/ 10 & 11 september 2011 Open Monumentendag Delft

Transcriptie

1 L ocatie van M arc u s k er k ( 1 5 ) Oud gebouw N ie u w gebruik Dit jaar is het voor de 25ste keer Open Monumentendag. Het thema van dit jaar, Oud Gebouw - Nieuw gebruik, is eigenlijk altijd al van toepassing op monu menten. Dat ze lange tijd konden blijven bestaan danken ze namelijk aan voortdurend hergebruik. Geen enkel monument wordt nu nog op precies dezelfde manier gebruikt als toen het werd gebouwd. Ook als de functie op zich zelf niet veranderde werden gebouwen aan gepast om aan nieuwe eisen te voldoen. Niemand woont in een eeuwenoud huis op dezelfde manier als onze grootouders woonden, laat staan zoals er werd gewoond in de tijd dat het werd gebouwd. Gebouwen die hun oor spronkelijke functie ver lie zen worden tegenwoordig veel vaker her gebruikt. Dat gebeurt omdat men zuinig om wil gaan met grond stoffen en energie, maar vaak ook omdat men een gebouw gewoonweg niet kwijt wil. Dat geldt zeker voor monumenten. Dit jaar doen er enkele gebouwen voor het eerst mee die bij uitstek bij het thema passen omdat ze recent een ander gebruik hebben gekregen. Koornmarkt 48 F is een voor malige school op een binnen terrein die voor de tweede keer een andere functie kreeg, nu onder de naam Kadmium. Ontdek maar wat dat is. Dit voor velen onbekende gebouw is geen beschermd monu ment. Een ander voor het eerst opengesteld gebouw is dat wel, zelfs rijks monu ment. In het voor malige TU-gebouw voor Mijn bouwkunde is nu onder meer het Science Centre gevestigd. Maar er zijn veel meer historische panden en gebouwen in Delft te ontdekken met een interes sant hergebruik verhaal. Ontdek ze aan de hand van dit programmaboekje. Technologie Innovatie Creativiteit Historie VOOR MEER INFORMATIE Gemeente Delft, Vakteam Monumentenzorg en Bouwkwaliteit, tel COLOFON Dit boekje is een speciale uitgave t.g.v. Open Monumentendag Delft op 10 en 11 september 2011, in het kader van de 25ste landelijke Open Monumentendag. Redactie: Wim Weve, en Mechteld Blom C omit é o p en mon u mentenda g delft Gemeente Delft: Wim Weve, Margriet Panman en Mechteld Blom (allen Monumentenzorg) Delfia Batavorum: Louis Bracco Gartner Evenementenbureau Delft: Herman Weyers Delft design: Tineke Meerman Erfgoed Delft: Marjolein Beumer TU-Delft Bouwkunde: Maurice van Loon Design: Studio Dumbar Fotografie: Gemeente Delft, Mechteld Blom Ontwerp: P& ontwerp Drukwerk: Druk.Tan Heck Afbeelding voorzijde: BK City TU Delft oud gebouw - N ie u w Ge b r u i k 10 & 11 september 2011 Open Monumentendag Delft

2 overzicht D eelnemer s Raam 180 Delft Kolk 32 Delft Harmenkokslaan 66 Delft S Stadhuis, informatiepunt - Markt 87 D DOK, activiteitenlocatie - Vesteplein Fundatie van Renswoude - Oude Delft 49 2 De Witte Roos - Oude Delft 73 3 Meisjeshuis - Oude Delft Oude Delft Oude kerk - Heilige Geestkerkhof 25 6 Waalse kerk - Oude Delft Oud-katholieke kerk - Bagijnhof 21 8 Zeepfabriek Bousquet - Molenstraat 11b 9 Nieuwe kerk - Markt Hippolytusbuurt 15 Delft Koornmarkt 68 Delft Oude Delft 38 Delft Burgwal 47 Delft Choorstraat 27 Delft Westvest 41 Delft Als dé monumenten makelaar van Delft, kunnen wij 365 dagen per jaar een open monumentendag verzorgen Oude Delft t info@bjornd.nl Björnd Bijzonder gewoon Stadsherberg De Mol - Molslaan 104 Synagoge Delft - Koornmarkt 12 Sociëteit Standvastigheid - Phoenixstraat 9 Sacramentskerk (Vredeskerk) - Poortlandplein 1 BK-city TU Delft - Julianalaan 134 Marcuskerk - Menno ter Braaklaan 2 Pakschuit Nooit Gedacht - passantenhaven Hooikade Bierhuis de Klomp - Binnenwatersloot 5 DSV Sint Jansbrug - Oude Delft De Génestetkerk - Oude Delft 102 Sint Hippolytuskapel - Oude Delft 118 De Huyterhuis - Oude Delft 167 Gereedschap Museum Mensert - Drie Akerstraat 9 Hofje van Pauw - Paardenmarkt 55 tm 62 Techniek OntmoetingsPunt (TOP) - Hippolytusbuurt 14 Voormalige drukkerij - Papenstraat 7 Vleeshal (Koornbeurs) - Voldersgracht 1 De Waag - Markt 11 Beiaardiershuisje - Kerkstraat 25 Maria van Jessekerk - Burgwal 20 Museum Paul Tetar van Elven - Koornmarkt 67 Kunstencentr. en leerwerkbedrijf Kadmium - Koornmarkt 48f ArmamentariumLegermuseum - Korte Geer 1 Botanische Tuin TU Delft - Poortlandplein 6 Science Centre - Mijnbouwstraat 120 Immanuelkerk - Schoemakerstraat 1 Franciscus en Clarakerk - Raamstraat 76 Hybrechtstoren - Oostplantsoen 140 Voormalig apotheek Kipp - Oude Delft 204 Voormalig BraatkantoorBacinol 2 - Hooikade 13 Dynamohal - Prof. Snijderstraat 5 Dansschool Wesseling - Ezelsveldlaan 61 S Stadhuis informatiepunt 8 D DOK 7 22 T Tentoonstelling activiteiten centrum 23 6 Oud gebouw - Nieuw gebruik Zaterdag & zondag 37 Alleen zondag Alleen zaterdag 17 T S Deelnemer 15 staat op de andere plattegrond D

3 V o o r w o o r d M o n u m e n t e n v e r t e l l e n h u n v e r h a l e n Met dit programmaboekje hebt u een gids in handen voor een spannende ontdekkingstocht door Delft. Laat u verrassen en geniet van de monumenten en de verhalen die zij ons te vertellen hebben. Die verhalen gaan vaak over het gebruik van deze gebouwen, vroeger en nu. Het thema van de 25ste Open Monumentendag is Nieuw gebruik - Oud gebouw. Een mooi thema voor dit jubileumjaar. Het belicht monumenten die een nieuwe functie, een nieuw leven gekregen hebben en biedt dan ook volop gelegenheid om hun verhalen over het voetlicht te brengen. Monumenten kunnen alleen goed voortbestaan als ze een functie blijven houden. Dat Delft nog steeds honderden eeuwenoude monumenten telt hebben we daaraan te danken. Er zijn bedrijfsgebouwen die woning werden en er zijn woonhuizen die een bedrijfsbestemming kregen. Zo n functiewisseling betekende dan de redding voor een gebouw, het begin van een nieuw hoofdstuk. De voormalige zeepfabriek van Bousquet bevat nu woningen. Het Techniek Ontmoetingspunt TOP is weliswaar gevestigd in een voormalig postkantoor, maar ooit was het een particulier woonhuis. Ook het Gemeenlandshuis van Delfland was ooit een woning. Het zijn maar enkele van de meer dan veertig monumenten die dit jaar te bezoeken zijn. Ze staan allemaal in dit programmaboekje. Er zijn er vast bij waar u nog nooit binnen bent geweest. Ik nodig u uit te gaan kijken. Ik wens u een mooie Open Monumentendag. Milène Junius, Wethouder Monumentenzorg 1

4 a l G E M E E N Toegankelijk voor invaliden Activiteiten voor kinderen E T Information in english available Themalocatie Nieuw gebruik - Oud gebouw R o n d l e i d i n g e n In het kader van het thema Nieuw gebruik Oud gebouw zijn er gratis rondleidingen langs de prachtige buitenzijden van de gebouwen van Erfgoed Delft, zoals Archief Delft, Museum Nusantara, Museum Het Prinsenhof *. Dit keer wordt de nadruk gelegd op de schoonheid en geschiedenis van de buitenzijde van de gebouwen. Zo resideerde Prins Willem van Oanje een korte tijd in Delft, in het voormalige Sint-Agathaklooster, dat sindsdien Prinsenhof wordt genoemd. Ook de overige gebouwen kennen een uniek stukje geschiedenis, wilt u meer weten over de geschiedenis en uiterlijke kenmerken van deze gebouwen neem dan deel aan deze rondleiding door het prachtige Delft! Tijdstippen rondleidingen: zaterdag: uur, uur en uur; zondag uur en uur. Gratis deelname, vol=vol. Verzamelpunt: Sint-Agathaplein (15 minuten voor aanvang) *) De panden kunt u tegen betaling van binnen bezichtigen. T e n t o o n s t e l l i n g Nieuw gebruik Oud gebouw door Delftse architecten. Een tentoonstelling over hergebruik in Delft. Van de Mandelezaal, Oude Delft 185 (zie T op de plattegrond). Zaterdag uur Zondag uur 2

5 S T S t a d h u i s - i n f o r m a t i e p u n t Markt 87 Ontworpen door architect Hendrick de Keyser in renaissancestijl. In na een brand gebouwd rond restanten van het oude stadhuis. De romp van de toren, Het Steen, dateert uit de 13de eeuw en was oorspron ke lijk een gevangentoren van een grafelijk hof dat in 1436 aan de stad Delft overging. Toren in 15de eeuw met klokkenverdieping verhoogd. In de toren oude gevangenisruimte. Bij restauraties en is 17de-eeuwse toestand van exterieur en interieur zoveel mogelijk gereconstrueerd. Zaterdag uur Zondag uur E Voor kinderen hebben wij een leuk pakketje samengesteld met onder andere een kleurplaat waar leuke prijzen mee te verdienen zijn. De kleurwedstrijd is voor kinderen tm 6 en kinderen van 7 tm 12. Met behulp van je smartphone kun je een route lopen langs hergebruikpanden in Delft. Zie Verder kunt u in het stadhuis terecht voor: Het gratis programmaboekje; Informatie over Monumentenzorg in Delft; Diverse publicaties waaronder gratis wandelroutes; Informatie over de historische vereniging Delfia Batavorum; Het formulier voor de landelijke fotowedstrijd. 3

6 D D O K - A C T I V I T E I T E N - l o c a t i e Vesteplein 100 Gebouw waarin zijn samengevoegd de Openbare Bibliotheek, muziekuitleen DiscoTake en kunstuitleen Kunstcentrum Delft. Ingebruik genomen mei Gebouw ontstaan door zeer ingrijpende verbouwing en uitbreiding van voormalige supermarkt C1000, waarvan alleen het casco werd hergebruikt. Ontwerp van Liesbeth van der Pol (Atelier Zeinstra en Van de Pol). In het gebouw is een historische Delftse hoek met een uitgebreide collectie boeken over de historie van Delft waarin onder meer de bibliotheek van de historische vereniging Delfia Batavorum is opgenomen. Zaterdag uur Zie voor meer informatie over het culturele programma. 4

7 Z A A L L E E N Z A T E R D A G E T Toegankelijk voor invaliden Activiteiten voor kinderen Information in english available Themalocatie Nieuw gebruik - Oud gebouw 1 F u n d a t i e v a n R e n s w o u d e Oude Delft 49 In 1754 gesticht bij testament door Maria Duyst van Voorhout, vrijvrouwe van Renswoude, als onderwijsinstituut en weeshuis voor begaafde weesjongens. Het gebouw werd in Lodewijk XV-stijl ontworpen door Joseph Bollina en gebouwd in Op de begane grond zeer rijke interieurs in gang, regentenkamer en regentessenkamer, met rococo stucwerk, ook ontworpen door Bollina. In regenten kamer origineel, gerestau reerd, 18de-eeuws veloursbehang. 5

8 A L L E E N Z A T E R D A G 2 T D e w i t t e R o o s Oude Delft 73 In oorsprong 16de-eeuws huis, vergroot en gemoderniseerd in de 17de en 18de eeuw. De monumentale gang was ooit een steegje waarover het achterhuis bereikt werd dat als brouwerij fungeerde. De voorgevel en de stucversieringen in voorkamer en gang dateren uit de 18de eeuw en zijn uitgevoerd in Lodewijk XIV-stijl. De gang loopt door tot in de tuin en gaf toegang tot een nu niet meer bestaand tuinhuis maar moest ook bezoekers imponeren met de illusie van een enorm diep huis. Op dit moment wordt het pand duurzaam gerenoveerd. Tijdens de Open Monumentendag kunt u onder het genot van een hapje, drankje en kamermuziek dit unieke project bekijken. We tonen korte filmpjes over de renovatiewerkzaamheden en geven voorlichting over duurzaam bouwen. Naast dit alles kunt u ook kennismaken met een aantal streekproducten. 6

9 A L L E E N Z A T E R D A G 3 T H e t M e i s j e s h u i s Oude Delft Weeshuisgebouw geheel nieuw opgetrokken in 1769, naar ontwerp in Lodewijk XV-stijl van stadsfabriek (stadsbouwmeester) Nicolaas Terburgh. Opzet met voor- en achtergebouw en smal tussenlid. Voorgebouw met fraaie voorgevel en interieurs bestemd voor representatieve functies zoals vergaderingen van de regenten. Soberder achtergebouw, oorspronkelijk met keuken en werk- en woonruimten voor de wees meisjes. In 2005 na verbouwing en restauratie in gebruik gekomen bij het Erfgoedhuis Zuid-Holland en Sociëteit Het Meisjeshuis. Tuinhek in neo-18de-eeuwse trant uit begin 20ste eeuw. E Kinderen kunnen zich verkleden als weesmeisjes en mogen gefotografeerd worden. Daarnaast is er een tentoonstelling over de geschiedenis van de weesmeisjes en een presentatie over het Erfgoedhuis. 7

10 A L L E E N Z A T E R D A G 4 T O u d e d e l f t Het pand achter deze neoclassicistische voorgevel uit het midden van de 19de eeuw is in verschillende fases ontstaan. Iets wat bij veel panden in de Delftse binnenstad het geval is. Tijdens renovatie- en restauratiewerkzaamheden in 2009 is de ontstaansgeschiedenis van het pand in kaart gebracht. De begane grond dateert van vlak na de stadsbrand van 1536, maar de kelder en delen van de zijmuren zijn waarschijnlijk nog ouder. Bij de ontmanteling in 2009 kwamen in de voorkamer op de eerste verdieping onder het behang resten van kranten uit het jaar 1871 tevoorschijn. Vermoedelijk is dit het jaar van een grootscheepse modernisering van het pand, waarbij de voorgevel is aangepakt en de huidige gang en trappenhuis zijn aangebracht. Het pand is nu in gebruik als kantoor van Hebly Theunissen Architecten. 8

11 A L L E E N Z A T E R D A G 5 o u d e k e r k Heilige Geestkerkhof 25 Oudste parochiekerk van Delft. Gesticht omstreeks Huidige gebouw in opeenvolgende bouw- en verbouwperiodes ontstaan. Oudste delen 14de-eeuws, vooral de ongeveer 75 meter hoge toren uit Laatste uitbreidingen aan de zijde van de Oude Kerkstraat uit , met natuurstenen gevels, uitgevoerd in Brabantse gotiek, ontworpen door Antonis Keldermans uit Mechelen. Interessant interieur. Preekstoel uit 1548 met bijzonder houtsnijwerk in renaissancestijl. Praalgraven van zeehelden Piet Heyn en Maarten Harpertsz. Tromp uit 17de eeuw. Vele oude grafzerken. E uur Orgelspel uur Rondleiding uur Kamermuziek Ensemble o.l.v. Karin Jense uur Rondleiding uur Zang- en oratoriumvereniging Cantarella o.l.v. Johan Sonneveld delen uit de werken van Anton Bruckner en Benjamin Britten. 9

12 A L L E E N Z A T E R D A G 6 W a a l s e k e r k Oude Delft 179 Oostelijke gedeelte van de 15de-eeuwse kapel van het St.-Agathaklooster (nu Museum Het Prinsenhof). Sinds 1585 in gebruik als Franse ofwel Waalse kerk. In het koor het graf met grote grafzerk (1666) van Emanuel van Portugal die gehuwd was met een dochter van Willem van Oranje en in een deel van het Prinsenhof woonde. Preekstoel eind 18de eeuw; orgel In de sacristie aan de zijde van de Oude Delft een fraai laatgotisch gewelf, maar de buitengevel is in 1755 gemoderniseerd. Restauratie E 10

13 A L L E E N Z A T E R D A G 7 O u d - k a t h o l i e k e k e r k Bagijnhof 21 In 1743 naar ontwerp van Gerard Gise gebouwde oud-katholieke schuilkerk met een zeer weelderig, barok stucinterieur. Altaarstuk van Jacob de Wit uit 1747, voorstellende de Opdracht in de Tempel. Beelden aan weerszijden van het altaar uit 1744, gemaakt door Franciscus Maes. De oorspronkelijke kleuren in het interieur zijn bij een restauratie in 1960 in ere hersteld. Laatste restauratie in De kerk ligt verscholen op een binnen terrein en is toegankelijk via de kosterswoning. Deze heeft een neogotische voorgevel uit Zaterdag E 11

14 A L L E E N Z A T E R D A G 8 T Z e e p f a b r i e k B o u s q u e t Molenstraat 11b Complex in 17de-eeuwse als zeepziederij aan de Voorstraat ontstaan, en genaamd Het Vergulde Hoefijser met drie kruijsen. Die naam is verbeeld boven de poort van Voorstraat Omvang complex in loop der eeuwen gewijzigd. In de 17de eeuw uitgebreid met twee pakhuizen aan de Molenstraat. In 1798 eigendom van Isaac Bousquet. Daarna uitgebreid met nieuwe vleugels op het binnenterrein en bestaande huisjes aan de Hoefijzersteeg. In 2003 stopte de zeepfabriek. Daarna startte een restauratie en herbestemming tot woningen, deels met bedrijfsruimte. Panden aan Voorstraat als zelfstandige panden afgesplitst. Er is een kleine tentoonstelling te bezichtigen met foto s van de oude en nieuwe situatie en de geschiedenis van de zeepfabriek. 12

15 A L L E E N Z A T E R D A G 9 T N i e u w e K e r k Markt 80 Tweede parochiekerk van Delft. De bouw geschiedde in fases van 1383 tot Toren gebouwd , huidige spits uit Ingrijpende restauratie midden 20ste eeuw waarbij onder meer het interieur werd ontpleisterd. Monumentaal grafmonument voor Willem van Oranje uit , ontworpen door Hendrick de Keyser. Graf kelders vorstenhuis (niet toegankelijk). In kooromgang gedenkteken uit 1781 voor de in 1645 overleden Hugo de Groot. Orgel van J. Bätz & Co uit Gebrandschilderde ramen uit In westgevel gebrandschilderd raam uit E uur Orgelspel uur Rondleiding uur Gospelgroep Impuls uit Delft o.l.v. Lars Hörschens uur Rondleiding uur Blazersensemble I Fiati o.l.v. Maarten Karres - werken van Beethoven uur Samenzang o.l.v. Peter Rodenburg 13

16 A L L E E N Z A T E R D A G 1 0 T S t a d s h e r b e r g D e M o l Molslaan 104 In het derde kwart van de 15de eeuw gebouwd als Heilige Geesthuis, o.a. voor huisvesting van daklozen en opslag van aan behoeftigen uit te delen goederen en voedingsmiddelen. Eikenhouten balklaag en kap. In oorsprong maar liefst 72 meter diep en doorlopend tot aan de Burgwal. Gedeelte aan Burgwal in 17de eeuw afgesplitst en in 18de eeuw verbouwd als Stadsleenbank. Gedeelte aan zijde Molslaan later bekend als vondelingenhuis waarin ook verlaten kinderen en wezen werden ondergebracht. Vanaf ca lange tijd Stadstimmerwerf. Nu restaurant. 14

17 A L L E E N Z A T E R D A G 1 1 S y n a g o g e D e l f t Koornmarkt 12 Synagoge in gebouwd naar ontwerp van civiel ingenieur Leon Winkel. Uitgevoerd in neoclassicis tische stijl, met een fraai Ionisch tempelfront. Inwendig is de oorspronkelijke arke nog aanwezig. In de Tweede Wereldoorlog verloor het helaas zijn oorspronkelijke functie en na de bevrijding kreeg het verschillende bestemmingen en raakte het in verval. In 1974 werd het gerestaureerd als onderdeel van de Vrije Akademie aan de Koornmarkt (VAK) die in 1991 naar de Westvest verhuisde. Sinds 1996 in bezit van de Stichting Behoud Synagoge en gebruikt voor passende culturele activiteiten. E 15

18 A L L E E N Z A T E R D A G 1 2 S o c i ë t e i t S t a n d v a s t i g h e i d Phoenixstraat 9 De in 1781 opgerichte burgersociëteit vestigde zich in 1803 in Oude Delft 123. Ter verhoging van de gezelligheid was er een kegelbaan in de achtertuin. In die tuin werd in 1953 een nieuw onderkomen aan de Phoenixstraat gebouwd in traditionalistische stijl. De begane grond is lang en smal en bevat een kegelbaan. De verdieping met de sociëteitsruimte is veel korter, maar wel iets breder en steekt links uit boven het pad naar de achteringang van Oude Delft 123, nu sociëteit Tyche van de Delftse Studentenbond. 16

19 A L L E E N Z A T E R D A G 1 3 T S a c r a m e n t s k e r k ( V r e d e s k e r k ) Poortlandplein 1 Het kerkgebouw uit is in een sobere traditionalistische bouwstijl ontworpen door H. Thunnissen. Het heeft buitengevels in schoon baksteen metselwerk met enkele onderdelen in op natuursteen lijkende kunststeen, en enige versieringen in baksteen mozaïek. De 25 meter hoge toren heeft een achtzijdige gemetselde spits. Interieur grotendeels oorspronkelijk. Het oudste interieurstuk is een 18de-eeuws marmeren beeld van Maria ten hemelopneming, dat afkomstig is uit Italië. Er is een kleine tentoonstelling te bezichtigen omdat de parochie Allerheiligst Sacrament dit jaar 90 jaar bestaat. 17

20 A L L E E N Z A T E R D A G 1 4 B K - C i t y T U D e l f t Julianalaan 134 Van 1918 tot 1923 werd gewerkt aan de bouw een enorm groot gebouw voor scheikundeonderwijs van de Technische Hogeschool. G. van Drecht ontwierp het in een expressionistische stijl. Door allerlei omstandig heden stagneerde de bouw en bleef het gebouw onafgebouwd staan tot Toen werd het in afgebouwd en in gebruik genomen, niet als scheikundegebouw maar als hoofdgebouw van de TH, later TU Delft. Nadat het gebouw voor Bouwkunde in 2008 door brand was verwoest werd de faculteit Bouwkunde er in ondergebracht. Het ontwerp is genomineerd voor verschillende prijzen o.a. de Gouden Feniks voor de beste renovatie en Gouden Piramide voor goed opdrachtgeverschap. Met The Why Factory Tribune van MVRDV en Richard Hutten won Bouwkunde de De Lensvelt de Architect interieurprijs Dit jaar won Bouwkunde de Europa Nostra Award Tijdens de Open Monumentendag zal de Europa Nostra plaquette officieel worden geplaatst in bijzijn van wethouder cultuur Milène Junius. Rondleidingen om 10.00, 11.00, 12.00, en uur. Lezing ontwerp en realisatie BK City: uur. Plaatsing Europa Nostra Plaquette: uur. 18

21 A L L E E N Z A T E R D A G 1 5 M a r c u s k e r k Menno ter Braaklaan 2 Kerkgebouw van de Hervormde gemeente Delft, gebouwd naar ontwerp van H.W.M. Hupkes. De kerk heeft in hoofdopzet een moderne, strak recht hoekige vorm met gevels van baksteen. Deze zijn verlevendigd door expressieve venstervormen en metselwerkdetails. Opvallend is de gebogen lichthapper op het dak boven het liturgische centrum in de kerkzaal. Die heeft een fraai, licht interieur, met een mooi contrast tussen de wit gepleisterde wanden en het blank houten meubilair. Bijzonder zijn de betonnen preekstoel en de zware avondmaalstafel op poten van datzelfde materiaal. Zaterdag uur De koffie en thee staat klaar voor bezoekers. Expositie van boetseerwerk en tekeningen. Ook zijn er rondleidingen. 19

22 A L L E E N Z A T E R D A G 1 6 P a k s c h u i t N o o i t G e d a c h t Passantenhaven Delft Zeldzaam voorbeeld van een Zuid-Hollandse pakschuit. Het schip werd in 1904 gebouwd bij scheepswerf Van Dam in Overschie. Het is 19,4 meter lang en 3,4 meter breed. Voor de voortstuwing zorgde een 12 pk Van Rennes-motor met liggende cilinder. Vanaf ongeveer 1915 deed het scheepje dienst bij NV Verenigde Delftsche pakschuitdiensten Balhuizen en Van der Well. Nadat het meer dan 30 jaar als woonboot diende werd de motorpakschuit Nooit Gedacht zorgvuldig gerestaureerd. De pakschuit Nooit Gedacht ligt in de passantenhaven in Delft (zie kaart). Vertrektijden: uur. 20

23 A L L E E N Z A T E R D A G w w w. o p e n m o n u m e n t e n d a g d e l f t. n l w w w. e v e n e m e n t e n b u r e a u d e l f t. n l w w w. o p e n m o n u m e n t e n d a g. n l Mecanoo architecten in Delft, officieel opgericht in 1984, heeft een multidisciplinaire, professionele staf van ruim 90 mensen, met ondermeer architecten, interieurontwerpers, stedenbouwkundigen, landschapsontwerpers en een uitgebreide technische staf. Het bureau wordt geleid door architectdirecteur prof. ir. Francine M.J. Houben die het bureau heeft opgericht. Door de ruim 25 jaar ervaring van het bureau en een gestructureerd planningsproces realiseert Mecanoo ontwerpen van een hoge technische kwaliteit en met veel aandacht voor detail. Projecten die Mecanoo in Delft op haar naam heeft staan zijn de bibliotheek van de Technische Universiteit, het Mekelpark, studentenwoningen en het Stadskantoor met NS Station. 21

24 Z A Z O Z A T E R D A G & Z O N D A G E T Toegankelijk voor invaliden Activiteiten voor kinderen Information in english available Themalocatie Nieuw gebruik - Oud gebouw 1 7 B i e r h u i s D e K l o m p Binnenwatersloot 5 Pand rond 1550 gebouwd. Oorspronkelijke trapgevel midden negentiende eeuw vervangen door eenvoudige lijstgevel. Op begane grond geruime tijd, naar verluidt al sinds de 17de eeuw, tot op heden in gebruik als traditioneel bruin café. Laatste Delftse café waarin nog bier op ouderwetse wijze in kruiken werd geserveerd. Op begane grond balkenplafond met versierde laatgotische en renaissance consoles. Achter de toog onder het plafond een gewelfje waarop de stookplaats op de verdieping rust. Achterste gedeelte, met daarin 18de-eeuws schouwtje, later toegevoegd. Zondag uur Rondleidingen. 22

25 Z A T E R D A G & z o n d a g 1 8 S t. J a n s b r u g Oude Delft Groot pand, oorspronkelijk 16de-eeuwse brouwerij Int Dubbel Cruys, op haakvormige plattegrond en met oudere kelder. Destijds gecombineerd woon- en bedrijfsgedeelte. Inwendig op begane grond houtskeletconstructie met muurstijlen en schuine korbelen, links ook bij uitkraging boven de poort opzij. Oudhollandse sporenkap met eiken spanten. Huidige gevel opgetrokken midden 18de eeuw toen het huis werd opgedeeld in twee woningen. In rechtergedeelte aan voorzijde een fraaie stijlkamer. Thans weer één geheel en in gebruik als studentensociëteit. Zondag uur E Op de zolder kunt u, onder de oud-hollandse sporenkap, genieten van een kop thee of koffie. Ook zijn er rondleidingen. 23

26 Z A T E R D A G & z o n d a g 1 9 D e G e n e s t e t k e r k Oude Delft 102 Remonstrantse kerk, in neorenaissancestijl ontworpen door L. Couvée. In 1896 gebouwd op binnenterrein ter plaatse van vroegere schuilkerk die in 1639 in een voormalige mouterij was gesticht. Origineel interieur. Orgel uit 1900 gebouwd door fa. Van Dam uit Leeuwarden. Toegang via binnenterrein en grachtenpand met poort uit 1909, ontworpen door architect A. van der Lee. Boven de poort een door prof. A.W.M.Odé vervaardigd portretmedaillon van predikantdichter P.A. de Génestet ( ) die in de Delftse Remonstrantse kerk werkzaam was. Zondag uur E 24

27 Z A T E R D A G & z o n d a g 2 0 S i n t H i p p o l y t u s k a p e l Oude Delft 118 Kort na 1400 gebouwd als kapel bij het Heilige Geestzusterhuis. Na reformatie enige tijd militair Generaliteitsmagazijn en pakhuis. In 1919 voorgevel en in 1924 rest van het gebouw gerestaureerd waarbij het uiterlijk op grond van bouwsporen werd gereconstrueerd. Daarna enige tijd in gebruik als aula van de Technische Hogeschool. In 1987 is het torentje gerestaureerd. Na diverse functies thans weer in gebruik als rooms-katholieke kapel. In 2003 is de kap hersteld en is er weer een leibedekking op aangebracht. Zaterdag uur Zondag uur E Een kerk is een gewijde plaats dus eerbied. Tentoonstelling kerkelijk erfgoed. 25

28 Z A T E R D A G & z o n d a g 2 1 T D e H u y t e r h u i s Oude Delft 167 Grotendeels rond 1505 gebouwd als zeer groot en luxueus woonhuis voor Jan de Huyter. Diverse vleugels en een traptorentje. Natuurstenen voorgevel met decoratief beeldhouwwerk,voor het merendeel geleverd door de Belgische steen houwer Le Prince, uitgevoerd in Brabantse late gotiek. Sinds 1645 in bezit van het Hoogheemraadschap van Delfland. In verbouwd tot Gemeenlandshuis van Delftland. Daarbij is boven de ingang een cartouche met wapenschilden aangebracht. Restauraties onder meer in 1888 en ; torentje in 1957 gerestaureerd. Zondag uur E De hele dag zijn er rondleidingen. 26

29 Z A T E R D A G & z o n d a g 2 2 G e r e e d s c h a p m u s e u m M e n s e r t Drie Akerstraat 9 Voormalig koelgebouw, ofwel ijskelder, uit op achterterrein van de De Gekroonde P, de laatst overgebleven bierbrouwerij in Delft, gelegen aan de Voorstraat. Na sluiting van de brouwerij bedrijfsgebouw, onder meer conservenfabrieken destilleerderij. In 1992 hersteld en verbouwd, deels als kantoor, deels als Gereedschapmuseum Mensert. De toen aangebrachte dakopbouw herinnert aan vroegere houten opbouw met koelroosters. Interessante museumcollectie, voornamelijk gericht op de bouwnijverheid. Men kan er zien met welke middelen de panden werden gebouwd die nu als monument bekend staan. Zondag uur E Tentoonstelling over de geschiedenis van de Delftse bierhistorie met taplokaal en Delfts bier. Tentoonstelling over de restauratie van het pand in

30 Z A T E R D A G & z o n d a g 2 3 T H o f j e v a n P a u w Paardenmarkt 55 tm 62 Hofje, in 1707 bij testament gesticht door Elizabeth Pauw voor arme alleenwonende vrouwen. Zij was weduwe van achtereenvolgens Johan van der Dussen en zijn neef Dirck van der Dussen, beiden burgemeester van Delft. Elizabeth bleef kinderloos en liet een flink kapitaal na om het hofje te stichten. Complex met poortgebouwtje met boven de doorgang de voormalige regentenkamer, en daarachter ruime tuin waarin drie blokjes met in totaal acht woningen staan. Thans in gebruik bij Ipse. In poortgebouw praktijkruimte. Zondag uur E 28

31 Z A T E R D A G & z o n d a g 2 4 T V o o r m a l i g p o s t k a n t o o r T O P Hippolytusbuurt 14 Opvallend breed pand, in oorsprong vijf ramen breed woonhuis van de Delftse patriciërsfamilie Van Schuijlenburch, met voorgevel uit de 18de eeuw. In de 19de eeuw aan de rechterzijde uitgebreid ter breedte van drie vensters. In 1890 verbouwd tot post kantoor waarbij de, mogelijk van elders afkomstige, natuurstenen ingangspartij werd aangebracht. In 1925 is die ingang iets naar links verplaatst. In 1957 inwendig volledig verbouwd en aan achterzijde vernieuwd en uitgebreid als hoofdpostkantoor. In 2006 in gebruik genomen als Technisch Ontmoetingspunt TOP. Zaterdag uur Zondag uur Tentoonstelling Hypo de Kunstsuper. 29

32 Z A T E R D A G & z o n d a g 2 5 T V o o r m a l i g e d r u k k e r i j Papenstraat 7 Bijzonder van dit pand is het reliëf in de deuromlijsting boven de hoofdingang. Hier zijn kisten, tonnen en balen te zien die verwijzen naar een vroegere functie van het pand: een winkel. In de natuurstenen borst weringen onder de vensters op de begane grond zijn links de woorden KOFFIE en THEE en rechts TABAK en SNUIF nog te herkennen. Papenstraat 7 hoorde waarschijnlijk als pakhuis of bedrijfspand bij een huis aan de Hippolytusbuurt. De voorgevel dateert uit de tweede helft van de 18de eeuw. De kapconstructie en de balklagen zijn ouder en stammen uit de16de of 17de eeuw. In de 16de eeuw heette het pand overigens De Esschentak naar de toenmalige eigenaar, de heer Van Es. Na 1785 was in het pand de drukkerij van Meinema gevestigd. De drukkerij strekte zich uit over meerdere panden vanaf de Hippolytusbuurt tot aan de Papenstraat. In 2002 verliet de drukkerij het pand en werd het overgenomen door architecte Jeanne Dekkers die hier haar bureau heeft. Zondag uur 30

33 Z A T E R D A G & z o n d a g 2 6 T V l e e s h a l ( K o o r n b e u r s ) Voldersgracht 1 Vleeshal, in 1650 gebouwd ter plaatse van de middeleeuwse vleeshal waarvan de onderbouw met kelder uit ca is behouden. In de kelder kruisribgewelven op zuiltjes. De hal zelf is een hoge ruimte in twee beuken verdeeld door een rij van vier toscaanse zuilen die de zoldering dragen. In de hal controleerde de stad de handel in vlees. De ramen hadden oorspronkelijk alleen tralies, voor ventilatie en tegen diefstal. Van 1872 tot 1910 korenbeurs. Sinds 1945 studenten-, later jongerensociëteit. Zondag uur E Speurtocht voor kinderen en rondleidingen. 31

34 Z A T E R D A G & z o n d a g 2 7 T D e W a a g Markt 11 In huidige omvang in 1644 ontstaan door samenvoeging van twee panden. Gedeelte bovenverdieping in 1674 in gebruik genomen door gilde van goud- en zilversmeden, ander gedeelte in 1767 door apothekersgilde. Voor- en achtergevel grotendeels vernieuwd in Pui met twee grote deuren aan voorzijde en twee poortomlijstingen in achtergevel nog 17de-eeuws. Twee gevelstenen herinneren aan de gildekamers. De functie van waag, die nog tot ca 1960 bestond, is afgebeeld in het fronton van de voorgevel. Later o.a. theater, nu grand café. Zondag uur E 32

35 Z A T E R D A G & z o n d a g 2 8 B e i a a r d i e r s h u i s j e Kerkstraat 25 Huisje, in oorsprong mogelijk 16de-eeuws. In 1660 woning van stadsbeiaardier Hendrick van Stroonburgh. Inwendig oude eiken balklaag, spiltrap en kapspant. Het huisje kreeg eind 18de of begin 19de eeuw een klokgevel. Het werd gekocht door de Vereeniging Kunst aan het Volk die het in 1927 liet restaureren en het daarna aan de gemeente overdroeg. Die vestigde er een beiaardschool in, onder leiding van beiaardier- organist Jan Hendrik Storm. Zondag uur 33

36 Z A T E R D A G & z o n d a g 2 9 m a r i a v a n j e s s e k e r k Burgwal 20 Neogotische rooms-katholieke parochiekerk, in twee fases gebouwd in de periode Ontwerp van E.J. Margry, een leerling van Ph. Cuijpers. Oorspronkelijk kerk van de St. Jozef parochie. Na samenvoeging met Hippo lytusparochie in 1971 met de naam Maria van Jessekerk. Bijzonder interieur. Preekstoel uit 1903, ontworpen door J. Tonnaer. Rijke veelkleurige inte rieur-schilderingen uit De restau ratie daarvan kwam gereed in 2007 als laatste fase van een ingrijpende restauratie van het gebouw. De restauratie van het grote monumentale Maarschalkerweerdorgel volgde daarna en kwam in 2010 gereed. Zondag uur E 34

37 Z A T E R D A G & z o n d a g 3 0 T M u s e u m P a u l T e t a r v a n E l v e n Koornmarkt 67 Oorspronkelijk woonhuis uit de 16de eeuw met links een poort. Poort overbouwd en pand verhoogd in eerste kwart van de 18de eeuw, waarbij de huidige voorgevel in Lodewijk XIV-stijl werd opgetrokken. Ramen met kleine ruitjes begin 19de eeuw vervangen door ramen in Empirestijl met grotere ruiten en decoratief snijwerk aan bovenzijde. Pand van 1864 tot 1894 bewoond door kunstschilder en kunstverzamelaar Paul Tetar van Elven die er enige stijlkamers inrichtte. Sedert 1927 museum voor zijn collectie. Zondag uur E Van woonhuis tot huismuseum, een kleine tentoonstelling met foto s, plattegronden, brieven (van een oud-bewoonster van het huis, dus voor 1927!) laat zien wat er aan Koornmarkt 67 veranderd is sinds het - in museum is geworden en welke concessies er zijn gedaan. Het thema Oud gebouw-nieuw gebruik is ons in dit geval op het lijf geschreven. Daarnaast is de tentoonstelling over keramiek, Kristalglazuren, te zien. 35

38 Z A T E R D A G & z o n d a g 3 1 T K u n s t e n c e n t r u m e n l e e r w e r k b e d r i j f K a d m i u m Koornmarkt 48f Verscholen tussen Koornmarkt en Brabantse Turfmarkt ligt de voormalige R.K. M.U.L.O school, in 1913 gebouwd naar ontwerp van de Delftse architect E.H. Luxemburg. De school was de eerste katholieke school voor meer uitgebreid lager onderwijs en was bedoeld als interparochiale opleidingsschool voor de burgerlijke stand. Kosten nog moeite werden gespaard. Het eerste hoofd der school, J.A. Visser bestelde het meubilair bij firma Kooijmans-Mes uit Wijchen. Al in 1916 werd de school, oorspronkelijk bestaande uit negen klaslokalen en een gymnastieklokaal, uitgebreid met twee extra lokalen voor natuurkennis, tekenen en handwerken. De woning voor het hoofd der school bevond zich boven de katholieke openbare leeszaal die hier vroeger gevestigd was. Zondag uur Tentoonstelling Prikkeldraad & Schuurpapier. 4 jonge, startende kunstenaars en 4 oudere, ervaren kunstenaars in duo s maken een kunstwerk. Het publiek en kunstenaars gaan met elkaar in dialoog. 36

39 Z A T E R D A G & z o n d a g 3 2 T A r m a m e n t a r i u m l e g e r m u s e u m Korte Geer 1 Voormalig artilleriemagazijn van de Staten van Holland en West-Friesland. Oudste deel van het complex, op de punt van het terrein, uit , verbouwd in 18de eeuw waarbij de hoge boven verdieping met hoge ramen ontstond. Tussen vleugel uit1660; het zeer grote arsenaalgebouw uit Complex in 1802 nog uitgebreid met het voormalige Oost-Indisch pakhuis. Bij restauratie in zijn veel constructieve gebreken ongedaan gemaakt en nieuwe voorzieningen aangebracht ten behoeve van de huisvesting van het Nederlands Leger- en Wapenmuseum. Zondag uur E Museumtour behind the scenes, door rondleider Levende figuren geven achtergrondinformatie over diverse perioden uit de mililtaire geschiedenis. Kunst, Krijg & Kitch: breng uw eigen militaire voorwerpen mee naar het museum en onze experts vertellen u meer over de herkomst! Muziek op het binnenterrein 37

40 Z A T E R D A G & z o n d a g 3 3 B o t a n i s c h e t u i n T U D e l f t Poortlandplein 6 Cultuurtuin voor technische gewassen, onder meer voor constructieve, medicinale en chemische toepassingen. In 1917 aangelegd bij het instituut voor Technische Botanie van de toenmalige Technische Hogeschool aan de Julianalaan. Nu onderdeel TU-faculteit Technische Natuurwetenschappen. Oppervlakte ca. 2,5 ha. De tuin bestaat uit een kruiden-, bloemen- en bomentuin. Kassencomplex uit ca met tropische en subtropische planten. De collectie planten is onderdeel van de Nationale Plantencollectie. Zondag uur Speurtocht voor kinderen tussen de 7 en 12 jaar. 38

41 Z A T E R D A G & z o n d a g 3 4 T S c i e n c e C e n t r e Mijnbouwstraat 120 Het voormalige gebouw Mijnbouwkunde van de Technische Hogeschool, nu TU Delft. In 1912 gebouwd naar een ontwerp van de rijksbouwkundige voor onderwijsgebouwen J.A.W. Vrijman die o.a. ook de gebouwen voor Scheikundige Propedeuse, Technische Botanie en Technische Physica ontwierp. Mijnbouwkunde is opgetrokken in de stijl van de neorenaissance, een stijl die Vrijman vaker toepaste in zijn onderwijsgebouwen. Het gebouw bestaat uit een gesloten bouwblok met twee binnenplaatsen. De langgerekte bouwmassa wordt verlevendigd door verscheidene torenachtige bouwdelen en doorgetrokken geveldelen die worden bekroond met een uitgezwenkte topgevel, een typisch renaissance-element. Opvallend is het drie bouwlagen hoge middenvolume, waarin zich de hoofdentree bevindt. Het beeldhouwwerk bij de ingang is van A. Alexander. Mijnbouwkunde heeft nu een nieuwe bestemming als het Science Centre, het universiteitsmuseum van de TU Delft. Zaterdag uur Zondag uur 39

42 Z A T E R D A G & z o n d a g 3 5 I m m a n u e l k e r k Schoemakerstraat 1 Gereformeerde kerk, gebouwd naar ontwerp van F. van den Berg, F.A. Eschauzier en P. de Vetter. De grote kerkzaal is vierkant, maar met afgeronde hoeken. De vloer loopt iets schuin op om goed zicht op de kansel te hebben. Het puntdak wordt gedragen door een stalen vakwerk. In een zijgevel een groot glas-in-loodraam, ontworpen door G. van t Net, dat Immanuel verbeeldt in een abstract-kubistische stijl. Het gebouw is een goed voorbeeld van expressieve naoorlogse kerkarchitectuur. Zondag uur Op zondag zijn er s ochtends 2 diensten, namelijk om 9.00 en Wees welkom! Vanaf kunt u vrij rondlopen om het gebouw te bezichtigen. Om kunt u luisteren naar Kamerkoor Cantiamo, waarna om een dienst met een open karakter zal worden gehouden. Ook na de dienst zal Cantiamo te horen zijn. Tot ongeveer is de kerk geopend voor publiek. 40

43 Z A T E R D A G & z o n d a g 3 6 F r a n c i s c u s e n C l a r a k e r k Raamstraat 76 Ontwerp van Jacques van Gils ( ) in een mengeling van neo-romaanse en neonbyzantijnse stijl. Gebouwd en gewijd aan de martelaren van Gorkum, franciscaner monniken die werden geleid door Nicolaas Pieck, die bij den Briel werden vermoord. Gebouw op kruisvormige plattegrond met grote centrale ruimte onder een gemetseld koepelgewelf, rustend op vier pijlers en grote bogen. Aansluitende beuken met houten gewelven. In interieur onder meer bouw keramiek van de Porcelyne Fles en decoratieve schilderingen. Na fusie met Pastoor van Arsparochie kreeg de kerk zijn nieuwe naam. Zondag uur 41

44 Mooi schoon Mooi drukwerk is pas écht mooi als we daarmee het milieu niet belasten. Al vanaf het ontwerpen en de inkoop van het materiaal gaan wij zeer zorgvuldig te werk. Het liefst gebruiken wij papier met milieukeurmerk (bijv. FSC) of recycled papier. Wij drukken met inkten op basis van plantaardige oliën en zorgen voor een strikt gescheiden afvoer van het afval. Da s mooi, natuurlijk! 42

45 Z O A L L E E N Z O N D A G E T Toegankelijk voor invaliden Activiteiten voor kinderen Information in english available Themalocatie Nieuw gebruik - Oud gebouw 3 7 T H y b r e c h t s t o r e n Oostplantsoen 140 Waltoren, onderdeel van de middeleeuwse stads omwalling, eerste kwart 16de eeuw. Vernoemd naar de patroonheilige van de jagers, ook bekend als Sint-Hubertus. In 1914 ten behoeve van roeivereniging De Delftsche Sport gerestaureerd naar ontwerp van H. van Meegeren. Daarbij werd de verdwenen bovenste verdieping gereconstrueerd en werden enkele vensters aangebracht in traditionele vorm. Ernaast kwam een botenloods, deels in historische stijl en deels als betonconstructie ondergronds onder de weg door lopend. In verbouwd en uitgebreid, deze keer in moderne vormen. Zondag uur E 43

46 A L L E E N Z O N D A G 3 8 T V o o r m a l i g A p o t h e e k K i p p Oude Delft 204 In de periode was op Oude Delft 204 apotheek Kipp gevestigd, een begrip in Delft. Getuigen uit deze tijd zijn de grote apothekerskasten tegen de zijmuren. In 1830 begon Petrus Jacobus Kipp zijn apothekersbestaan in Delft. Toentertijd was het gewoon dat apothekers uit financiële overwegingen ook nevenverdiensten hadden. Kipp had daarom een handel in wetenschappelijke instrumenten en chemicaliën. Maar hij ontwikkelde zelf ook instrumenten. In 1842 ontwierp hij de eerste versie van een gasgenerator, het toestel van Kipp genaamd, dat vervolgens een groot succes werd. Het uit glas geblazen instrument heeft drie kamers, waarmee op een gemakkelijke manier gassen mee kunnen worden bereid. De voorgevel is opgetrokken in een neoclassicistische stijl. Het pand is nu in gebruik als woonhuis. Alleen de begane grond is toegankelijk voor bezoekers. Zondag uur 44

47 A L L E E N Z O N D A G 3 9 T V o o r m a l i g B r a a t k a n t o o r B a c i n o l 2 Hooikade 13 F.W. Braat stichtte in 1844 in Delft een loodgietersbedrijf dat uitgroeide tot de Koninklijke Fabriek F.W. Braat N.V.. Het leverde allerlei metalen producten voor de bouw en werd begin 20ste eeuw landelijk bekend door de fabricage van stalen ramen. Architect J. de Bie Leuveling Tjeenk ontwierp in 1932 het grote kantoorgebouw, uiteraard met stalen ramen. Hij ging er zelfs prat op dat in het gebouw geen hout was verwerkt. In het trappenhuis een glas-in-loodraam, ontworpen door Stijl-kunstenaar Vilmosz Huszar. Na vertrek van Braat werd het gebouw gebruikt door de Sociale Dienst. Thans herbestemd tot bedrijfsverzamelgebouw. Zaterdag uur Zondag uur Expositie Lizan Freijsen. 45

48 aa ll ll ee ee n N zz oo nn dd aa gg 4 0 T D y n a m o h a l Prof. Snijderstraat 5 Dynamohal in gebouwd als onderdeel van het Laboratorium voor Fysica en Elektrotechniek van de Polytechnische School (voorloper van de TU Delft). Ontwerp uit 1899 van Rijksbouwmeester J. van Lokhorst. Verlengd ca Grote hal met hoge ramen en lichtkap voor daglicht toetreding. Loopkat voor het verplaatsen van zware elektrotechnische apparaten zoals dynamo s, generatoren en elektromotoren. In 2006 verbouwd voor DP6 architectuurstudio bv. Zondag uur 46

49 Waarom we b i j o pdrachtgever s zo v r o e g o p de kaar t staan. Vooral als het gaat om r estaureren en renoveren. Vroeg. Vijf letters. Een woord. Voor ons staat het voor optimaal. Voor slim, voor denken, voor vooruitzien. Met kennis van zowel heden als verleden. Die instelling passen we ook toe als het gaat om paleizen, kerken, woonhuizen, musea en monumenten. We weten hoe er vroeger werd gebouwd. Die ervaring passen we vandaag toe als het gaat om restauratie en renovatie. Met een groot hart voor uw pand, noodzakelijke kennis van details, bouwstijlen en oog voor moderne gebruikseisen en comfort. Schakel & Schrale wordt steeds vaker vroeg in het traject betrokken. Hoe vroeger onze betrokkenheid, des te eerder krijgt uw historische pand weer de meerwaarde terug die het verdient. Voor meer informatie maakt u een afspraak met Joep Grooten, regio Den Haag (070) of met één van de overige vestigingen: Amsterdam (020) ; Roermond (0475) Hoe vroeger, hoe beter. 48