Energie en GIS GIS Tech 2010: 10 ontmoet 10, nieuwe versie van ArcGIS Digitale Watertoets Grensoverschrijdende basiskaart Rijn-Schelde Delta

Transcriptie

1 2 Ontwikkelingen in Ruimtelijke Informatie & Geo-ICT Maart 2010 jaargang 8 Energie en GIS GIS Tech 2010: 10 ontmoet 10, nieuwe versie van ArcGIS Digitale Watertoets Grensoverschrijdende basiskaart Rijn-Schelde Delta

2 westerlengte LAAT U INSPIREREN DOOR ARCGIS 10 GIS TECH 2010 WORLD TRADE CENTER ROTTERDAM 13 APRIL 2010 PRECONFERENCE SEMINAR MAANDAG 12 APRIL 2010 POSTCONFERENCE SEMINAR WOENSDAG 14 APRIL 2010 Bezoek voor meer informatie over de GIS Tech en de pre- en postconference seminars de website DE GIS TECH WORDT GEORGANISEERD DOOR: IN SAMENWERKING MET:

3 Colofon GIS-Magazine informeert over ontwikkelingen op het gebied van ruimtelijke informatie en Geo-ICT. GIS-Magazine verschijnt 8 maal per jaar in Nederland en België. Directie/uitgever: Ruud Groothuis rgroothuis@gismagazine.nl Redactie: redactie@gismagazine.nl Tel.: (0527) Fax: (0527) Hoofdredacteur: Remco Takken rtakken@gismagazine.nl Eindredacteur: Eric van Rees evanrees@gismagazine.nl Aan deze uitgave werkten mee: Willem Altena Annemarie van Henk Cornelissen Groenestijn Richard Flierman Arjan Heugens Jan van Gelder Hans van der Maarel Gerard s Gravendijk Jasper Teunissen Met vaste bijdragen van: Arda Riedijk Frits de Ruyter de Wildt Marc Vloemans Hans Vos Advertentie-exploitatie: wwesterhof@gismagazine.nl Tel.: (0527) Fax: (0527) Wilfred Westerhof Abonnementenservice: services@gismagazine.nl Tel.: (0527) Fax: (0527) Janneke Bijleveld Vormgeving: Sander van der Kolk Druk: Drukkerij Senefelder Miset, Doetinchem Uitgever: CMedia B.V. Constructieweg 17, 8305 AA Emmeloord Postbus 231, 8300 AE Emmeloord Tel: (0527) Abonnementen: Uitgebreide informatie over een abonnement op GIS-Magazine vindt u in de rubriek Lezersservice. GIS-Magazine op Internet: ISSN Niets uit deze uitgave mag geheel of gedeeltelijk worden overgenomen en vermenig vuldigd zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Is energieverbruik privacy-gevoelig? In dit nummer van GIS-Magazine leest u nog hoe de energiebranche zich door herkenbare moderniseringstrajecten worstelt. Nieuwe ICT-architecturen na fusies, overnames of splitsingen, voorbereiding op het werken met webservices en mobiel werken, maar ook: verantwoord bepalen waar de volgende generatie hoogspanningsmasten moet komen. Ruimtelijke informatie in de energiesector wacht echter een nog grootsere toekomst. Dan ver - schijnen er totaal andere verhalen in dit blad. Met de komst van slimme energienetten moet hoogstwaarschijnlijk de gehele bestaande infrastructuur van onder- en bovengrondse kabels opnieuw onder de loep worden genomen. Consumenten kunnen tegenwoordig immers hun zelf opgewekte elektriciteit gaan terugleveren aan het net. Technisch is het al mogelijk, wordt er geroepen. De energiesector is er echter allerminst klaar voor. Een groot struikelblok is de piekcapaciteit van het huidige elektriciteitsnetwerk. Wanneer de gemiddelde Nederlander op dit moment rond een uur of zes s avonds zijn oven aanzet, nog even de vaatwasser aanzet en de was droogt terwijl de televisie al aan staat, kan onze infrastructuur dit piekmoment nog prima aan. Komt daar straks het opladen van de elektrische auto bij, en het terugleveren van elektriciteit uit de zonnepanelen op het dak, dan kraakt het systeem in zijn voegen. Ook de burger is er nog niet aan toe. We zijn nog niet gewend aan het afvlakken van de piek in ons energieverbruik, aan het begin van iedere avond. Een elektrische auto kan prima middenin de nacht aan de lader worden gehangen, en ook een vaatwasmachine maakt de glazen in het donker prima schoon. Als dat bewustzijn er eenmaal is, zijn er wellicht geen miljardeninvesteringen nodig in een zwaardere energie-infrastructuur. Ten slotte lijkt ook de politiek er nog niet klaar voor. In 2009 is de verplichte plaatsing van slimme energiemeters vrij onverwachts tegengehouden door de Eerste Kamer. Energiemetingen zouden privacy-gevoelige informatie bevatten die niet verplicht in handen mag komen van commerciële organisaties. In eerste instantie waren alleen D66, Groen Links, de Partij voor de Dieren en de SP tegen, maar naar verluidt schudde een lobby van de Consumentenbond en de online handtekeningenactie ook andere partijen wakker. Het aantal opgehaalde petities: ongeveer Het doorslaggevende argument betekende een plotselinge knock-out voor innovatieve energieleveranciers, die de robuustheid van hun infrastructuur graag wilden afzetten tegen gedetailleerde verbruiksdata. GIS-leveranciers ESRI en Smallworld zetten onder de noemer Smart Grids al hoog in op de slimme meter en slimme netwerken. De mogelijkheden van zelfhelende systemen, een beter begrip van het eigen energieverbruik door de klant en piek-management: het zijn in feite allemaal nieuwe lagen op een GIS-kaart. ESRI verwijst naar een pilot in Texas, Smallworld refereert graag aan een proefproject in de Zweedse stad Göteborg. Bij ontwikkelingen in Nederland staat GIS- Magazine vooraan. Copyright 2010 CMedia B.V. Lid van: Remco Takken, Hoofdredacteur GIS-Magazine 3

4 I n h o u d Energie GIS in nieuwbouwprojecten TenneT 6 Logica en Elektrisch rijden 8 Liander legt basis nieuwe generatie GIS 10 Geonovum: kansen in verspilling 14 Endinet s GIS-implementatie 16 Columns Citius, Altius, Fortius 13 Pagina 6 GIS in nieuwbouwprojecten TenneT Veel auto s krijgen tegenwoordig standaard een navigatiesysteem ingebouwd. Nog even en camera s krijgen een eigen GPS-je aan boord. Maarten Oldenhof, CEO van kaartenmaker AND, ontvouwt zijn strategie in de oprukkende markt voor digitaal kaartmateriaal. Wachten op de volgende stap 43 Bouwen in Tanzania 49 Evenementen WION-voortgang, vorderingen en nieuwe cijfers 44 GIS Aon s Political Risk Map Grensoverschrijdende basiskaart Rijn-Schelde Delta 38 Digitale watertoets ruimtelijke plannen 40 Overheid & ICT GIS TECH 10 ontmoet 10: nieuwe versie van ArcGIS 20 3D GIS bij Bètatesters Witteveen + Bos 24 De kracht van Entrprise GIS 26 Preconference en Postconference 28 Op onderzoek met ArcGIS Explorer 30 De ArcGIS-gebruikers tien punt nul 32 Pagina 8 Programma GIS Tech 33 Logica en Elektrisch rijden De overheid wil elektrisch rijden stimuleren en heeft hiertoe een Plan van Aanpak gelanceerd. De aanschaf van elektrische voertuigen wordt fiscaal aantrekkelijk gemaakt, investeringen in de laad-infrastructuur worden financieel ondersteund met een bedrag van 65 miljoen euro. 4

5 Adverteerdersindex 50 Agenda 18 In het volgende nummer 50 Lezersservice 50 Nieuwsbrief GeoBusiness Nederland 47 Trainingswijzer 42 Liander legt basis nieuwe generatie GIS Pagina 10 Vanuit het verleden heeft netbeheerder Liander een aantal geografische informatiesystemen geërfd, waarin de energienetwerken op allerlei manieren werden bijgehouden. De nieuwe GIS-omgeving is zodanig ingericht dat aan de behoefte van de verschillende gebruikersgroepen kan worden voldaan. pagina 16 pagina 64 Voorplaat: In dit nummer een aantal artikelen over energie en geo-informatie. Verder een bijlage met aandacht voor de aankomende GIS Tech, een jaarlijks ESRI-evenement met lezingen en workshops over het ArcGIS-platform. Op de foto: De IJsselcentrale in Zwolle. Endinet s GIS-implementatie Meestal is de directe aanleiding voor het opzetten van een GIS het voldoen aan wettelijke verplichtingen. Denk hierbij aan de Wet Informatie-uitwisseling Ondergrondse Netten, maar ook aan NMarapportages voor de Energiekamer (voorheen DTe). Er is echter veel meer. 5

6 Energie GIS in nieuwbouwprojecten TenneT Uitbreiding nationaal hoogspanningsnetwerk Door: Richard Flierman en Jasper Teunissen Een nieuwe hoogspanningsverbinding wordt niet zomaar aangelegd. Eerst wordt nauwkeurig onderzocht welk tracé en technische uitvoering het beste is. Dat gebeurt door een zorgvuldige afweging van kosten en technische mogelijkheden. Ook wordt rekening gehouden met de kwaliteit van de leefomgeving, obstakels, gezondheid, landschap en natuur. Als landelijk netbeheerder is Ten net verantwoordelijk voor het lande lijke hoogspanningsnet, de snelwegen van het Nederlandse elektriciteitsnet. TenneT beheert het Ne derlandse transportnet dat de basis vormt voor de Nederlandse elektriciteitsvoorziening. Het koppelt de regionale netten en zorgt voor de toegang tot de Europese elektriciteitsmarkt. Door groei van het verbruik en transport van elektriciteit en ook om de overgang naar een duurzame energievoorziening mogelijk te maken, is het nodig het landelijke transportnet tijdig aan te passen en uit te breiden. Een groot actueel uitbreidingsproject is de aanleg van een nieuwe verbinding dwars door de Randstad, van Wateringen tot Beverwijk, genaamd Randstad380kV. Mogelijkheden van GIS Bij aanvang van het project Rand - stad380 (omstreeks 2005) werd besloten professionele hulp in te schakelen om de ruimtelijke vraagstukken inzichtelijk te maken. Advies- en ingenieursbureau Arcadis ging technische kennis leveren, de mogelijkheden tonen van GIS, en een bijdrage leveren om processen te professionaliseren, versnellen en tijdwinst te boeken. Na een aantal werksessies was er geen discussie meer mogelijk. GIS moest een integraal onderdeel worden binnen het project Randstad380. De volgende stap, het efficiënt inwinnen van datasets, werd opgestart. Er kwam een GIS dat in hoog tempo gevuld werd met de benodigde (geo)- datasets. Uitbreiding projectteam De overgang van de oriëntatie- naar de inventarisatiefase, waarbij meer detailinformatie gewenst is, resulteerde in een fikse uitbreiding van het projectteam. Verscheidene teams (onder andere vergunningen, water & bodem, strategisch omgevingsmanagement) werden samengesteld. De komst van nieuwe mensen en specialismen resulteerde in een vloedgolf van ruimtelijke vragen. Deze varieer- 6

7 Energie den van: wie is de eigenaar van dat perceel tot mogelijkheden om een (GPS-)helikoptervlucht uit te stippelen voor Minister Maria van der Hoeven van Economische Zaken. Tijdens de oriëntatie-, inventarisatieen engineeringfase zijn ontelbaar veel ruimtelijke analyses uitgevoerd en gedocumenteerd. Waar mogelijk werden processen geautomatiseerd. Voor de ontsluiting van de verworven informatie werden gebruiksvriendelijke GIS-viewers ingericht en honderden kaarten geproduceerd. Opvallend was de diversiteit in afnemers van de door TenneT geproduceerde GIS-producten. Via TenneT (communicatie) werden producten verspreid voor uiteenlopende doeleinden zoals televisie - programma s, actiegroepen, diverse dagbladen en ministeries. De toenemende vraag (kwalitatief en kwantitatief) naar ruimtelijke informatie, en de komst van nieuwe hoogspanningsnieuwbouwprojecten, resulteerde in de wens om een TenneT GIS-team op te richten en de ruimtelijke informatievoorziening verder te optimaliseren. Door stapsgewijs verbeteringen aan te brengen werd een steeds hoger kwaliteitsniveau bereikt, naar tevredenheid van de interne en externe klanten, hetgeen bevestigd werd door een lovende audit door een extern bureau. Een buffer (geel) ten behoeve van hoogspanningskabels. Van ad hoc naar projectmatig Vanaf de start van Randstad380 tot heden is er veel veranderd in de organisatie rondom GIS. Van één specialist met laptop, naar een ambitieus achtkoppig TenneT GIS-team. In plaats van ad hoc reageren op ruimtelijke vraagstukken, is er structuur gecreëerd en wordt er projectmatig gewerkt. Zo zorgde de implementatie van een WebGIS voor een zichtbare afname van projectmedewerkers met een simpele ad hoc GIS-vraag aan het bureau van de GIS-operators. Via WebGIS konden projectmedewerkers vanaf verschillende locaties in Nederland (nieuwe) datasets bezichtigen en bevragen. Dit ontlastte natuurlijk de GIS-operators. Ook voor het inwinnen van ruimtelijke informatie, de controle van ingewonnen informatie en het raadplegen van datasets in het veld is een efficiënte oplossing gerealiseerd. TenneT maakt gebruik van een mobiel GIS met generieke database ontwikkeld door Arcadis. Het mobiel GIS onderscheidt zich doordat de TenneT mobiele GIS-beheerders zelf op een gebruiksvriendelijke manier inspectieschermen en inspectieprocedures kunnen ontwikkelen, zonder tussenkomst van een (externe) programmeur. Aanvullend zijn enkele specifieke TenneT-tools in de mobiele oplossing verwerkt. Zo is er een module ontwikkeld om in het veld het verloop van een tracé te optimaliseren, waarbij rekening gehouden wordt met de technische traceringeisen als mastafstanden en hoeken. GIS zorgt voor ketenintegratie Niet alleen in het project Rand - stad380, maar zeker ook in de navolgende nationale en internationale hoog spanningsnieuwbouwprojecten zorgt GIS voor ketenintegratie. Alle disciplines zijn geïnteresseerd in ruim telijke informatie uit het TenneT- GIS voor de verschillende deelstudies. Om de besluitvorming te versnellen worden de (tussen)resultaten van de deelstudies verwerkt in het GIS om eventuele knelpunten en effecten per tracé-alternatief, multidisciplinair in beeld te krijgen. Ver vol - gens wordt een multidisciplinaire werksessie georganiseerd. In deze werksessie worden per tracé-alternatief de geïnventariseerde knelpunten en effecten systematisch besproken, om tot een besluit te komen over de definitieve loop van het tracé. Na besluitvorming worden de GIS-bestanden geüpdate en ontsloten via het WebGIS. Ook verouderde versies blijven via het WebGIS inzichtelijk om de ontwikkelingen te kunnen monitoren. GIS binnen TenneT Het succes van GIS (lees: de ruimtelijke informatievoorziening) resulteerde in een onderzoek naar de processen binnen de TenneT-business waarbij GIS een rol zou kunnen spelen. Een product uit dit onderzoek is de TenneT-lifecycle dat twee business-componenten kent: beheer en nieuwbouw hoogspanningsnetwerk. Aanvullend zijn de verschillende fasen afgedrukt. Gedachtegang is dat GIS binnen de complete lifecycle toepasbaar is. Anno 2010 beschikt Ten net over een sterk GIS-team dat is klaargestoomd voor nieuwe uitdagende (nationale en internationale) nieuw bouwprojecten. De volgende stap is het implementeren van een GIS gebaseerd op de TenneT-business. Arcadis is opgenomen in het raamcontract voor GIS-maatwerk - oplossingen en zal dan ook bij deze ontwikkelingen nauw betrokken blijven. Richard Flierman R.Flierman@TenneT.org is GIS-coördinator bij TenneT, Jasper Teunissen Jasper.Teunissen@arcadis.nl is GIS-adviseur bij Arcadis. 7

8 Energie Logica helpt bij realiseren doelstelling Elektrisch rijden als bijdrage voor Door: Willem Altena De overheid wil elektrisch rijden stimuleren en heeft hiertoe een Plan van Aanpak gelanceerd. De aanschaf van elektrische voertuigen wordt fiscaal aantrekkelijk gemaakt, investeringen in de laad-infrastructuur worden financieel ondersteund met een bedrag van 65 miljoen euro. se energiebesparing van twee procent en de toepassing van twintig procent duurzame energie. Om deze doelstellingen te bereiken heeft ze met de energiebranche een convenant afgesloten onder de naam Schoon en Zuinig. Ook de Nederlandse energiebedrijven hebben zich hieraan gecommitteerd. Met de toepassing van elektrisch vervoer snijdt het mes aan twee kanten. Het is schoon, zeker als het wordt toegepast in combinatie met groene stroom, en het is veel zuiniger dan de toepassing van fossiele brandstoffen. Het eerste laadpunt is vorig jaar door voormalig Minister-president Ruud Lubbers in gebruik genomen. Hij is een enthousiast elektrisch rijder van het eerste uur. De overheid heeft in haar regeerakkoord scherpe duurzaamheidsdoelstellingen geformuleerd. In 2020 moet een CO²-reductie van dertig procent zijn gerealiseerd, een jaarlijk- Een andere manier van tanken De overheidsprognose is dat rond 2020 er ongeveer elektrische auto s in Nederland rondrijden, de Stichting Natuur en Milieu mikt op een miljoen. Elektrisch rijden vraagt om een andere manier van tanken: even volgooien is er niet bij. De laadtijd varieert van een half uur tot een uur of acht, afhankelijk van de capaciteit van het laadpunt, de laadtechnologie en de status van de accu. Als een auto voor langere tijd stilstaat -op het werk, op parkeerplaatsen en nabij de woning- moet deze opgeladen kunnen worden. Parkeren = Laden. Studies wijzen uit dat voor elke auto circa 1,4 laadpunt beschikbaar moet zijn. Elektrisch rijden wordt pas een succes bij voldoende laadpunten, maar aan de andere kant worden er pas laadpunten geïnstalleerd bij voldoende elektrische auto s. Om deze kip-eisituatie te doorbreken, hebben de Nederlandse netwerkbedrijven zich in de stichting E-laad.nl verenigd, met als doel voor 2013 rond de tienduizend laadpunten te realiseren en een eerste flinke stap te zetten naar grootschalige uitrol. Investeringen in R&D Eind 2008 zijn Enexis, Alfen en Logica een gezamenlijk onderzoeken ontwikkeltraject gestart, waarbij er 8

9 duurzame samenleving een end-to-end oplossing is ontwikkeld voor een laadpunteninfrastructuur. De drie partijen hebben elk geïnvesteerd in een deel van de oplossing. Logica heeft zich voornamelijk gericht op de informatie-uitwisseling die nodig is tussen laadpunten en de backoffice, met als aandachtspunten identificatie/autorisatie, remote management en transactieverwerking. Alfen heeft de fysieke ontwikkeling van het laadpunt voor zijn rekening genomen. Geautoriseerde toegang: smart card Een smart card biedt geautoriseerde toegang tot de laadpunten. Transacties worden vastgelegd in een centraal systeem van waaruit ook het beheer van de laadinfrastructuur en klantenadministratie plaatsvindt. Communicatie tussen laadpunten en centraal systeem geschiedt draadloos. Via webapplicaties kunnen diverse gebruikers geautoriseerd toegang krijgen tot het systeem om locatiegegevens van laadpunten te beoordelen of statusinformatie op te vragen. Dit concept ondersteunt meerdere varianten van afrekening. Zo is afrekening middels een flat fee mogelijk, maar het concept is ook voorbereid op afrekening op basis van transacties of verbruik. Er vindt momenteel een studie plaats naar een marktmodel voor elektrisch rijden in Nederland. De verwachting is dat op termijn de keuze van energieleverancier vrij zal zijn. De combinatie van elektrisch rijden met de toepassing van groene stroom geeft de mogelijkheid van groene mobiliteit. Nederland loopt voorop De situatie in Nederland met relatief korte afstanden en weinig hoogteverschillen leent zich bij uitstek voor elektrisch rijden. Nederland loopt dan ook voorop in Europa. Er zijn geen voorbeelden waar overheid en energiebranche zich zo hebben gecommitteerd. Een enthousiaste berijder van een elektrische auto is voormalig Minister-president Ruud Lubbbers. Het eerste laadpunt is officieel door hem in gebruik gesteld. Er is volop belangstelling naar het concept vanuit het buitenland. De le - ga ties uit Zweden, Noorwegen, Tsjechië en Portugal zijn al op bezoek geweest. Ook is er belangstelling vanuit Frankrijk. Momenteel wordt ook gewerkt aan het toegankelijk maken van laadpunten van andere aanbieders, zoals de Gemeente Amsterdam en Better Place, met dezelfde smart card. GIS helpt bij uitrol laadpunten Een grote uitdaging voor de stichting is om het proces van aanvraag en uitrol van laadpunten soepel te laten verlopen. Om klanten snel te kunnen bedienen heeft Logica een GIS-tool in ontwikkeling die het hele proces van aanvraag, locatiekeuze, vergunningaanvraag en registratie van laadpunten ondersteunt. Een volgende uitdaging is om het concept geschikt te maken voor vraagsturing. Als elektrisch rijden een succes wordt kan lokaal overbelasting in het netwerk ontstaan, zeker als om zes uur s avonds iedereen tegelijk de accu wil opladen. Dan wordt het file-laden op het netwerk. Slimme oplossingen ( smart grid bijvoorbeeld) moeten deze situatie voorkomen. Aan dergelijke oplossingen wordt door Logica inmiddels gewerkt. Willem Altena willem.altena@logica.com is management consultant bij Logica. 9

10 Energie Liander legt basis nieuwe generatie GIS Eén waarheid bij de GIS-data Door: Jan van Gelder Vanuit het verleden heeft netbeheerder Liander een aantal geografische informatiesystemen geërfd, waarin de energienetwerken op allerlei manieren werden bijgehouden. De nieuwe GIS-omgeving is zodanig ingericht dat aan de behoefte van de verschillende gebruikersgroepen kan worden voldaan. dan goed moet zijn. Naast de netwerkdata bevinden zich ook allerlei referentiedata in de BAR. Denk hierbij aan rasterdata voor ondergronden, maar ook polygoonbestanden zoals postcodegebieden, gemeentegrenzen enzovoorts. Om invloeden van de omgeving op het energienetwerk te analyseren, wordt gebruikgemaakt van informatie van vervuilde of verzakkende grond. Monteurs van Alliander. Liander is een regionale netbeheerder die elektriciteit transporteert naar 2,8 miljoen klanten en gas naar 2,1 miljoen klanten in de provincies Gelderland, Noord-Holland en grote delen van Flevoland, Friesland en Zuid-Holland. Liander verzorgt het onderhoud, de uitbreiding en de innovatie van zijn netten. Tevens maakt Liander mogelijk dat al zijn klanten energie kunnen afnemen van de leverancier van hun keuze. Liander is onderdeel van netbeheerder Alliander. Bestaande GIS-omgevingen Vanuit het verleden heeft netbeheerder Liander een aantal geografische informatiesystemen geërfd, waarin de energienetwerken op allerlei manieren werden bijgehouden. Zo was er sprake van verschillen in netwerken (gas en elektriciteit), in netvlakken, dat wil zeggen verschillende systemen voor hoog- en midden- en laagspanning. Er waren verschillen in regio s (Oost- en West-Nederland), en in pakketten (Smallworld en GFIS/Geomanager). Dit maakt het lastig om één uniform beeld van Liander s netwerken te schetsen, laat staan een eenduidige analyse op de data los te laten. Reden genoeg voor vernieuwing van het GIS-landschap. Met als doel de waarde van deze informatie te maximaliseren door uniform en breed te ontsluiten. Gebruikers Bij Liander wordt door verschillende groepen gebruikers gebruikgemaakt van geografische data. Grofweg zijn deze in te delen in gegevensbeheerders, analisten en raadplegers. De circa honderd gegevensbeheerders maken gebruik van een specialistisch teken-tool, dat hen onder- Asset Data Voor Liander als netbeheerder is de data van zijn assets erg belangrijk. Alle netcomponenten die nodig zijn voor de energievoorziening staan in het GIS. Voor raadplegen en analyseren van GIS-data is de Basis Asset Repository (BAR) ingericht. Tussen de verschillende asset-objecten is connectiviteit (verbindingslogica) aangebracht. Dit maakt het mogelijk om typische netwerk gerelateerde GIS-vragen te stellen aan de BAR, bijvoorbeeld: Hoeveel huishoudens krijgen stroom vanuit dit station? Het spreekt voor zich dat de datakwaliteit De fasering van het programma NewNRG. Zichtbaar is hoe de BAR daarin meegroeit. 10

11 Energie steunt om de gegevens zo efficiënt mogelijk te verwerken. Ongeveer honderd analisten laten zware geo - grafische analyses los op de data, of rekenen het elektriciteit- of gasnetwerk door. De grootste groep gebruikers zijn de raadplegers, die de geografische data gebruiken in verschillende processen. Deze groep zit door de hele organisatie heen, en bestaat uit ongeveer achthonderd gebruikers. Nieuwe GIS-omgeving De nieuwe GIS-omgeving is zodanig ingericht dat aan de behoefte van de verschillende gebruikersgroepen kan worden voldaan. Aller - eerst is er de beheeromgeving NRG (Netwerk Registratie GIS). Deze is gebouwd in Smallworld. De andere belangrijke component is de BAR (Business Asset Repository), een open GIS Oracle Spatial Database. Tussen deze twee componenten zit de derde component, het synchronisatiemechanisme. De beheerders onderhouden de BAR via de Smallworld NRG-applicatie, en de analisten en raadplegers gebruiken de data die in de BAR klaarstaat. Voor raadplegen en analyse van de geografische data wordt in principe gebruikgemaakt van de software van ESRI, de ArcGIS-suite. Echter de data zijn ook te gebruiken door andere tools, zolang deze maar Oracle Spatial ondersteunen. Vier systemen in één Een dergelijke nieuwe omgeving staat er niet van de éne op de andere dag. Er moet functionaliteit van vier systemen worden ondergebracht in één nieuw systeem. Er moeten datamodellen worden samengevoegd, en er moeten veel data worden gemigreerd. Bovendien moet de winkel open blijven gedurende de verbouwing. Vanwege deze complexiteit wordt de migratie als programma aangepakt. Doelstelling Vanuit het verleden heeft netbeheerder Liander een aantal GIS-platforms geërfd waarin de energienetwerken op allerlei manieren werden bijgehouden. van het programma NewNRG, is het opleveren van één GIS-applicatie (NRG), de BAR en het synchronisatie-mechanisme tussen NRG en BAR. Ge durende het programma zal de BAR mee ontwikkelen. Vanaf oktober 2009 is de BAR live, maar de verschillende leverende GIS-sen zijn nog herkenbaar. Naarmate er meer oude GIS-sen opgaan in NRG, zullen ook de data in de BAR meegroeien. In het plaatje hiernaast is weergegeven hoe de fasering van het programma eruit ziet, en hoe de BAR daarin meegroeit. Door de komst van de BAR ontstaat er weer één waarheid op het gebied van GIS-data. Mobiel werken en ERP Ook hoog op de lijst van verdere ontwikkelingen staat het verbeteren van de beschikbaarheid van GIS-data in het veld. De monteurs van Liander kunnen nu gebruikmaken van WebGIS, echter daarvoor is een GPRS- of UMTS-verbinding nodig. Deze verbinding is helaas niet overal even goed, vandaar dat we gaan zorgen dat er een lokale versie van de GIS-data op de mobiele werkplek wordt gezet, die automatisch wordt bijgewerkt. Op de langere termijn gaat het GIS verder geïntegreerd worden met het ERP-systeem van Liander, en worden er services ontwikkeld die het mogelijk maken Liander-gegevens met externe GIS-applicaties (denk aan Google Earth) te raadplegen. Ook komt GIS beschikbaar op het Storingsmeldpunt. Kortom: wordt vervolgd. Jan van Gelder jan.van.gelder@alliander.com is Strategy Consultant/ Enterprise Architect bij Alliander met als domeinen: Data, Business Intelligence en GIS. Ook gemeente Buren kiest voor NedGeoservices NedGraphics. Voor complete en modulaire CAD/GIS systemen. GEOCAD, IGOS, NedBrowser, NedGeomagazijn, NedInwinning, NedPlan, NGdW, NedView, TopoCAD, NedInfra, NedGeoservices NedGraphics BV T + 31 (0) cadgis.info@nedgraphics.nl 11

12 Noteer nu alvast in uw agenda! CMedia BV, uitgever van o.a. GIS-Magazine organiseert Woensdag 24 november 2010, EXPO te Houten Dit unieke ééndaagse evenement speelt in op de trends en ontwikkelingen in de markt. De vakbeurs wordt onderverdeeld in een GEO-, CAD- en CAM-paviljoen. Gratis toegang Centraal gelegen in Nederland met een speciale bus van het station Houten naar de EXPO. Op kwaliteit en praktijk gerichte lezingen en workshops met thema s gericht op GEO, CAD en CAM. Voor standmogelijkheden neem contact op met CMedia BV, Ruud Groothuis, Tel.: of naar rgroothuis@cmedia.nl

13 Column Citius, Altius, Fortius De Olympische Winterspelen zijn koud voorbij, of we gaan weer over tot de orde en waan van alledag. De Olympische gedachte als verwoord door een bekende baron luidt: Het belangrijke in het leven is niet de triomf, maar de strijd. Het essentiële is niet om te hebben gewonnen maar om goed te hebben gestreden. Nu is dit niet meteen de meest wenselijke boodschap die een bedrijf haar aandeelhouders wenst te geven. Toch zijn er waardevolle parallellen te trekken tussen het Olympische strijdperk en de commerciële arena. In gedachten het Olympische motto Citius, Altius, Fortius (Sneller, Hoger, Sterker) komen tweejaarlijks sporters tegen elkaar uit in vele disciplines, in winter en in zomer. De wereld van de sport heeft vele dingen gemeen met het bedrijfsleven. Termen als strijd, competitie, tactiek en strategie zien we terug in beide disciplines. Maar één wezenlijk ingrediënt maakt zowel het verschil als een (onderbelichte) overeenkomst: de toeschouwers. Ook het bedrijfsleven heeft een publiek: de klant, de gebruiker. Alleen is die in de ICT-sector niet bepaald passief en afstandelijk te noemen. Hier grijpt het publiek direct in op de verhoudingen tussen de spelers. Het publiek heeft immers een belang bij een goede en eerlijke wedstrijd. Het heeft er alle belang bij. Alleen dan kan een afnemer zeker stellen dat hij de hoogst mogelijke kwaliteit tegen de laagste toegangsprijs krijgt. Net zoals in de sport is in onze markt een scheidsrechter aanwezig, compleet met officiële regels. Deze scheidsrechter is de overheid, die zich als grootste gebruiker van geo-ict bijvoorbeeld sterk maakt voor open standaarden en open source. Een en ander neergelegd in het programma Nederland Open in Verbinding, ook wel aangeduid als Actieplan Heemskerk. Hiermee worden zaken als vendor lock-in vermeden en interoperabiliteit van systemen gewaarborgd. Kernbegrippen zijn open standaarden en open source software. Vancouver werd verkozen boven Pyeonchang en Salzburg, tijdens de 115e IOC-vergadering op 2 juli Zolang duurt het blijkbaar om een dergelijk evenement voor te bereiden. Het valt te vergelijken met de tijdspanne die er ligt tussen het productidee en het moment dat het resultaat beschikbaar is voor gebruikers. Tussen het initiatief om nieuwe GIS-studenten op te leiden en het moment dat deze beschikbaar zijn voor de arbeidsmarkt. Tussen de intentieverklaring om met open standaarden te gaan werken en een wereld waar alle systemen ongeremd met elkaar gegevens kunnen uitwisselen. In managementtaal heet dit time to market. We zijn er nog niet. Citius: de markt verandert constant. Dus wie sneller innoveert, krijgt een voorsprong. Altius: voortschrijdende eisen en wensen vanuit de markt, leggen de lat steeds hoger. Fortius: wie samenwerkt staat op den duur sterker. Pierre de Coubertin, die in 1896 de antieke Spelen uit de mottenballen haalde, had een ideaal: hij zocht naar een competitie tussen landen die eerlijk en onder gelijke omstandigheden zou verlopen. Met name dat laatste element van gelijkheid tussen alle deelnemers, tegenwoordig populair level playing field genoemd, is in toenemende mate van belang. Marc Vloemans marcvloemans@b3partners.nl is directeur/mede-oprichter van B3 Partners BV. 13

14 Energie Met locatietechnologie naar duurzame energiehuishouding Kansen in verspilling Door: Annemarie van Groenestijn en Arda Riedijk Het kabinet heeft ambitieuze doelen gesteld voor energie en klimaat voor Transitie naar een duurzame energiehuishouding in Nederland vergt afstemming tussen vele beleidsdomeinen. Het gebruik van goede geografische informatie is daarbij een cruciaal middel. Geonovum organiseerde op 25 november 2009 de toekomstdialoog Met locatietechnologie naar duurzame energiehuishouding in hotel New York te Rotterdam. Er werd gediscussieerd over de cruciale rol van geo-informatie in de transitie naar duurzame energie in Nederland. Kopstukken uit de sectoren Energie, Geo-informatie en Ruim telijke Ordening waren hierbij aanwezig. Lokaal, regionaal, nationaal De centrale vraag die Geert van Grootveld, plaatsvervangend directeur Interdepartementaal Programma Ener gie - transitie van het Ministerie van Economische Zaken, tijdens de toekomstdialoog presenteerde was: Is het mogelijk om met het gebruik van geo-informatiesystemen te komen tot energiebesparingen en/of het energiegebruik te optimaliseren op lokaal, regionaal en nationaal niveau? Geo-informatie is immers een belangrijk middel om koppelingen tussen gebruikers en bronnen van energie tot stand te brengen. Kansen locatietechnologie Volgens Sophie Schut, teamleider ELES bij Essent Warmte, ontstaan er kansen voor locatietechnologie uit de verspilling van energie. Juist in het hergebruiken van de verspilling van energie is winst te behalen. Geo-informatie helpt daarbij. De informatie is er, het probleem is de versnippering ervan, aldus Schut. Eelco Bots, Business Development Manager Duurzame Energie bij Arcadis, liet aan de hand van het project Windplan Wieringermeer zien dat geo-informatie een start schot geeft om mogelijkheden voor verduurzaming van onze energiehuishouding in kaart te brengen. Tevens liet hij zien dat kaartmateriaal een prachtig hulpmiddel kan zijn bij het inzichtelijk maken van de verschillende grootte van ruimteclaims die gebruikers van de ruimte leggen door verschillende gebruiksvormen. Op deze manier kan snel en efficiënt onderzocht worden waar er nog ruimte is voor energietransitieprojecten. Duurzame energiewinning Marianne Kuijpers, directeur van Geodan Next, zag in de recent gepresenteerde Structuurvisie voor de Provincie Zuid-Holland duidelijke kansen voor duurzame energiewinning, bijvoorbeeld door Glastuinbouw te koppelen aan energienetwerken en havens. Voor het bevorderen van de energiedialoog tussen verschillende beleidsterreinen, is het volgens Kuijpers echter nodig dat de energiesector en de sector ruimtelijke ordening een gemeenschappelijke taal spreken (bijvoorbeeld via RO-online). Dat energiewinning van vroeger tot nu veel schaarse ruimte eist, liet Joop Oude Lohuis, teamleider Klimaat en Mondiale Duurzaamheid bij het Planbureau voor de Leefomgeving, zien aan de hand van de ontwikkeling van hout, naar turf, naar gas en olie en uiteindelijke naar duurzame energiebronnen. Hij vroeg zich daarbij af of wij, met name op bestuurlijk niveau, wel klaar zijn om de energiecrisis aan te pakken. 14

15 Energie Geodata nodig De kern van de middag bestond uit de erkenning dat geodata nodig zijn voor innovatie, beleid, uitvoering en monitoring van de transitie naar duurzame energie. Tom Bosschaert, oprichter Except: GIS is een voorwaarde voor het verduurzamen van de maatschappij. De beschikbaarheid van bronbestanden wordt echter als zeer beperkt ervaren. Wanneer data niet meer bij elkaar geharkt hoeven te worden, kunnen we onze energie meer richten op het realiseren van projecten, aldus Eelco Bots van Arcadis. Voor Rob van de Velde, directeur Geonovum, initiatiefnemer van deze bijeenkomst, bevestigde deze middag de noodzaak om de toegang tot geo-data hoog op de politieke agenda te krijgen en te houden. Om tot een concrete actieagenda te komen deed dagvoorzitter Catrinus Jepma, hoogleraar Energie en Duurzaamheid aan de Rijksuniversiteit Groningen, de volgende suggestie: 1. Het Programma Energietransitie wordt vanuit zeven platforms vormgegeven (Duurzame Mobiliteit, Groene Grondstoffen, Keteneffi cien cy, Nieuw Gas, Duurzame Elektriciteit, Gebouwde Omgeving en Kas als Energie - bron). Creëer een achtste platform binnen de energietransitie dat over de benodigde data gaat, bestaande uit gebruikers en bronhouders van deze data. 2. Breng al beschikbare data bij elkaar, en zorg dat dit bij een organisatie belegd wordt. 3. Start pilots om het effect van het gebruik van locatietechnologie binnen de energietransitie te testen en zichtbaar te maken. Spontane samenwerkingsverbanden Tijdens de bijeenkomst is een aantal spontane samenwerkingsverbanden ontstaan, om op pilot-niveau de meerwaarde van geo-data op de korte termijn te laten zien. Voor de langetermijnagenda is het vooral belangrijk dat locatietechnologie hoog op de politieke agenda komt. Dit kan bereikt worden door massa te creëren en samen te werken, bijvoorbeeld door het inrichten van belangengroepen van gebruikers van locatietechnologie. Annemarie van Groenestijn en Arda Riedijk zijn beiden werkzaam bij Geonovum. Altus met LNR NET: de ideale combinatie 24 maanden Altus APS-3 met LNR NET vanaf 750 per maand! (Vraag naar de voorwaarden) GPS / Glonass / Galileo Maak kennis met de nieuwste Altus APS-3 ontvanger. Deze ontvanger is eenvoudig van opzet, robuust, weegt nog geen 2 kg en is bijzonder compact. U kunt nu de voordelen van het meest betrouwbare en veelzijdige referentienetwerk LNR NET in combinatie met deze ontvanger ervaren! Profiteer van de eenvoud van de Carlson SurvCE software en meet nog efficiënter met een veldboek naar keuze. Navigation Solutions en LNR NET laten u voordelig met deze aanbieding kennismaken. Neem vrijblijvend contact op voor een oriënterend gesprek. Fluweelboom JX Culemborg T: +31 (345) www. navigationsolutions.eu Verrijn Stuartlaan 1A 2288 EK Rijswijk T: +31 (70)

16 Energie Logica voltooit Endinet implementatie De basis voor efficiënt netbeheer Door: Henk Cornelissen Meestal is de directe aanleiding voor het opzetten van een GIS het voldoen aan wettelijke verplichtingen. Denk hierbij aan de Wet Informatie-uitwisseling Ondergrondse Netten, maar ook aan NMa-rapportages voor de Energiekamer (voorheen DTe). Er is echter veel meer. GIS biedt een nutsbedrijf de mogelijkheid zijn leidingnet efficiënter te beheren en zijn Asset Management te optimaliseren. Voor Endinet heeft Logica een GIS geïmplementeerd en ondersteuning geboden bij de conversie. Een complexe klus, waarbij een veelheid aan netwerken in kaart is gebracht en ook nog eens vier datamigraties hebben plaatsgevonden. Het GIS-traject bij Endinet duurde ruim twee jaar. Een team van gemiddeld vijf Geo-ICT-consultants nam de implementatie van het nieuwe GIS voor zijn rekening. Daarnaast zorgde Logica voor de begeleiding van de datamigraties en de opleiding van een groep kerngebruikers. De migratie van de verschillende analoge en digitale gegevens naar het GIS werd deels uitgevoerd door Rolta (het gasleidingnet van NRE) en deels door Infotech Enterprises Benelux (het elektriciteitleidingnet van NRE en het gasleidingnet van ObN en NetH). Een complex netwerk Endinet is het resultaat van een fusie van de nutsbedrijven NRE (Nuts bedijf Regio Eindhoven), ObN (Obragas Net) en NetH (Net Haar lem mermeer). Voordat met GIS gewerkt werd, beschikten NetH en ObN over analoge kaarten. Eigen schappen (materiaal, diameter, legjaar) van het leiding- en kabelnet werden opgeslagen in Excel- en Access-bestanden. NRE had een kaartbladgeoriënteerd CAD/GIS-systeem op basis van Microstation Design-files en een Oracle-omgeving voor de administratieve eigenschappen. Om het geheel nog wat complexer te maken: NRE beheert niet alleen een gasdistributienet, maar ook netten voor onder meer elektriciteit, datatransport, warmte en riolering. Brede functionaliteit Na een voorstudie en een pilot is op basis van een functioneel ontwerp de keuze gemaakt voor de GE-applicatie NRM gebaseerd op Smallworld GIS. Met de modules NRM Gas en NRM Elektriciteit wordt een groot deel van de vereiste functionaliteit standaard geleverd. Daarnaast zijn diverse aanvullende modules gerealiseerd. Een grote uitdaging lag in het automatisch genereren van de schema s voor middenspanning vanuit de geografische ligging. De gebruikers hebben de schema s jarenlang met de hand gemaakt, helemaal toegespitst op hun eisen. Met de tool Schematics is dit zeer goed gelukt en de eindgebruikers bij Infra en Asset Mana ge ment kunnen hiermee uitstekend uit de voeten. In afbeelding 1 is een voorbeeldschema weergegeven. 16

17 Energie en assetmanagement bij Endinet geografische ligging vanuit het GIS gebruikt die via XML wordt ingelezen, aangevuld met de verbruiksgegevens. Ook is er een webomgeving ingericht waarmee het kabel- en leidingnet via een webbrowser Endinet-breed geraadpleegd kan worden. Voor de WION wordt gebruik gemaakt van Wionline van GE. afbeelding 1: Een voorbeeldschema van een automatisch gegenereerd schema voor middenspanning vanuit de geografische ligging, met de Schematics-tool. Netwerkontwerp in GIS Daarnaast is functionaliteit ontwikkeld om het netwerk in het GIS te ontwerpen. Dit dient niet alleen voor het voorbereiden van uitbreiding en vervanging van de netwerken, maar ook voor de doorrekening van de bestaande en de toekomstige netten, met het oog op een juiste dimensionering van het elektriciteits- en gasnet. Dit gebeurt met de netberekeningsapplicaties Vision (voor middenspanning) en Irene (voor gas). Als basis hiervoor wordt de Efficiënt en compliant Met de nieuwe GIS-applicatie is Endinet voorbereid op de toekomst. Het nieuwe GIS leidt tot een efficiënter beheer van het leidingnet en het GIS is de basis voor een effectief Asset Management. De volgende stap is om de informatie over het net ook bij de man in het veld ofwel bij de monteur in de auto te krijgen. Het GIS stelt de Endinet-organisatie ook in staat om te voldoen aan de eisen die in de wet WION (Wet Informa - tie-uitwisseling Onder grond se Netten) worden gesteld met betrekking tot de digitale uitwisseling van de ligginggegevens van kabels en leidingen. Het GIS is ook één van de bronsystemen waarmee Endinet de rapportages kan maken die wettelijk verplicht aan de toezichthouder, de Rekenkamer, moeten worden geleverd. Gegevens over aantallen, lengtes, verwijderde en aangelegde kabels en leidingen kunnen gemakkelijk vanuit het GIS worden verzorgd. Henk Cornelissen henk.cornelissen@logica.com is business consultant bij Logica. GA NAAR En vraag een gratis proefexemplaar aan. 17

18 Agenda De agenda bevat aankondigingen van workshops, seminars, themadagen en vergelijkbare GIS-gerelateerde activiteiten en natuurlijk ook relevante beurzen in Nederland en België. Deze agenda bevat in ieder geval de evenementen die worden gehouden in de periode tot het verschijnen van het volgende nummer. Beurzen, seminars en workshops kunnen per worden aangemeld bij Janneke Bijleveld Vermeld als onderwerp van uw mail Agenda. Maart 22 maart 2e Werkconferentie "Gemeenten kleuren de BGT in" Raadzaal Almere Internet: 25 maart Nirov-cursus Inleiding Planologie en Ruimtelijke Orderning (IPRO) De Observant, Amersfoort Internet: 26 maart, Workshop Kabels & Leidingen Oss Internet: April 01 april Nirov-cursus Inleiding Planologie en Ruimtelijke Ordening (IPRO) De Observant, Amersfoort Internet: 06 april Het Nationaal ICT Event Media Plaza, jaarbeurs Utrecht Internet: 08 april Nirov-cursus Inleiding Planologie en Ruimtelijke Ordening (IPRO) De Observant, Amersfoort Internet: 15 april Nirov-cursus Inleiding Planologie en Ruimtelijke Ordening (IPRO) De Observant, Amersfoort Internet: 16 april GIS Tech De Doelen, Rotterdam Internet: 20 april Insights 2010, Pitney Bowes Business Insight Location Intelligence Conferentie De Reehorst, Ede internet: 22 april Nirov-cursus Inleiding Planologie en Ruimtelijke Ordening (IPRO) De Observant, Amersfoort Internet: 23 april, Workshop Landmeten & AutoCAD Oss Internet: april Overheid en ICT 2010 Jaarbeurs, Utrecht Internet: Mei 20 mei Nirov-cursus Inleiding Planologie en Ruimtelijke Ordening (IPRO) De Observant, Amersfoort Internet: mei World Congress on Information Technology RAI, Amsterdam Internet: 27 mei Nirov-cursus Inleiding Planologie en Ruimtelijke Ordening (IPRO) De Observant, Amersfoort Internet: 27 mei Stationslocaties Spoorwegmuseum, Utrecht Internet: Juni 01 juni dg DIALOG Topografie Gebruikersdag Hogeschool Domstad, Utrecht Internet: juni ISPRS Commission VI Mid-Term Symposium "Cross-Border Education for Global Geo-information" ITC, Enschede Internet: 03 juni Nirov-cursus Inleiding Planologie en Ruimtelijke Ordening (IPRO) De Observant, Amersfoort Internet: juni Intergraph 2010 Nashville, Tennessee, U.S.A. Internet: June 2nd Open Source GIS UK Conference Nottingham, University of Nottingham, U.K. Internet: Juli juli ESRI User Conference 2010 San Diego Convention Center, California, U.S.A. Internet: September 04 september Oracle Gebruikersgroep Holland; OGH Spatial Dag De Meern Internet: 16 september Nirov-cursus Inleiding Planologie en Ruimtelijke Ordening (IPRO) De Observant, Amersfoort Internet: 21 september 17e Nedgraphics-dag Internet: 23 september Nirov-cursus Inleiding Planologie en Ruimtelijke Ordening (IPRO) De Observant, Amersfoort Internet: 30 september Nirov-cursus Inleiding Planologie en Ruimtelijke Ordening (IPRO) De Observant, Amersfoort Internet: 30 september Nationaal Wegencongres Internet: Oktober oktober INTERGEO 2010 Exhibtion Centre, Keulen Internet: 07 oktober Nirov-cursus Inleiding Planologie en Ruimtelijke Ordening (IPRO) De Observant, Amersfoort Internet: Ga voor de meest actuele informatie naar de agenda op 18

19 westerlengte WORLD TRADE CENTER ROTTERDAM 13 APRIL 2010 DE GIS TECH WORDT GEORGANISEERD DOOR: IN SAMENWERKING MET:

20 Kadaster s TOP10NL in ArcMap. 10 ontmoet 10! Nieuwe versie van ArcGIS Door: Joris Bak en Ernst Eijkelenboom Het is zover! ArcGIS 9 krijgt een opvolger. De nieuwe versie van ArcGIS zal dankzij de vele vernieuwingen uitkomen als ArcGIS 10 en is gepland voor deze zomer. Het is daarom de hoogste tijd voor een tour langs de highlights die ArcGIS 10 tot een major release maken. Er is speciale aandacht besteed aan het vergroten van de gebruiksvriendelijkheid van de interface en het gemak waarmee dagelijkse GIS-werkzaamheden kunnen worden uitgevoerd. Zo is bijvoorbeeld de manier van editen van gegevens in ArcGIS intuïtiever gemaakt door goed naar jarenlange ervaring van gebruikers te luisteren. Daarnaast is het Catalog-window volledig geïntegreerd met ArcMap, ArcScene en ArcGlobe zodat efficiënter gewerkt kan worden binnen de desktop-omgeving. Dit zijn slechts twee voorbeelden van de vele veranderingen in de nieuwe release van ArcGIS. Meer ruimte voor de kaart De eerste verandering die direct opvalt is de vernieuwing van de interface. ArcGIS 10 heeft een mooiere lookand-feel en maakt gebruik van nieuwe functies zoals het automatisch kunnen verbergen van windows. Dit biedt de gebruiker de mogelijkheid overzichtelijker te werken en optimaal gebruik te maken van de grootte van het scherm; meer ruimte voor de kaart! De kaart wordt over het volledige scherm opgebouwd. Bij het afsluiten van geopende windows is er daardoor geen verversing meer nodig. Snel zoeken ArcGIS 10 introduceert een nieuwe manier van zoeken met het Search-window. Hiermee kunnen gebruikers snel data, tools en kaarten vinden, of deze nu lokaal staan of op het netwerk. Ook kan met het nieuwe Search-window direct op ArcGIS Online gezocht worden. Hiermee is de toegang tot bijvoorbeeld Bing Maps en vele andere services eenvoudiger geworden. Voor organisaties biedt ArcGIS Server een Search Service voor het doorzoeken van alle data binnen de organisatie. 20