschikbaarheid en voorspelbaarheid ISP Solcon kiest voor vliegwiel UPS van Elinex dcw juni praktijk 10 Vroeger kon je je nog wel wat downtime permitteren, herinnert Peter van der Vlies, oprichter en nog steeds enthousiast roerganger van Solcon zich. Maar die tijden zijn al de nodige jaartjes voorbij. Downtime wordt echt niet geaccepteerd. En terecht, want dit is nergens voor nodig. samen autonoom groeien Hoe anders was dat in de tijd van het opkomende internet met inbelmodems. Ergens rond 1996 had ik een DNS-servertje op zolder gezet. Nuttig voor een project waaraan ik werkte, en leuk om mee te spelen. Voor ik het wist had ik er vijftig klanten aan hangen. Sindsdien zijn we eigenlijk alleen maar doorgegroeid. De uit de hand gelopen hobby van Van der Vlies heeft met uitzondering van een praktische no-nonsense Huub van Raamsdonk (l) en Peter van der Vlies aanpak nog maar weinig weg van de zolderdagen van weleer. Solcon is als grootste particuliere provider van internet, telefonie en tv een professioneel bedrijf geworden met duizenden tevreden klanten en twee modern ingerichte datacenters. Niet voor niets werd het eind 2014 voor de derde opeenvolgende keer door de Consumentenbond uitgeroepen tot beste provider van Nederland. Toch gelooft Van der Vlies niet zo in groot, groter, grootst. Groeien om je klanten goed te kunnen blijven bedienen? Daartegen zeg ik ja. Maar klanten mogen nooit een nummertje worden. Bovendien is de trend niet voor niets decentraal. Dat is één van de grote verdiensten van het internet. Heb je meer capaciteit of expertise nodig? Dan kan je dat organiseren. Zo kan je samen groeien. Vooral in kennis en in kunde. vertrouwen verdien je Eén van de partijen waar dit zonder meer op van toepassing is, is Elinex Power Solutions. Directeur Huub van Raamsdonk herinnert zich nog goed de eerste keer dat hij bij Solcon over de vloer kwam. In 1998 kwam ik binnen voor een negental tussensnoeren. We hadden meteen een klik en we zijn er nooit meer weggegaan. Tien jaar later zetten we een statische UPS neer in Dronten. En ook smeedden we gezamenlijk de eerste plannen voor hetgeen er nu hier in Apeldoorn staat. Volgens Van der Vlies is er eigenlijk nooit een bewust keuzemoment geweest. Je groeit met elkaar op, weet wat je van elkaar kan verwachten en dus is er vertrouwen. Elinex denkt altijd met ons mee en heeft veel kennis van zaken. Bovendien kijken ze altijd naar het totaalplaatje, naar continuïteit in alle omstandigheden, gedurende de hele levensduur van

11 een installatie. Daar is het ons natuurlijk ook om te doen. Dus toen zij voor Apeldoorn met een vliegwiel op de proppen kwamen om het groener en veiliger te maken, stonden we daar zeker voor open. Uiteindelijk willen ook wij maar één ding: met een continue beschikbaarheid het vertrouwen van onze klanten verdienen. UITEINDELIJK WILLEN OOK WIJ MAAR ÉÉN DING: MET EEN CONTINUE BESCHIKBAARHEID HET VERTROUWEN VAN ONZE KLANTEN VERDIENEN vliegwielenergie en autonomietijd Beschikbaarheid en vertrouwen. Het blijken de twee belangrijkste basisingrediënten voor de noodstroomoplossing in Apeldoorn. In dit geval in de vorm van vliegwielenergie. Van Raamsdonk legt uit: Als de netstroom wegvalt of onder een bepaalde waarde komt, dan zal in de meeste gevallen een noodstroomaggregaat moeten worden ingeschakeld. Het duurt echter even voordat deze op toeren is en de juiste load kan leveren. Toch zal er in de tussentijd een energiebron moeten zijn, een zogenoemde UPS, ofwel Uninterrupted Power Supply. Vaak wordt hiervoor een grote accu geïnstalleerd, maar ook een aantal in vacuüm roterende vliegwielen behoort tot de mogelijkheden. Als Elinex gebruiken we hiervoor de UPS-en van Active Power. Deze kasten met uiteraard de nodige vermogenselektronica en I/O, bevatten ook een aantal robuuste stalen vliegwielen. Deze worden in een vacuüm continu op een toerental van omwentelingen per minuut gehouden, en beschikken daarmee over voldoende kinetische energie kva per stuk om precies te zijn - om in de stroombehoefte te voorzien. Dit gedurende een periode van minstens vijftien seconden. Afhankelijk van het benodigde vermogen kunnen meer of minder vliegwielen worden toegepast. Van Raamsdonk legt uit dat mensen soms wel even schrikken van de relatief korte autonomietijd van vijftien seconden. Maar deze koudwatervrees is niet terecht. Het gaat bij noodstroomoplossingen niet om de autonomietijd van een UPS, maar om gegarandeerde beschikbaarheid. Al heb je een autonomietijd van een half uur, als het noodstroomaggregaat niet start, dan heb je een probleem. Je moet de noodstroomconfiguratie als één geheel beschouwen: een keten is zo sterk als de zwakste schakel. Als Elinex zorgen we er daarom voor dat alles perfect op elkaar is afgestemd. De UPS, de schakelverdeelinrichting en de NSA. Detecteert de netwachter dat de netvoeding eventjes onder een bepaald niveau komt? Dan springt de UPS bij. dcw juni praktijk 11

12 Dreigt er een langer tekort? Dan schakelt de UPS de NSA in. Het finetunen van precies de juiste parameters zodat dit feilloos verloopt, dat is een echte Elinex-specialiteit. Als laatste cruciale schakel voor gegarandeerde beschikbaarheid noemt Van Raamsdonk het periodiek testen en onderhouden. Wie garanties wil, zal zijn spullen in topconditie moeten houden. We meten daarom bijvoorbeeld continu de temperatuur en de trillingen in de lagers van de vliegwielen. We kunnen voorspellen wanneer we deze moeten vervangen, maar doen dit in elk geval elke vier jaar. voordelen vliegwiel Vliegwielen worden al vele jaren in combinatie met aggregaten als noodstroomvoorziening toegepast. In ziekenhuizen, militaire installaties en in de industrie. De laatste tijd maken ook steeds meer datacenters gebruik van dit principe, met ISP Solcon als Nederlands eerste particuliere partij. Van Raamsdonk: Vliegwielen hebben enkele belangrijke voordelen. Op de eerste plaats is het rendement zeer hoog. Mede door het feit dat ze in vacuüm draaien en er geen actieve koeling nodig is, heeft een UPS met vliegwiel een efficiency van maar liefst 98 procent. Aangezien het bij noodstroom vaak over megawatten gaat, loopt dit al snel in de papieren. Tot slot is er meer grip op de Total Cost of Ownership. De UPS heeft met twintig jaar een lange levensduur en de onderhoudskosten zijn laag en voorspelbaar. In feite zijn alleen de lagers onderhoudsgevoelig, maar zijn deze zoals gezegd prima te voorspellen. Vliegwielen zijn dus de keuze bij uitstek voor bedrijven die duurzaamheid en de lange termijn hoog in het vaandel hebben staan. groeicontainer a en b feed Wie de nieuwe noodstroomoplossing van Solcon wil zien, die moet naar buiten. Elinex heeft deze namelijk in een container ingebouwd. Kijk, nog een voordeel van een vliegwiel-ups, glimlacht Van Raamsdonk. Vliegwielen zijn niet temperatuurgevoelig. Je hoeft ze dus niet in een geconditioneerde ruimte te zetten. Die blijft beschikbaar voor de servers. Van Raamsdonk geeft aan dat het bij datacenters een beetje een kip en ei verhaal is. Je hebt capaciteit nodig om klanten te kunnen bedienen, maar klanten om deze capaciteit te bekostigen. Veel datacenters worden daarom op de groei gebouwd, waarbij modulair telkens nieuwe stappen kunnen worden gezet. En de container van Elinex? Die past precies in dat plaatje. dcw juni praktijk 12 Net als in de meeste datacenters is er ook in Apeldoorn sprake van een A en een B feed, valt Van der Vlies bij. Maar omdat we geregeld willen testen en ongestoord onderhoud willen kunnen plegen, hebben we gekozen voor twee volledig gescheiden systemen. Dat betekent dat ook de UPS-en redundant zijn uitgevoerd. Bovendien is ook de container zelf op de groei gekocht. Er staat nu per feed 500 kva aan geïnstalleerd vermogen, maar daar kan zonder problemen nog een keer 500 kva worden bijgeplaatst. En blijkt het toch beter een 1MVA-aggregaat neer te zetten? Dan is alle infrastructuur hier al op voorbereid. Voorlopig kunnen we dus prima vooruit. liam van koert freelance journalist

13 Nieuw TCO-model helpt vergelijken On-premise datacenter, colocatie of cloud? wie zijn it-infrastructuur wil vernieuwen of een geheel nieuwe infrastructuur wil opzetten heeft allerlei keuzes. brengt u toepassingen en data onder in een eigen datacenter, colocatieruimte of juist de cloud? het is niet eenvoudig de total cost of ownership (tco) van deze verschillende opties te berekenen, wat een goede vergelijking ingewikkeld maakt. een nieuw tco-model van coolan maakt een één-op-één vergelijking wel mogelijk. Iedere IT-infrastructuur is uiteraard anders. Elk bedrijf heeft andere behoeften, eisen en wensen, iets waar de IT-infrastructuur op afgestemd moet worden. De TCO van een eigen datacenter, colocatieruimte of de cloud is onder andere afhankelijk van de eisen die een bedrijf stelt aan de omgeving. Denk hierbij aan de capaciteit die een organisatie nodig heeft, maar ook aan de snelheid waarmee een bedrijf moet kunnen op- of juist afschalen en de beheermogelijkheden die nodig zijn. Daarnaast zijn ook regelgeving en compliancy standaarden van invloed op de IT-infrastructuur waar een bedrijf behoefte aan heeft. kosten verschillen Daarnaast brengen zowel een on-premise datacenter, colocatie als de cloud andere kosten met zich mee. Wie bijvoorbeeld over een eigen datacenter beschikt zal moeten investeren in IT-apparatuur, het pand waarin het datacenter wordt gevestigd en het beheer van de datacenteromgeving. Bij colocatieruimte betalen bedrijven leasekosten en hoeven uitsluitend te investeren in IT-apparatuur; het beheer en onderhoud wordt volledig uit handen genomen. Wie kiest voor de cloud hoeft juist niet te investeren in IT-apparatuur en betaalt uitsluitend voor het gebruik van capaciteit. Afhankelijk van de vorm van de cloud waarvoor wordt gekozen komen hier nog beheerkosten bij. Deze verschillende soorten kosten maken het moeilijk een eigen datacenter, colocatieruimte en de cloud één op één te vergelijken. Coolan speelt hierop in met een TCO-model, dat gratis beschikbaar wordt gesteld aan datacenterbeheerders. Het model is beschikbaar in twee varianten: een ingevulde of juist een volledige lege spreadsheet. Het ingevulde model is handig om de werking van de tool te kunnen uitproberen, zonder hier veel tijd in te hoeven investeren. De tool is voorzien van data die is verzameld door experts van Coolan; de data stamt uit Deze data kan afwijken van de specificaties van de locatie die beheerders zelf op het oog hebben. Zo gaat Coolan in het model uit van een gemiddelde Power Usage Effectiveness van 1,3 voor colocatieruimte en 1,15 voor een eigen datacenter; iets wat uiteraard per datacenter verschilt. eigen data gebruiken Coolan adviseert datacenterbeheerders dan ook eigen data te gebruiken, en te spelen met de cijfers. Hiervoor stelt het bedrijf een lege template beschikbaar. Denk hierbij aan de lokale energiekosten en de PUE van bijvoorbeeld de colocatieruimte die een beheerder op het oog heeft, maar ook aan de aanschafkosten van de specifieke hardware die beheerders willen gebruiken en hoeveelheid servers die zij nodig denken te hebben. Het model kan de kosten hierdoor nauwkeuriger berekenen voor uw specifieke situatie. Zodra alle gegevens zijn ingevuld berekent de spreadsheet automatisch de TCO voor zowel een eigen datacenter, colocatieruimte als de cloud. De totale kosten worden weergegeven in dollars en maken het mogelijk direct de kosten van alle opties één-op-één te vergelijken. Dit stelt beheerders in staat op basis van nauwkeurige informatie over de TCO een gefundeerde keuze te maken tussen een on-premise datacenter, de cloud en colocatieruimte. Het TCO-model met data van Coolan is te bekijken op Wie aan de slag wil gaan met eigen data kan gebruik maken van de lege template op dcw juni innovatie wouter hoeffnagel freelance journalist 13

14 op 29 mei heeft de vijfde editie van het groene ict en duurzaamheid symposium plaatsgevonden. georganiseerd door surf, rvo, studentenorganisatie morgen, de special interest group groene ict en duurzaamheid en green it amsterdam. na enkele edities in driebergen, werd er deze keer gekozen voor de faciliteiten van hogeschool leiden. Groene ICT en duurzaamheid Mooie resultaten inspirerend onderzoek onverwachte samenwerking dcw juni symposium 14 Het symposium is al jaren hét podium voor de laatste ontwikkelingen op het gebied van groene ICT en duurzaamheid in hoger onderwijs en onderzoek in Nederland. Dit jaar had het symposium als thema Werken aan groene groei en beoogde het samenwerking en cross-overs te stimuleren tussen het hoger onderwijs, de overheid en het bedrijfsleven. Het symposium is bezocht door ICT ers uit de hoger onderwijs instellingen, managers facilitair en inkoop, onderzoekers en betrokkenen bij topsectoren. Het symposium, dit jaar voor het eerst georganiseerd samen met de SustainaBul Experience van het studentennetwerk Morgen, is bezocht door ongeveer 300 geïnteresseerden. In totaal waren er 35 sessies met dito sprekers en 3 aansprekende keynotes. Jan Peter Balkenende had een inspirerend en voor vele aanwezigen verrassend verhaal over duurzaamheid en de daarbij benodigde nieuwe creativiteit. Bob Stemmerik, directeur Datacenter Virtualisatie & Cloud van Cisco maakte duidelijk dat het belang van een efficiënte en duurzame ICT-infrastructuur alleen maar groter wordt. Dit komt omdat ICT, door de IoT en Big Data ontwikkelingen, een toenemend belangrijke plek in onze samenleving krijgt. Dennis Kerssens is bij het Ministerie van Binnenlandse zaken verantwoordelijk voor de Rijkscloud en de voortzetting van de consolidatie van de datacenters die worden gebruikt door het Rijk. In meerdere tracks kwam ook het belang van samenwerking tussen industrie en onderzoek naar voren, met name in de track Living Labs werd dit benadrukt. In deze track lieten onderzoekers zien hoe ze samenwerken met het bedrijfsleven, maar ook hoe het bedrijfsleven innovatie stimuleert in samenwerking met universiteiten. Robert van den Hoed, lector aan de Hogeschool van Amsterdam, en initiatiefnemer van het project Greening the Cloud, liet zien hoe hij met een indrukwekkende groep ondernemingen uit de internet- en clouddiensten onderzoek doet naar praktijkcases. Deze cases zijn ingediend door de private partners. Het doel van dit project is kennis vergaren op het gebied van energieverbruik van met name de software applicaties op servers. Binnen twee thema tracks van het project, Efficiënte Virtualisatie en Efficiënte Cloudapplicatie worden de antwoorden gezocht op de kennis vragen. Tijdens het symposium kwamen meerdere onderwer-

15 pen aan bod, van het vergroenen van ICT tot aan het ontwikkelen van de juiste green IT skills bij de volgende generatie. Duidelijk werd wel dat er de afgelopen jaren vele mooie stappen zijn gezet wat betreft onderzoek en implementatie van Groene ICT binnen de hoger onderwijs sector. Maar ook dat er nog veel stappen te maken zijn. Thema s als E-Waste en Groene software zullen zich de komende jaren nog verder ontwikkelen. Ook is de verwachting dat er volop gebruik zal worden gemaakt van opgebouwde kennis en best practices. Het Green ICT Maturity model, ontwikkeld door Albert Hankel van SURFnet is een voorbeeld van een tool waar instellingen gebruik van kunnen maken om inzicht te krijgen in de stand zaken van duurzaamheid in hun ICT-organisatie. Het model gaat niet alleen om de scores, maar ook om de discussie en het proces dat eruit voortkomt. Er kan nu al worden uitgekeken naar de volgende editie van het symposium, met nieuwe resultaten en initiatieven op het gebied van Groene ICT, waarbij het mooi zal zijn als we nog meer samenwerking zien tussen onderzoekers, studenten, hoger onderwijs organisaties en industrie. Voor wie dit jaar niet de mogelijkheid heeft gehad om het symposium te bezoeken zijn de presentaties beschikbaar op de website van SURF, symposium/presentaties/ maikel bouricius green it amsterdam DUIDELIJK WERD WEL DAT ER DE AFGELOPEN JAREN VELE MOOIE STAPPEN ZIJN GEZET WAT BETREFT ONDERZOEK EN IMPLEMENTATIE VAN GROENE ICT BINNEN DE HOGER ONDERWIJS SECTOR dcw juni symposium 15

16 Co-locatie onder druk, DCaaS mogelijk nieuw alternatief Datacentermarkt beweegt richting cloud en ontzorging de datacentermarkt maakt dit jaar een sterke beweging richting de cloud. dat gaat niet alleen ten koste van de interne capaciteit, maar ook de co-locatiemarkt komt onder flinke druk. ondertussen beschikken steeds minder bedrijven over het benodigde kennisniveau om grote veranderprojecten uit te kunnen voeren. dat blijkt uit het onderzoek `datacenter transformatie 2015 van spie-ics. het onderzoek werd uitgevoerd door researchbureau pb7. SPIE-ICS voert voor KPN op dit moment een groot datacenter-project uit op de High Tech Campus in Eindhoven dcw juni onderzoek 16

17 De cloud is bij IT-managers populairder dan ooit. Nu komt 14% van de IT-capaciteit nog van buiten het eigen datacenter, maar in 2020 is dat gestegen naar 30%. Dat gaat ten koste van het on-site datacenter. Nu is dat nog goed voor 47% van de capaciteit, maar binnen 5 jaar is dat gedaald naar 37%. Nog groter is de krimp in de off-site IT-voorzieningen, het colocatie-aandeel daalt binnen 5 jaar van 31% naar 21%, een krimp van bijna een derde. Niet alleen de cloud profiteert overigens, ook outsourcing van IT wint aan populariteit. Nu is nog 8% uitbesteed, binnen 5 jaar ligt dat op 12%. Overigens is die hang naar de cloud niet ten koste gegaan van de trots en tevredenheid over de eigen voorzieningen. Uit hetzelfde onderzoek bleek vorig jaar dat 26% van de datacentermanagers hun datacenter vergeleek met een Ferrari, dat percentage is in 2015 zelfs toegenomen naar 31%. Net als vorig jaar ziet 54% van de respondenten zijn datacenter als een 'betrouwbare middenklasser'. Het delen van IT-voorzieningen lijkt minder populair, de vergelijking met een trein wordt steeds minder gemaakt. Dit deel daalde van 17% vorig jaar naar slechts 8%. Ondertussen lijken de organisaties met een verouderd datacenter toegenomen. 7% vergelijkt zijn rekencentrum met een oude Mercedes, waar dat percentage vorig jaar nog 3% was. verbeterpunten Toch hebben IT-managers nog genoeg verbeter- en aandachtspunten voor de komende periode. Over het algemeen zijn de zorgen en wensen ten opzichte van vorig jaar toegenomen. Met name energiezuinigheid (20%), CAPEX (16%) en beheersystemen als DCIM (15%) zijn zorgenkindjes voor de IT-managers. Vorig jaar lagen die percentages beduidend lager. Toen waren energiezuinigheid (17%), DCIM (13%) en connectiviteit en bekabeling (7%) de belangrijkste verbeterpunten. Ook zijn er de nodige zorgen voor de toekomst. Met name energieverbruik staat hoog op de agenda. 46% verwacht in 2020 te kort te schieten op energie-efficiency. Ook het vermogen per m 2 blijft een hot issue, 45% verwacht hierin een capaciteitstekort in Tegelijk neemt ook het aantal bedrijven toe dat aangeeft dat het vermogen per m 2 juist gaat afnemen. Kennelijk is er ook een groeiend gevoel van onveiligheid, want fysieke beveiliging schiet tegen die tijd te kort voor maar liefst 36% van de ondervraagden. skills en knowledge gap De dynamische markt en snelle technologische ontwikkelingen vragen om een flexibel rekencentrum. Die veranderingen zijn echter alleen te realiseren met een degelijk verandermanagement. En juist daar is steeds minder vaak de benodigde know-how voor aanwezig, zo blijkt uit het onderzoek. Over de gehele linie geeft een groter deel van de respondenten aan over onvoldoende kennis te beschikken. Met name op het gebied van monitoring en beheer is de kenniskloof vergroot. Ook kennis over (nood)stroomvoorziening schiet ten opzichte van vorig jaar behoorlijk tekort. Dat terwijl deze kennisgebieden nu volgens de ondervraagden juist in belang zijn toegenomen. Volgens Peter Vermeulen van Pb7 heeft dat gegroeide besef een gemakkelijk aanwijsbare oorzaak. Het lijkt er sterk op dat het besef gekomen is na de recente stroomstoring in Noord-Holland, waarbij een groot deel van de provincie het bijna de hele dag zonder stroom moest doen en waarbij ook lang niet alle noodvoorzieningen in de datacenters deden wat ze behoorden te doen. Dat soort situaties leert organisaties het belang inzien van continuïteit en de voorzieningen die daarvoor noodzakelijk zijn. Maar steeds vaker ontbreekt de benodigde kennis. Hoewel voor de meeste datacenters geldt dat ze het belangrijk vinden om zelf een goede controle te houden over grote veranderingen in het datacenter, is de skills gap ten opzichte van vorig jaar sterk toegenomen, licht Peter Vermeulen van Pb7 toe. Bedrijven hebben op deze gebieden duidelijk de behoefdcw juni onderzoek 17

18 dcw juni onderzoek 18 te aan ondersteuning in de vorm van externe expertise. verandertrajecten Willen organisaties bijblijven met de huidige economische, maatschappelijke en technologische ontwikkelingen, dan moeten ze vaak investeren in hun datacenter. Achterblijven betekent vaak een achteruitgang ten opzichte van de concurrentie. Maar zijn bedrijven wel klaar voor die verandertrajecten? Het onderzoek wijst uit dat voor een groot deel het antwoord negatief beantwoord moet worden. Hadden in 2014 nog 83% van de respondenten vertrouwen in het eigen vermogen om veranderprojecten te managen, dit jaar ligt dat deel op 69%. Ook het vertrouwen in het ontwerp van die veranderingen nam af van 67% naar 61%. Hulp van buitenaf lijkt steeds vaker welkom datacenter-as-a-service (dcaas) Het onderzoek legde de mogelijkheid van een uitbesteed datacenter voor, oftewel een Datacenter-as-a-Service (DcaaS). Het gaat daarbij om een datacenter op locatie bij de gebruiker, maar waar een derde partij zich ontfermt over de financiering, bouw, beheer, onderhoud en uitbreidingen. De klant rekent daarbij af op basis van gebruik. Een dergelijke constructie ontzorgt de organisatie en legt het datacenter in handen van specialisten. Een dergelijke constructie wordt vooral door de directie positief ontvangen. Maar liefst 60% van de financieel directeuren staan open voor een dergelijke oplossing, zo ook 51% van de algemeen directeuren. Als voordelen van DCaaS zien ondervraagden met name de uitbesteding van het beheer (54%), het betalen naar gebruik (53%) en vooral de flexibele uitbreidingsmogelijkheden (70%). Minder enthousiast is, niet geheel onverwacht, het technische personeel. Zeer waarschijnlijk zien zij in DCaaS een bedreiging voor hun aanstelling. 43% van hen is negatief tot zeer negatief, terwijl maar 19% het wel ziet zitten. Facilitair managers staan wat neutraler tegenover DCaaS, de verhouding negatief-positief is daar respectievelijk 27-28%. worstelen Bedrijven worstelen steeds meer met hun datacenter, zo blijkt uit dit onderzoek. De markt verandert in een steeds hoger tempo en stelt steeds hogere eisen aan de IT. Bedrijven focussen op dat waar ze goed in zijn, hun core business. IT is dat doorgaans niet, maar dient slechts ter ondersteuning van die activiteiten. Toch hebben ze wel de behoefte aan een hoog beschikbaar en flexibel datacenter dat gemakkelijk kan meegroeien en zich aanpast aan veranderende omstandigheden. Maar de daarvoor benodigde kennis is niet altijd in-house aanwezig. De kennis van het interne personeel loopt steeds verder achter op die van specialisten. De markt vraagt dan ook om experts die wel over deze kennis beschikken en die dat werk en die zorgen voor ze uit handen nemen, licht Ben Meesters van SPIE-ICS toe. Het DCaaS-concept gaat daarin verder dan ooit en kan voor deze bedrijven daardoor een uitkomst zijn. Zij hoeven zich immers niet meer druk te maken over hun datacenter, maar beschikken wel over alle gewenste functionaliteit en flexibiliteit die de business tegenwoordig vereist. Bovendien kunnen ze berusten in de wetenschap dat het datacenter in handen van specialistische experts ligt. Dat is natuurlijk wel een prettige gedachte. raymond luijbregts journalist

19 Breng beschikbaarheid niet in gevaar Goede lucht- en waterkwaliteit van cruciaal belang verminderde lucht- en waterkwaliteit kunnen de beschikbaarheid van uw datacenter verstoren. het is niet vanzelfsprekend dat die kwaliteit goed is. hoe kunnen we deze kwaliteit zeker stellen? een gesprek met peter thorenaar, adviseur luchtkwaliteit bij cag datacenter solutions. Duurzaamheid is hot. Ook bij datacenters. Veel bedrijven willen de energiekosten zo laag mogelijk houden en tegelijkertijd laten zien dat zij groen bezig zijn. Vaak worden daarvoor energiereducerende tools gebruikt, zoals het gebruik van koele buitenlucht (direct free cooling). Dat is inderdaad duurzaam en efficiënt, maar niet zonder risico. Peter Thorenaar, adviseur luchtkwaliteit bij CAG, legt uit: De buitenlucht bevat veel verontreiniging in de vorm van fijnstof. Daar kunnen verzurende componenten bij zitten, zoals zwaveloxide uit diesel, stikstofoxide uit de landbouw, maar ook chloride uit zoute zeelucht. Wanneer dergelijke stoffen uit de buitenlucht het datacenter bereiken, kan dit leiden tot versnelde corrosie van de IT-apparatuur. Een verminderd binnenklimaat heeft niet alleen gevolgen voor het comfort en de gezondheid van medewerkers, maar zeker ook voor de beschikbaarheid van het datacenter, uitgedrukt in de Tier-factor. Thorenaar: Uiteraard meet elk bedrijf bijvoorbeeld de temperatuur en de luchtvochtigheid in zijn datacenter. Maar voor het meten en beheersen van chemische, fysische en eventueel biologische componenten is meer nodig. Er is specifieke vakkennis en meetapparatuur vereist om te zien of er in het datacenter sprake is van zogeheten Gaseous & Particulate Contamination, zoals de ASHREA TC9.9 dit omschrijft. verbeteren lucht- en waterkwaliteit Naast luchtkwaliteit is ook waterkwaliteit van grote invloed op de beschikbaarheid van een datacenter. Zo bepaalt de kwaliteit van het (adiabatische) koel- of bevochtigingssysteem uiteindelijk de gezondheid van het datacenter. Thorenaar: Werk daarom samen met een partner die beschikt over relevante kennis, meetapparatuur en analysemethodieken. Daarmee kan de lucht- en waterkwaliteit in het datacenter goed inzichtelijk worden gemaakt en - waar nodig - worden verbeterd. Denk daarbij aan een quickscan van het ventilatiesysteem, een volledige risico-inventarisatie van onderhoud en binnenklimaat en een probleemgericht vraagstuk zoals de analyse van aangetroffen vervuiling en corrosie. Dit alles om downtime, en dus hoge kosten en imagoschade, tot een minimum te beperken. van de redactie dcw juni luchtkwaliteit 19

20 in 1965 voorspelde gordon moore in het amerikaanse tijdschrift electronics dat het aantal transistors in een chip elke twaalf maanden zou verdubbelen. hij kon toen nog niet voorzien dat deze voorspelling uiteindelijk zou uitgroeien tot een wet. een wet die enorme gevolgen heeft gehad voor onze wereld. het is dankzij de wet van moore dat we nu niet alleen de pc s en andere bekende computers hebben, maar ook smartphones, tablets en de nieuwe wearables. en die ontwikkeling gaat voorlopig nog wel even door. 50 jaar Wet van Moore Impact processor op datacenter steeds groter Gordon Moore Patrick Bliemer dcw juni computerchips 20 Aanvankelijk ging Moore - die later samen met Robert Noyce het bedrijf Intel zou oprichten - er van uit dat het aantal transistors op een chip elk jaar zou verdubbelen. Dat stelde hij enkele jaren later bij naar 24 maanden, een tempo dat Intel tot op heden weet te volgen. Het feit dat we anno 2015 letterlijk overal computers tegenkomen, in welke vorm of omvang dan ook, is voor een belangrijk deel te danken aan het feit dat computerchips volgens de Wet van Moore iedere twee jaar heel veel meer kunnen tegen ongeveer dezelfde prijs. Als de computerindustrie deze ontwikkeling de afgelopen 50 jaar niet had gevolgd, zouden we nu misschien geen zaken zoals datacenters, cloud computing en het internet hebben. En als het tempo van de Wet van Moore slechts half zo hoog was (verdubbeling iedere vier jaar), dan zouden we nu computers gebruiken met het formaat en de verwerkingscapaciteit van begin jaren 90. Dan hebben we het dus over de i386/i486 verdere verkleiningsstappen Regelmatig komt de vraag naar voren hoe lang de Wet van Moore nog zal blijven gelden. De huidige chiptechnologie, op basis van silicium, lijkt tegen bepaalde fysieke grenzen aan te lopen, waardoor een verdere verkleining op zeker moment niet praktisch of niet mogelijk zal zijn. Op dit moment worden in de fabrieken van Intel chips geproduceerd aan de hand van 14 nanometer-technologie, zegt Patrick Bliemer, managing director Noord Europa bij Intel. Op basis van de ervaringen die Intel de afgelopen vijf decennia heeft opgedaan, zullen verdere verkleiningsstappen ook nog haalbaar zijn. Op basis van de ervaringen die Intel de afgelopen vijf decennia heeft opgedaan, zijn verdere verkleiningsstappen waarschijnlijk ook nog haalbaar. Desalniettemin zal er een moment komen dat er andere technologieën nodig zijn om de prestaties van chips en computers te blijven verbeteren. Dat heeft Intel eerder al gedaan met de toepassing van nieuwe materialen in chips en de ontwikkeling van 3D-transistors. Maar natuurlijk zijn we ook aan het kijken naar andere mogelijkheden, van optische chiptechnologie tot kwantum computing, vervolgt Bliemer. Maar de grootste uitdaging is misschien niet de technologie maar het kostenaspect. Het moet uiteindelijk commercieel wel haalbaar en zinvol zijn. de wet van moore in het datacenter De eisen die aan chips worden gesteld voor wat betreft prestaties en energieverbruik, nemen momenteel sterk toe door de opkomst van het Internet of Things (IoT). Om al die talloze apparaten en sensors met het Internet en onderling met elkaar te verbinden tot het IoT, zijn laaggeprijsde maar krachtige computerchips nodig die zo min mogelijk energie verbruiken. Opnieuw zorgt het innovatietempo van de Wet van Moore er voor dat in deze behoefte wordt voorzien, met nieuwe oplossingen zoals de compacte Intel Edison microcontroller. De enorme hoeveelheden data die al die met het Internet verbonden apparaten en sensors opleveren, moeten uiteindelijk natuurlijk opgeslagen en geanalyseerd worden om er zinvolle, bruikbare informatie uit te genereren. De voor deze big data analytics benodigde processorcapaciteit in datacenters zal de komende jaren sterk toenemen, waarbij echter het energieverbruik niet mag stijgen en bij voorkeur zelfs zou moeten dalen. Ook hier kan de industrie dankzij de Wet van Moore in voorzien, met steeds krachtigere en specifiek voor