Gewasbescherming. Basiskennis gewasbescherming voor wijngaardeniers V12, januari i.s.m. regio NM Limburg van Het Wijngaardeniersgilde

Transcriptie

1 Gewasbescherming Basiskennis gewasbescherming voor wijngaardeniers V12, januari 2015 Henk Stiekema Wijngaard Hoeve Roozendael i.s.m. regio NM Limburg van Het Wijngaardeniersgilde 1 Inleiding Behandeling per ziekte Botrytis: Meeldauw (Oidium): Valse Meeldauw (Peronospora): Zwarte vlekken ziekte (Phomopsis): Roter Brenner: ESCA, Bacterieen: Zwart hout ziekte (Bois Noir): Zwartrot (schwarzfaule): Virussen Universeel: Gebreksziekten Lamsteligheid (magnesium tekort): Behandelingen per plaag/schade Galmijt: Wespen: Luizen: Vogels: Rupsen/insecten: Konijnen en Hazen: Dassen: Reeën: Mollen: Vorst, sneeuw en hagel: Onkruid in / tussen de rij Levenscyclus en moment van bestrijding Feromoonverwarring Spuiten en invloed op omgeving Typen Driftbeperking Doppen

2 7.4 Weer Mengen Persoonlijke veiligheid Regelgeving Wetgeving: Toelating beschermingsmiddelen: Spuitlicentie: Groenbeheer Literatuur en sites Inleiding Aan gewasbescherming wordt door druiventelers aandacht besteed om het gewas gezond te houden bij minimale aantasting van het milieu. In het verleden heeft in de landbouw bestrijding tot aanzienlijke schadelijke gezondheidseffecten geleid en aanzienlijke milieuoverlast veroorzaakt. Vandaar dat overheden er alles aan gelegen is (en voor ons er alles aan gelegen moet zijn) om de schade aan omgeving en uitvoerder te minimaliseren bij optimale bescherming van het gewas. Het is dus niet zo maar spuiten, maar verantwoord beschermen. De eerste vereiste voor het gezond houden van de druivenst ligt natuurlijk in een goede bodem, de juiste hoeveelheid water, evenwichtige beschikbaarheid van voedingsstoffen en een daarbij passende bemesting, maar dat thema wordt in het hoofdstuk over groenbeheer beperkt behandeld. Het zal duidelijk zijn dat als de bodemhuishouding niet op orde is, de plant het moeilijker heeft en gevoeliger is voor allerlei aantastingen en dat beschermen dan neerkomt op dweilen met de kraan open. Je kunt stellen dat, als de plant erg slecht groeit, maar o als de groei te uitbundig is, er dan een bodemprobleem is. In dezelfde wijngaard kan dit echter per ras/onderstam verschillen. Nog niet alles is uitgewerkt en de wereld blijft in beweging, commentaar en aanvullingen (bv foto s) zijn welkom, maar zeker o de ervaringen met bepaalde rassen. M.i.v. van versie 3 zijn de wijzigingen t.o.v. de vorige versie gemarkeerd met wijzigstrepen in de kantlijn. Omdat dit het lezen van de inhoudsopgave onplezierig maakt, is m.i.v. versie 5 de inhoudsopgave uitgezonderd van deze markeringen. 2 Behandeling per ziekte In onderstaande tabellen wordt per ziekte aangegeven welke behandelingen gebruikt kunnen worden om een ziekte/ plaag te voorkomen en te bestrijden. Afhankelijk van het gewenste beheer van de wijngaard kan een keus gemaakt worden uit de gepresenteerde maatregelen. Met ingang van versie 12 is er in de tabellen in een aparte kolom aangegeven of een middel een kontaktmiddel is, dieptewerkend of systemisch. Verder is in een aparte kolom aangegeven of het middel gebruikt mag worden in grondwater beschermingsgebieden. Als er N staat dan wordt niet bedoeld, dus is gebruik niet toegestaan in grondwaterbeschermingsgebieden. Deze twee nieuwe kolommen zijn niet als wijziging aangegeven. Verder zijn voor veel middelen inmiddels beperkingen opgelegd voor gebruik op percelen die grenzen aan oppervlakte water. Die zijn zo verschillend, gedetailleerd en aan verandering onderhevig dat ze hier niet samengevat worden. Raadpleeg in die situaties het actuele 2

3 gebruiksvoorschrift. Er is geen universeel recept, omdat de keuze van behandelingen sterk beïnvloed wordt door de geografische omstandigheden mbt water, de keuze van het ras, groeikracht van de bodem (bv dichtheid van de wand maar o stevigheid van het groen), ouderdom van de wijngaard (schimmeldruk), lale klimatologische omstandigheden (bv vocht, drogend vermogen), technische hulpmiddelen in relatie tot omvang van de wijngaard, kosten (apparatuur en middelen), benodigde en beschikbare (gratis) werkuren, schommelingen over de jaren en tijdstip van optreden. We behandelen hier niet de acts of man, ondeskundig snoeien, mechanisch beschadigen van de stam door schoffelen, maaien etc, maar wel de acts of god. Als vuistregel moet je pas in actie komen nadat geconstateerd is dat er schade wordt geleden. De daarop volgende jaren moet je dan zo veel mogelijk preventief werken om een explosie van schimmels te voorkomen. Als er vervelende schimmels zijn en je wilt elk risico uitsluiten, dan in niet e gaarden een aantal teeltmaatregelen nemen en intensief spuiten (reken dan op elke 10 dagen, sommigen stellen elke week) met afwisselende chemische middelen. In e wijngaarden zo veel mogelijk teeltmaatregelen nemen en spuiten met e middelen. In de meeste gevallen geldt, dat als je spuit, je af moet wisselen met de werkzame stoffen om resistentie te voorkomen. Sommige werkzame stoffen geven meer risico op resistentie dan andere. Afwisseling is dus zowel het devies voor grote als voor kleine wijngaarden. De noodzaak tot afwisseling geldt niet voor de algemene niet-specifieke middelen zoals zwavel, die op meer plaatsen in de stofwisseling ingrijpen. Bij de middelen die hieronder worden beschreven wordt het resistentiegevaar zo veel mogelijk vermeld.. Gelet op het beperkt aantal toegelaten middelen en werkzame stoffen is een simpel schema van elke x dagen spuiten in Nederland niet haalbaar. Het spectrum aan middelen en het maximum aantal keren dat het middel gespoten mag worden maakt het onmogelijk om zo n simpel spuitregiem uit te voeren. De schimmels tasten het blad aan en zorgen in eerste instantie dus voor minder werkend bladoppervlak. Uiteindelijk kan het leiden tot bladverlies en minder vorming van voedingsstoffen. Vroeg in het seizoen is dit dus problematischer dan bv 2 dagen voor de oogst. Schimmels op de tros leiden wel tot directe opbrengstreductie. I.v.m. bespuitingen wordt in onderstaande tabellen onderscheid gemaakt naar gebruik van middelen in professionele (spuitlicentie verplicht) verpakkingen of niet-professionele (lees consumenten, geen spuitlicentie) verpakkingen. Er wordt o onderscheid gemaakt naar beheerde wijngaarden en niet beheerde gaarden. Onder beheer wordt verstaan het volledig voldoen aan de normen zoals ze door SKAL worden getoetst. Voor niet gecertificeerde wijngaarden die zo milieuvriendelijk mogelijk willen beheren is dit meer een leidraad, omdat ze niet onder de controles vallen. Zij kunnen, indien gewenst, zonder consequenties afwijken van het (strikte) e regiem. De meeste commerciële wijngaarden zullen medewerkers hebben in het bezit van een spuitlicentie en moeten dus kiezen uit de daarvoor beschreven behandelingen. De meeste kleine wijngaarden niet in bezit van een spuitlicentie zijn gehouden aan de behandelingen die voor hen beschikbaar zijn, de twee rechter kolommen. Dit is soms ruimer, soms beperkter in mogelijkheden. Als ze al in bezit kunnen komen van de professionele middelen dan is het o voor hen verstandig om bij gebruik de bijbehorende gebruiksaanwijzingen te volgen. Dat geldt o bij eventueel gebruik van consumenten middelen uit het buitenland. Beperkte handhaving door controle instanties is geen vrijbrief voor onverstandig gebruik. Middelen in professionele (bulk)verpakking zijn op (vertoon van de spuitlicentie) te koop bij gespecialiseerde groothandels. Enkele namen: Huntjens (Gronsveld), Mertens (Horst), Brinkman (Venlo, s Gravenzande), Agerland(landelijk). Middelen in consumentenverpakking 3

4 (meestal kleinverpakking) zijn verkrijgbaar bij tuincentra (Intratuin, Europatuin, Overvecht, etc), Boerenbond, Welkoop, Gamma, Praxis etc. Per keten voeren ze meestal slechts een beperkt aantal merken. Specialties voor druiven (meststoffen met soms een aantrekkelijke nevenwerking) zijn te koop bij VitisVino (Bentelo) en Agthuisen (Zuidland). Let er op dat sommige moderne middelen prijzig zijn. Zo heeft (2014) Basta een prijs van ongeveer 130 euro per 5 liter en Luna Privilege 250 euro per liter. Het is dus verstandig om bij het opstellen van een spuitplan de hoeveelheid euro's in de gaten te houden die je per ha verspuit. De wachttijden die gegeven worden en de middelen die worden beschreven gelden voor druiven t.b.v. wijnproductie. Als de druiven o voor directe consumptie worden gebruikt dan zullen ze veelal wat eerder geoogst worden. De laatste bespuiting moet dan eerder plaats vinden om te voorkomen dat het residu te hoog is. Verder geldt dat niet alle middelen voor wijndruiven toegelaten zijn op tafelduiven, maar dat wordt in dit document niet behandeld. Delan WG is bv niet toegelaten op tafeldruiven. Als deze o nog aan winkels geleverd worden dan hanteren supermarkten vaak scherpere grenzen dan de wet stelt. Vanwege schandalen in het verleden met te veel residu op fruit gaan supermarkten aan de (voor hen) veilige kant zitten. Ze accepteren veelal maar residuen van 4 werkzame stoffen. De maximale hoeveelheid per werkzame stof hebben ze dan nog weer tot een factor 100 onder de wettelijke limiet gelegd. Sommige actieve stoffen hebben een resistentierisico. Sommige producten bevatten daarom twee van dit soort actieve stoffen die elk anders aangrijpen, met als gedachte 1+1=3. Voor sommige middelen worden in het buitenland andere wachttijden gehanteerd dan in Nederland voorgeschreven. Het staat ieder vrij langere veiligheidstermijnen te gebruiken dan in Nederland voorgeschreven. voor alle ziekten zullen in Nederland middelen zijn toegelaten. In het verleden is gebleken dat in overleg met de AID in bepaalde situaties ontheffingen mogelijk zijn. Zo mogelijk zijn per ziekte meer foto s aanwezig omdat de verschijnselen nog wel eens willen wisselen per ras. Veel afbeeldingen van aangetaste bladeren, trossen en hout zijn o te vinden op Met een * nummer * wordt aangegeven dat de behandeling van toepassing is en het nummer verwijst naar de bijbehorende tekst. Er zijn een aantal universele behandelingen en die worden apart genoemd. 2.1 Botrytis: Is een schimmel die op treedt op en in de bes en zowel verantwoordelijk is voor de grauwrot als voor de edele rotting. Welke rot gaat op treden is afhankelijk van de klimatologische omstandigheden. Hoe droger en zonniger in de herfst, des te meer kans op edele rotting. Als de schimmel in het hout zit dan komt die vaak o op de bloem en dus op de steeltjes waarmee de bessen aan de tros zitten. Via het aanhechtpunt kunnen de schimmels dan de bes in komen. Als er in eerdere jaren botrytis is opgetreden, dan is het aan te bevelen om die steeltjes tijdig met een chemisch middel te bespuiten voordat de tros zich sluit om zoveel mogelijk schimmelsporen te doden. Als de tros eenmaal gesloten is kom je er niet meer bij. De schimmels kunnen o door beschadigingen van de schil de bes binnen komen. alle rassen zijn even gevoelig voor de schimmel. De schimmel kan o samen met de azijnzuurbacterie in nog niet volledig rijpe bessen toeslaan. Deze bacterie zet de dan aanwezige suikers om in azijnzuur en dan spreekt men van essigfaule. De botrytis schimmel is weinig specifiek en infecties op omliggende percelen met ander gewas verhoogt de druk in de wijngaard. 4

5 In Nieuw Zeeland heeft men ervaren dat bespuiten van het fruit met CalciumChloride (CaCl2) de schimmeldruk vermindert (statistisch significant). Blijkbaar zorgt de calcium in de bes voor een zekere bescherming. Gewoon kalk werkt niet, het moet het calcium-ion zijn dat in de bes wordt opgenomen. Dit middel is gangbaar in de voedingsmiddelenindustrie (E509) en wordt o.a. gebruikt bij de bereiding van bier, kaas, verdikkingsmiddel en als verzouter zonder natrium. Het wordt o gebruikt in luchtontvochtigers. Juridisch probleem is dat het niet op de lijst staat van toegestane beschermingsmiddelen en die van meststoffen. Op zich is spuiten niet schadelijk, want het zout wordt o gebruikt bij de gladheidsbestrijding en dan stuift het door rijdende auto's o alle kanten op. Inname is blijkbaar o niet schadelijk gelet op het E nummer. In Duitsland zijn testen gedaan om de werking van waterglas op botrytis te bestuderen. Hieruit is niet gebleken dat inzet van waterglas leidt tot minder schade door botrytis. De overwinterende schimmelsporen zijn op het eenjarige hout goed te herkennen omdat dit wit afhard. Sporen overwinteren op grasachtigen (o dood) en op aangetast hout. Bij optreden van rijpe botrytis op de bes (de bes is dan wit uitgeslagen en vaak gebarsten), kunnen er secundaire schimmels optreden (roze, groen van kleur) die tijdens de vinificatie minimale hoeveelheden zeer giftige stoffen aanmaken en de wijn ongeschikt maken voor consumptie. De middelen Switch en Teldor moeten in behoorlijke concentratie verspoten worden omdat ze anders weinig effectief zijn. Meerjarige studies in Duitsland wijzen uit dat 250 L en 1000L per ha minder effectief zij dan 400 a 600 liter per ha. Deze middelen zo mogelijk inzetten voor een natte periode. In Duitsland worden (2009) Cantus, Switch, Teldor en Scala gebruikt. 2.1 Botrytis: Aantasting van de nog niet afgeworpen bloemkapjes. De tros moet als verloren worden beschouwd. 2.1 Botrytis, Essigfaule: Aangetaste nog niet volrijpe bessen van blauwe druiven. De kleurverandering door de azijnzuurvorming is duidelijk te zien. Deze bessen wil je niet in de most. 2.1 Botrytis: Zeer ernstige aantasting op de tros. Je bent echt te laat en zo n tros en zulke bessen moeten niet mee in de verwerking. altijd zullen alle bessen aangetast zijn, die kun je dan selectief verwijderen. 2.1 Botrytis: Ernstige aantasting op de bessen, maar daarnaast heeft er o nog de groenkleurende Penicilium schimmel zijn kans gezien op de door botrytis aangetaste bes. Mee vergisten brengt zeer minieme hoeveelheid zeer giftige stoffen (mycotoxinen) in de wijn, die daardoor afgekeurd zal worden (OTA). Een roze kleurende schimmel kan o optreden en is even ernstig. 5

6 Categorie > Behandeling V Teldor k/s/d Grond water? Professionele verpakking Consumenten verpakking niet niet toegestaan *B1* Teldor spuitkorrels Tros halveren Tros rissen Blad verwijderen Rovral Aquaflo? toegestaan - *B2* *B3* *B4* toegestaan toegestaan toegestaan *B2* *B2* *B3* *B3* *B4* *B4* beschikbaar? N toegestaan * B5* toegestaan toegestaan toegestaan toegestaan toegestaan *U2* beschikbaar Switch? N toegestaan * B6 * Collis? N toegestaan * B7 * Luna Privilege? N toegestaan * B8 * Scala? toegestaan * B9 * Afvoeren aangetast hout Bewerken met waterglas Karma - *U2* *U2* K? beschikbaar beschikbaar * M7 * * M7 * * M4 * * M4 * beschikbaar beschikbaar beschikbaar beschikbaar Regalis Plus? toegestaan * B10 * Serenade k * B11 * * B11 * * B1 * Alleen opgebruik *B2* *B3* *B4* beschikbaar beschikbaar beschikbaar beschikbaar *U2* beschikbaar beschikbaar Botrytis behandelingen: Nummer B1 Teldor is een specifiek chemisch middel van Bayer dat zowel in professionele als consumenten verpakking is toegestaan. Waarschijnlijk hebben deze twee verpakkingen verschillende formuleringen. De werkzame stof is Fenhexamid, uit de groep van de hydroxyanilides. Van Teldor Spuitkorrels (de consumentenverpakking) is de toelating eind 2012 vervallen. Mag nog tot eind 2014 worden opgebruikt. Teldor, heeft een preventieve werking, alleen kan het probleem niet voorkomen. Moet bij frequent spuiten afgewisseld worden met andere chemische middelen of aangevuld worden met andere teelttechnische maatregelen, bv open houden van de tros. Is dit het enig ingezette middel dan een keer spuiten op zo open mogelijke trossen tijdens de rijping, zo laat mogelijk voor de oogst. Dit met als doel om o binnen in de tros op de steeltjes aanwezige sporen te doden. Als de tros open is dan dringt de vloeistof het gemakkelijkste door tot alle bessen en steeltjes. Als er afgewisseld kan worden met Switch dan Teldor gebruiken in de afgaande bloei en Switch voor de afsluitende bespuiting. Het zuinigste werkt een spuitlans, omdat dan gericht alleen trossen geraakt worden. Met een tractorspuit gebruik je het minste als de trossen op gelijke hoogte hangen 6

7 B2 B3 B4 (cordon of vlakke guyot) en alleen de druivenzone bespoten wordt door niet alle spuitdoppen open te hebben. meerdere keren per jaar alleen met Teldor spuiten omdat de schimmel dan eerder resistentie gaat vertonen. Wachttijd 21 dagen. Teldor is zeer schadelijk voor waterorganismen. Op de verpakking staan geen verdere aanwijzingen voor persoonlijke bescherming. Bij huidcontact, het middel met veel water afspoelen. Inademing is verder zeer schadelijk, dus uit de spuitnevel blijven. Door troshalvering (teelttechnisch) kan bereikt worden dat alleen het opener deel van de tros (de bovenkant) groeit en rijpt. Het compacte deel (de maïskolf) wordt in de loop van de groei verwijderd waardoor er geen kapot drukken van bessen ontstaat, zodat de schimmel minder kans krijgt. Als je het vroeg doet dan groeien de overgebleven bessen toch nog groot, dus aan de late kant halveren wanneer je er nog goed met een kleine oogstschaar in kunt zonder bessen te beschadigen. De trossen worden dan kleiner en het is dus tegelijkertijd een vorm van trosdunning/opbrengstbeperking. Er zijn verder indicaties dat de bessen boven in de tros meer suikers en aroma opbouwen dan de onderste omdat ze meer zon vangen en dichter bij de rank zitten. Je slaat dan twee vliegen in een klap. Voordeel van de open tros is dat deze sneller droogt waardoor de schimmel minder kans krijgt. Bij rassen met open groei (bv Birstaler Muscat, Regent) zal dit vrijwel nooit nodig zijn, maar Merzling en Johanniter zijn voorbeelden van rassen die er over het algemeen baat bij hebben. Als de tros mooi open blijft kan deze maatregel in droge jaren soms voldoende zijn om botrytis te voorkomen. Het rissen van de trossen is een andere techniek om de tros opener te krijgen. Rissen is een teelttechnische maatregel om in een vroeg stadium, als de bessen nog hard en klein zijn, een aantal te verwijderen van het compacte deel van de tros. De tros wordt dan opener en er is minder kans dat de bessen elkaar dan nog kapot drukken. O droogt de tros dan sneller. Als de bessen al zacht geworden zijn dan is de handeling minder geschikt, omdat er dan veel beschadigingen optreden. Merzling en Johanniter zijn rassen die er over het algemeen baat bij hebben. Als tijdens de groei blijkt dat het rissen niet voldoende geweest is, kan de actie herhaald worden zolang de bessen hard zijn. Merzling bessen blijven lang hard, Solaris bessen zijn al vroeg zacht. Het halveren van de tros is een andere techniek om de tros opener te houden. Blad verwijderen is een teelttechnische maatregel die op een aantal manieren kan worden uitgevoerd. De eerste gaat uit van de gedachte dat het blad tegenover de tros de meeste voeding levert aan de betreffende tros. Door nu vroeg (dus vlak voor of tijdens de bloei) dit blad te verwijderen forceer je een niet volledige bloei waardoor de tros opener blijft. Deze actie heeft alleen maar zin bij trossen die te compact zouden worden en is een alternatief voor het halveren of rissen. De tweede wordt wat later uitgevoerd en heeft tot doel de tros snel aan zonlicht bloot te stellen. Dit heeft als effect dat de tros sneller droogt, maar belangrijker is dat de schil harder wordt, waardoor later de schimmels minder kans hebben door de schil te dringen. Verder, maar dat speelt vooral bij de rode rassen, zal door de inwerking van de zon op de bes, een mooier aromaspectrum ontstaan. Over het algemeen is het voldoende de onderste drie bladeren van een rank te verwijderen. Meer blad weghalen werkt vaak nadelig omdat er dan te weinig blad over is en de BVV nadelig wordt beïnvloed. Bij sommige witte rassen bestaat er dan in hete zomers kans op verbranding, vnl. bij oost/west gerichte rijen waar de trossen de hele dag in de zon 7

8 B5 B6 B7 B8 B9 hangen. Bij noord/zuid georiënteerde rijen kan dan als voorzorg de oostzijde het meest ontbladerd worden en de westzijde het minste. Als je mechanisch vroeg ontbladert, kun je (afhankelijk van de techniek) door een juiste afstelling tegelijk o de trossen dunnen. Per eind 2008 is Rovral Aquaflo van BASF op basis van Iprodion (uit de groep van de dicarboximiden) toegelaten in professionele verpakking. Berichten uit Duitsland wijzen erop dat er al snel resistentie wordt gevormd voor deze werkzame stof en dat er daar al sprake is van resistentie. Grenzend aan oppervlaktewater moet gespoten worden met een dop met een driftreductie van 90%. Mag niet gebruikt worden in grondwaterbeschermingsgebieden. Het is een contact middel werkzaam op het oppervlak met een preventieve werking. De wachttijd is 21 dagen en er mag maximaal 4 maal per seizoen gespoten worden met maximaal 1000 l/ha. De maximale dosering is 0,15%, dwz 150 ml middel op 100 liter water. Begin 2009 is Switch, een specifieke chemische middel, toegestaan in professionele verpakking en kan dus betrken worden bij de reguliere agrarische handel in beschermingsmiddelen (bv Brinkmann, Huntjens, Mertens). Een herregistratie traject loopt problematisch en besluitvorming is al een paar keer opgeschort, laatstelijk tot Inmiddels ( ) is er weer toelating tot Begin 2014 is het etiket gewijzigd en is het gebruik in grondwaterbeschermingsgebieden niet meer toegestaan. De werkzame stoffen zijn Cyprodinil en Fludioxynil, uit de groep Anilinopyrimidin resp. Phenylpyrolle. Het heeft een preventieve werking. De wachttijd in Nederland is 21 dagen (in Duitsland staat die overigens op 35 dagen). Mag eigenlijk maar twee keer worden gebruikt en volgens overlevering is dit middel zeer geschikt voor de laatste afsluitende bespuiting. I.v.m. resistentie vorming afwisselen met een ander middel, bv Teldor. Collis, een middel van BASF, is sinds eind 2011 toegestaan. De werkzame stoffen zijn boscalid en kresoxymethyl. Boscalid zit in de groep SDHI en kreximmethyl in de groep van de strobilurines. De wachtijd is 28 dagen. Er is geen resistentievorming bekend, maar aanbevolen wordt het niet vaker dan 3 keer per seizoen te gebruiken omdat de afzonderlijke stoffen wel resistentierisico hebben. Het is o zeer effectief tegen echte meeldauw. Zowel in de botrytiswerking en in de meeldauw werking is het dus een mooie aanvulling op de reeds beschikbare middellen. Het werkt zowel preventief als curatief. De boscalid is licht systemisch en de kresoximethyl is een depot op het blad dat langzaamdamp afgeeft. Luna Privilege (van Bayer) is sinds begin 2013 toegestaan (onder nummer 13832) voor de bestrijding van meeldauw en botrytis. Toelating tot De werkzame stof is fluopyram, dat nog niet in andere middellen aanwezig is. Er is beperkt resistentierisico. Het mag 2 maal per jaar worden gebruikt, met een interval van 21 dagen. De wachttijd is 14 dagen, dus zeer kort. Mag niet gebruikt worden in grondwaterbeschermingsgebieden en alleen met restricties op percelen die grenzen aan oppervlaktewater. Het is een nieuw middel en er zijn (2013) geen mengervaringen bekend. Op 5 april 2013 is Scala (middel van BASF) toegelaten tegen botrytis op druiven (onbedekte teelt) onder nummer De werkzame stof is pyrimethanil uit de groep van de anilinopyrimidinen.. Aangezien er serieus kans is op resitentieontwikkeling mag er slechts een(1) bespuiting met dit middel per jaar plaats vinden. 8

9 B10 B11 Het werkt preventief en heeft hoofdzakelijk een contact werking, maar is licht systemisch. Er gelden beperkingen bij percelen grenzend aan oppervlakte water. De wachttijd is 21 dagen. Dosering 2 l/ha in 400 liter water. Begin 2014 is Regalis Plus (BASF, nr 14343) toegelaten op druiven. Het wordt tijdens de bloei gespoten om de vruchtzetting te beperken waardoor de trossen opener blijven. Omdat ze open blijven komen de bessen later minder snel in de verdrukking waardoor de tros langer kan blijven hangen en er minder risico is op botrytis. Werkzame stof prohexadione-calcium en wat citroenzuur voor een zuur milieu. Maximaal 1 toepassing per jaar, 1.2 tot 1.8 kg per ha in 400 liter water. Uit andere teelten is bekend dat er gevoeligheid is van bepaalde rassen. Van druiven is er geen lijst beschikbaar, zodat aanbevolen wordt een proefbespuiting ui te voeren. De eerste berichten wijzen erop dat het product pas in 2015 in de handel is omdat de leverancier eerst een ouder product wil opmaken dat geen toelating heeft op druiven. Serenade is een middel van Bayer op basis van de bacterie Bacilus subtilis stam QST713 beschikbaar in de professionele teelt, zowel bedekt als onbedekt. Begin 2015 loopt de SKAl erkenning nog. Het is een breed werkend preventief middel en werkt o tegen andere schimmels zoals meeldauw. Het heeft geen resistentierisico en levert geen schade op voor insecten. Het is in september 2014 toegelaten op druiven en andere teelten. Komt in 2015 op de Nederlandse markt. Aanbevolen wordt 8 liter/ha met 500 tot 1000 liter water. Zorg dat er goed dekkend gespoten wordt, een uitvloeier geeft een significant beter resultaat, Bayer suggereert hiervoor Silwet gold. Maximaal 9 toepassingen per jaar met een minimum interval van 5 dagen. Goed mengbaar met andere middelen, maar Serenade dan als laatste bijmengen. Wachttijd nog controleren. 2.2 Meeldauw (Oidium): Meeldauw is een schimmel die in veel verschillende stammen voorkomt op verschillende planten. De stam op de druiven is identiek aan die op (klassiek, gevoelige) rozen, maar anders dan die op eiken en bv bernagie en pompoen. Rozen op de kop van een rij worden vaak gebruikt als signaalplanten omdat de meeldauw daar een paar dagen eerder op uitbreekt. Gebruik daarvoor dan niet de moderne resistente rozenrassen. alle rassen zijn even gevoelig voor deze schimmel. De klassieke rassen hebben over het algemeen de minste weerstand. De modernere rassen zijn erop geselecteerd, maar zijn niet altijd resistent. De schimmel is goed te herkennen door een witte waas boven en onder op het blad. Die is makkelijk weg te vegen, vandaar de naam. Daarmee is echter het mycelium niet verdwenen. De schimmel kan o aanwezig zijn op de tros en die moet dan als verloren worden beschouwd. Om dit te voorkomen zal bij gevoelige rassen in ongunstige jaren (warm en vochtig in mei) met relatief zware middelen gespoten moeten worden, zwavel is dan niet voldoende. Dat moet dan volgehouden worden tot de trossluiting. De schimmel overwintert in de knop en de sporen komen met de eerste bladeren mee naar buiten. Soms worden direct de eerste bladeren al aangetast, zodat er een witte rank ontstaat met beperkte groei. Zo n rank zo snel mogelijk verwijderen. De Duitsers noemen dit Zeigertrieben. Zo'n rank is bij niet verwijderen een sterke bron voor een eerste uitbraak. Dat is erg vervelend omdat voor druiven de kritische fase ligt tussen begin bloei en gaan hangen van de tros. Het is dus van groot belang schoon de bloeifase in te gaan. De schimmel groeit bij temperaturen boven de 5 graden. De schimmel boort zich in het blad, voedt zich en plant zich bij temperaturen rond de 20 graden (optimaal) voort. Na ongeveer 10 dagen ontstaat de volgende generatie sporen. Deze voortplantingscyclus is wat korter (7 9

10 dagen) bij vochtige omstandigheden, maar voor de voortplanting is vocht niet nodig, te langdurig water op het blad werkt zelfs remmend.. Sterker nog, Meeldauw is een mooi weer schimmel. Bij overmatig vochtige omstandigheden op het blad barsten de meeldauw-konidieen voordat ze sporen kunnen vormen. Ideaal voor oidium zijn dus warme (droge) dagen en zachte nachten. Door felle zon instraling worden de sporen gedood door UV straling. In Hongarije en Oostenrijk zijn inmiddels stammen aangetroffen die resistent zijn tegen de werkzame stofgroep Strobilurine, productnaam bv Flint (in NL begin 2010 toegelaten op druiven). In een aantal Duitse wijngaarden is inmiddels (2014) o resistentie bij inzet van strobilurines vastgesteld. Aanbevolen wordt die stof maximaal 1 (was 2) maal per seizoen te gebruiken. Overigens zijn er verschillende strobilurines in de handel, o die moeten beperkt achter elkaar gebruikt worden. Als je maar een beperkt aantal werkzame stoffen ter beschikking hebt, kun je beter twee dezelfde achter elkaar gebruiken, dan steeds om en om. De afwisseling zorgt voor snellere resistentie opbouw. Naar verwachting zal de resistentie in Duitsland o gaan optreden bij de groep van de azolen. Die middelen worden daar inmiddels al 10 jaar ingezet. In Nederland is het dus verstandig om o de azool middelen (bv Topaz) maar 1 maal te gebruiken per jaar. De producenten zoeken naarstig naar nieuwe werkzame stoffen (bv de Luna serie), maar de prijs van die producten zal aanzienlijk hoger zijn dan men nu gewend is gelet op de steeds scherpere risicoanalyses en de specifieke gerichtheid op de druiventeelt waardoor het handelsvolume laag blijft Op het eenjarige hout is de aantasting in de winter goed te zien in de vorm van bruine vlekken op het hout. In die vlekken zitten echter geen sporen. In Duitsland worden (2009) in standaard situaties Vento power, Talendo, Vivando, Universalis en Discus/Stroby en bij hoge druk Cabrio Top, Collis, Flint en Prosper aanbevolen. 2.2 Meeldauw: Ernstige en verwaarloosde aantasting van meeldauw, witte poederachtige vlekken aan de bovenzijde van het blad. Je kunt het gemakkelijk met de vinger afstrijken, maar het mycelium blijft aanwezig en de aantasting blijft. 2.2 Meeldauw: Beginnende aantasting op de bloem en reeds aangetast blad. Onmiddellijk en hard ingrijpen is nodig om nog te redden wat er te redden valt. 2.2 Meeldauw: Beginnende meeldauw aantasting op de nog groene bessen. 10

11 2.2 Meeldauw: Resultaat van ernstige meeldauw aantasting op de reeds kleurende bessen. 2.2 Meeldauw: Aantasting op reeds rijpende bessen. Alsof de bessen met bloem zijn bestoven, duidelijk anders dan de vorm van de schimmel van de valse meeldauw. 2.2 Meeldauw: Sporen van aantasting op het eenjarige winterhout. Als je dit ziet is er volgend jaar zeker bestrijding nodig. Zonder de grote donkere vlekken zou dit gezond hout zijn. 2.2 Meeldauw: Als er meeldauw infectie is geweest op de bes dan zie je soms als resultaat een schurftachtige plek. Deze plek is hard en als de bes groeit knapt de schil daar open. De groene pitten komen dan naar buiten. Soms is deze infectie onder het bloemkapje geweest, dat te lang is blijven zitten, omdat deze door vochtige omstandigheden niet snel is afgeworpen. Categorie > Behandeling k/d/s V Spuitzwavel k Exact Vloeibaar Grond water Professionele verpakking Consumenten verpakking niet niet *M1* toegestaan *M1* beschikbaar *M1* toegestaan *M1* * M2* toegestaan *U1* *U2* beschikbaar TOPAZ 100 EC Compostthee Afvoeren aangetast hout Bicarbonaten en andere bladverharders Flint N toegestaan * M3 * *U1* *U2* *U1* *U2* toegestaan toegestaan * M4 * * M4 * toegestaan * M5 * beschikbaar Celwand verstevigers Karma?? toegestaan? * M7 * * M7 * beschikbaar Collis N toegestaan * B7 * Luna Privilege N toegestaan * B8 * beschikbaar toegestaan k 11 *U1* *U2* * M6 * beschikbaar beschikbaar

12 Luna Sensation N toegestaan * M8 * toegestaan beschikbaar beschikbaar Meeldauw behandelingen: nummer M1 M2 M3 Zwavel is een niet specifiek contactmiddel dat als een beschermende laag op het blad gespoten wordt, waardoor de schimmel zijn groeibuis niet in het bladweefsel kan krijgen. Het doodt de schimmel dus indirect door groei te belemmeren. Het beste gaat dit met een fijne druppel, vloeimiddel en hechtmiddel. Kan zowel preventief als curatief, maar het liefst preventief. De dosering zal ongeveer 50 gram per 10 liter water zijn. Het moet goed drogend weer zijn, zodat het oplosmiddel snel verdampt en de zwavel dekkend op het blad blijft zitten. Zorg dat de hele loofwand geraakt wordt, aan beide zijden van het blad. Wil de bescherming optimaal zijn dan moet al het jonge groene blad, maar o de groeiende bes, van een zwavellaag worden voorzien. Als vuistregel spuiten als er weer drie nieuwe bladeren bijgekomen zijn. De tros is niet meer kwetsbaar als de bessen de omvang van een erwt hebben bereikt. Het aantal bespuitingen wordt sterk bepaald door de weersinvloeden. In slechte gevallen moet elke 10 dagen worden bestreden vanwege de nieuwe bladeren die o bedekt moeten worden, terwijl er o situaties zijn dat 2 bespuitingen voldoende zijn. De schimmel heeft last van felle zon. Door UV licht wordt de schimmel beschadigd. Bij hevige regenval heeft de zwavel de neiging van het blad te spoelen, zodat de bescherming weg is. Dit kan deels bestreden worden door toevoeging van 5 ml waterglas per 10 liter spuitvloeistof. Dit waterglas fungeert dan als hechtmiddel. Na gebruik van waterglas de doppen snel en grondig schoonmaken omdat het waterglas de doppen zal verstoppen. Waterglas is in kleine hoeveelheden te verkrijgen bij schilderszaken. Het middel komt natuurlijk o op de trossen. De wachttijd is 42 dagen en gemeld wordt dat niet inachtnemen van de wachttijd de kans op bocksers vergroot. Overigens is in Belgie en Duitsland de wachttijd langer, tot 56 dagen. Van het middel is geen resistentie vorming bekend. Een algemeen aanvaarde techniek is om na de winter (gangbaar is half tot einde maart) een bespuiting uit voeren op het hout met een dubbele dosering zwavel. Veel sporen op het hout en veel mijten zullen dan gedood worden. Met een spuitlans kan dan het meest gericht worden gespoten. Zwavel heeft nevenwerking tegen galmijt en zwartrot. Voor de bestrijding van zwartrot moet zwavel consequent elke 8 dagen gespoten worden, onafhankelijk van weersinvloeden. Exact Vloeibaar is verkrijgbaar in consumentenverpakking. Exact alleen in professionele verpakking en deze had in 2008 een tijdelijke toelating, maar deze toelating is niet verlengd. Sinds begin december 2009 is TOPAZ 100 EC een middel van Syngenta beschikbaar in de professionele verpakkingen. beschikbaar in consumenten verpakking. Het is een middel met de werkzame stof Penconazol, uit de groep van de Azolen met een beperkt resistentierisico. Daarom maximaal 2 maal per seizoen gebruiken en niet achtereenvolgens. In combinatie met zwavel is er voor de minder gevoelige rassen voldoende bescherming in niet te extreme jaren. Het heeft een preventieve werking en curatieve werking. 12

13 M4 M5 Het middel mag maximaal 4 maal per seizoen worden gebruikt in een dosering van 20 ml/l en heeft een wachttijd van 28 dagen. Bicarbonaten (Natrium en Kalium) worden in Duitsland als plantversterkende middelen ingezet, voornamelijk in de e druiventeelt. In Nederland is er geen toelating, zodat ze in de professionele teelt niet toegelaten zijn. In Duitsland wordt de meeldauwdruk er meer dan mee gehalveerd. NatriumBicarbonaat staat bekend als Steinhauers Mehltauschreck. Kaliumbicarbonaat is in de zuivere vorm tijdens de vinificatie in gebruik voor de fijnontzuring. In de teelt onder de productnaam VitiSan. Om de toevoer van Natrium in de wijngaard te voorkomen, wordt aanbevolen altijd het kaliumbicarbonaat te gebruiken. De concentratie ligt tussen de 0,5 en 1,5 %, de hoge concentratie na vaststellen van aanwezigheid van de schimmel. Het lost gemakkelijk en volledig op, zodat er geen gevaar is voor uitzakken in de tank. Het kan bij uitdroging wel verstopping veroorzaken in doppen, dus na gebruik altijd volledig schoonspoelen. Het is een contactmiddel dat een fijne kristalstructuur achterlaat op het blad, zodat de schimmels gehinderd worden bij het doordringen van het blad, het is dus een bladverharder. O op de bes zorgt het voor een verharding/coating en is daarmee bruikbaar als de bessen eenmaal hun vorm hebben voor en bescherming tot laat in het seizoen. Restanten zakken uit bij de voorklaring. Wordt in Duitsland toegepast bij druiven voor eiswijn, omdat de andere middelen niet voldoende lang bescherming bieden. De vraag staat open of het o door de plant opgenomen wordt en de celwanden o verstevigt. Je moet dus veel water gebruiken om bladdekkend te kunnen spuiten en aanbevolen wordt een rij van beide zijden te bespuiten om een zo goed mogelijke dekking te krijgen. Je gebruikt dan 500 tot 800 liter water/ha. Aangebracht spoelt het gemakkelijk weer af door regen omdat gemakkelijk oplost. Je moet het dus regelmatig aanbrengen om o nieuw blad te bedekken (steeds na drie nieuwe bladeren) en na regenbuien zeker vernieuwen. In Duitsland wordt aanbevolen om het te mengen met een hechtmiddel, zodat het minder snel afspoelt. Daar worden Trifolio TS en Proagro aanbevolen. Meestal werk je preventief, maar mocht er lichte aantasting zijn op de tros dan de druivenzone ontbladeren en de zone spuiten met een mengsel van zwavel, kaliumbicarbonaat in overmaat water. Bekend is dat meeldauw schimmels gevoelig zijn voor verdrinking, dus een troswassing elimineert veel schimmels. Er is geen nevenwerking tegen mijten en o roofmijten worden niet gehinderd. Er is nevenwerking tegen botrytis bekend. Mengen met bijna alle andere middelen is riskant omdat dit vervelende effecten heeft op het blad en bladschade veroorzaakt. Op bepaalde rassen (welke?) zou Kaliumbicarbonaat ongemengd al schade veroorzaken. Bij toepassing onder de 8 a 10 kg per ha is er geen probleem te verwachten, behalve als dit een aantal keer achter elkaar wordt opgebracht zonder dat er tussentijds is afgespoeld. Mengen met Zwavel geeft geen probleem, maar waarom zou je dat middel simultaan gebruiken. Kaliumbicarbonaat leent zich goed voor de laatste bespuitingen om het zwavelresidu en het dus bockser risico te minimaliseren en in de wachttijd van zwavel toch een middel te hebben. Naast bicarbonaten werken o waterglas, Kieselsol, heermoesthee (Pilzvorsorge), dit maal op basis van silicaten die een harde laag achter laten. Flint, een middel van Bayer is sinds toegelaten in de onbedekte teelt van druiven, werkzame stof trifloxystrobin, uit de groep van de strobilurines. Is uitsluitend beschikbaar in professionele verpakking. Het heeft een preventief werking. Heeft een sterke en bewezen nevenwerking tegen rode brand en phomopsis. Ervaringen in de 13

14 M6 M7 M8 wijnbouw wijzen uit dat er een beperkte (niet geclaimde) nevenwerking is tegen valse meeldauw. I.v.m. resistentierisico niet twee maal achter elkaar gebruiken en maximaal eenmaal per seizoen. In een seizoen niet meer dan tweemaal spuiten met middelen uit de groep van de strobilurines. Dit botst dus bv met Collis. Wachttijd 35 dagen. Toelatingsnummer Toepassen maximaal 2 keer, de eerste keer voor de bloei, intervallen 14 tot 21 dagen. Maximale dosering 0,25 kg/ha. Het is een duur middel, prijs indicatie in euro/kg. Er zijn strenge driftbeperkende maatregelen in percelen grenzend aan watergangen. Raadpleeg het recente etiket (minimaal W7). Silinal (product van Ecostyle) is beschikbaar in consumenten verpakking. De leverancier spreekt over een plantversterker, maar noemt het geen meststof. Staat niet als gewasbeschermingsmiddel op site CTgB. Het is een natriumsilicaat en verstevigt de celwanden zodat schimmels zich er moeilijker in kunnen boren. Dit is dus wat anders dan bladverharding, waarbij er een coating op de oppervlakte van het blad achterblijft. Het doodt de meeldauw schimmel niet, maar voorkomt verdere uitbreiding. De dosering is 1,5 ml concentraat op 1 L water. Omdat het blad in totaliteit versterkt moet worden moet het blad volledig nat gemaakt worden. Er wordt niet uitgelegd of het een systemisch middel is of een contact middel. Omdat het celversterking claimt zal het wel systemisch zijn, dus spuiten bij groeizaam weer. Vital (product van Ecostyle) is beschikbaar in consumenten verpakking. De leverancier spreekt over een plantversterker, maar noemt het geen meststof. Staat niet als toegelaten gewasbeschermingsmiddel op site CTgB. Het is een middel op basis van (verder ongespecificeerde) vetzuren, extracten en sporenelementen. Omdat het blad in totaliteit versterkt moet worden moet het blad volledig nat gemaakt worden. Er wordt niet uitgelegd of het een systemisch middel is of een contact middel. Omdat het celversterking claimt zal het wel systemisch zijn, dus spuiten bij groeizaam weer. De indruk is dat dit soort middelen afdoende werkt in jaren met beperkte schimmeldruk. Wordt de druk hoog dan zijn ze niet meer voldoende en moet zeker o zwavel worden gebruikt en als dat nog niet voldoende is moeten de chemische middelen worden ingezet. Sinds tober 2013 is Karma (werkzame stof kaliumbicarbonaat) van Certis toegelaten op druiven in de professionele teelt. Door slordigheid van CTgB stond het nog niet op hun site. Alleen in professionele verpakking beschikbaar onder numer De werkzame stof is toegelaten in de e teelt (staat op de SKAL lijst), zodat hier een extra middel is in de beheerde wijngaarden. Wachttijd is 1 dag (!!) en een maximale jaarlijke dosering van 40 kg/ha. Elke bespuiting met 400 tot 1000 liter water per ha met een maximum van 5 kg/ha per bespuiting. Is toegelaten tegen meeldauw (de alom bekende Steinhouwers Mehltauschreck). Aantal beurten is dan 6, met een interval van minimaal 7 dagen. Heeft o toelating tegen botrytis, voor mij een verassende inzet, die ik in Duitsland o niet tegen kom. Maximaal 4 beurten met interval van minimaal 10 dagen. Ik houd me aanbevolen voor ervaringen tegen botrytis. Een eerste hypothese duidt op primaire meeldauw bestrijding, waardoor de schil van de bes onbeschadigd blijft en de botrytisschimmel geen toegang krijgt. Dat zou dan een preventieve werking inhouden. De werkzame stof (kaliumbicarbonaat) zit o in Kalinat van Erbsloeh, een middel dat door professionals en hobbyisten tijdens vinificatie algemeen gebruikt wordt voor ontzuren van wijn. Sinds begin 2014 is Luna sensation beschikaar, een product van Bayer. Werkzame stoffen Tryfloxystrobin en Fluopyram. De eerste is uit de groep van de stroburinines 14

15 en de tweede uit de groep van de SDHI. De Luna Privilege versie bevat alleen de laatste werkzame stof en juist de eerste is wat effectiever tegen meeldauw. Zit daarmee wel weer in dezelfde resistentiegroep als Flint. Is toegelaten onder nummer 14437, uitsluitend in de professionele teelt. Wachttijd is 14 dagen en mag maximaal 2 maal gebruikt worden met een interval van minimaal 14 dagen. Is niet toegelaten in grondwaterbeschermingsgebieden en heeft gebruiksbeperkingen op percelen die grenzen aan oppervlakte water. 2.3 Valse Meeldauw (Peronospora): Deze schimmel overwintert in afgevallen blad en trossen, o in nog hangende steeltjes en komt uiteindelijk in de grond terecht. Sporen kunnen meerdere jaren in de grond overleven. Na een milde natte winter komen ze in en op de grond tot ontkieming. Dat gebeurt pas als het voldoende warm geweest is. Dat kun je berekenen met een bewerkelijke formule. Neem per dag de gemiddelde dagtemperatuur en trek daar 8 van af. De rest tel je steeds bij elkaar op en als deze som de 160 overschrijdt, dan zijn de sporen in staat te ontkiemen. In de praktijk betekent dit bij gewoon Nederlands weer ergens half april. Op de eerste dag boven de 10 graden bij en neerslag van 10mm worden de sporen dan gevormd en kunnen dan door spetters en neveling op de onderste bladeren terechtkomen, zodra dat er is. In het vocht van het natte blad (moet wel 4 uur nat zijn) gaan de sporen op zoek naar een huidmondje en groeien dan met een kiembuis het blad in. Onderzoek (Universiteit Karlsruhe, 2009) heeft inmiddels uitgewezen dat er een bepaalde stof uit het huidmondje vrijkomt waar de sporen zich op oriënteren. Zij zoeken momenteel naar een sterker middel zodat er na bespuiting desoriëntatie optreedt en de spore het huidmondje niet kan vinden. Het huidmondje is de reden dat de zwavel geen bescherming biedt tegen het indringen, zoals bij de meeldauw wel het geval is. De eerste olievlekken (bladverkleuringen) vormen zich en er komt een witte schimmel aan de onderkant. Als je niet meet en rekent maar zorgvuldig waarneemt kun je o op de waarneming afgaan. Dit is de primaire infectie waarvan gezorgd moet worden dat deze niet voortwoekert. Na 10 dagen met temperaturen boven de 10 graden en meer dan 10 mm regen heeft deze infectie weer sporen die met de regen en wind de volgende infectie veroorzaken waarbij de sporen op een nat blad weer op zoek gaan naar een huidmondje. Dit proces gaat dag en nacht door. Komen de gemiddelde dagtemperaturen boven de 20 graden dan versnelt het en zijn de sporen in 5 dagen gerijpt. Dit proces herhaalt zich en leidt, als er niet ingegrepen wordt, tot een exponentiele vermeerdering. Verspreiding van valse meeldauw is dus neerslag/ temperatuur gebonden en wordt sterk bepaald door de tijd dat het blad nat blijft. Het verschijnsel van de olievlekken is niet bij alle rassen even duidelijk. Bij ouder blad vormen zich vaak mosaic vlekken. Bij de klassiek rassen is dit in het algemeen het geval, maar de PIWI's reageren anders en verschillend. Soms is er een necrotische verschijnsel aan de bovenzijde en dan leidt dit niet in alle gevallen tot witte sporen aan de onderzijde. Dat is dan het afweermechanisme van de schimmeltolerantie. Als dit optreedt aan de randen kan het verward worden met een kaliumtekort, of midden op het blad met bladverbranding door verkeerd spuiten. Blijft dit beperkt in omvang en laat in het seizoen dan valt de schade mee. Zie je grote stukken verdorren dan is er sterke valse meeldauw schade en ben je te laat geweest met onderdrukken. De symptomen zijn per ras verschillend. Van Flint (een middel tegen echte meeldauw) is in een lab omgeving bewezen dat bij valse meeldauw het kiemen van sporen wordt onderdrukt. Veldproeven zijn niet beschikbaar maar ervaringen van wijngaarden wijzen uit dat er een zeer gunstige nevenwerking optreedt. bekend is of en in welke omstandigheden het afdoende zou kunnen zijn. In Duitsland is er echter geen toelating tegen valse meeldauw. Bij Flint speelt dat dit middel maximaal 3 maal 15

16 mag worden ingezet ivm resistentieproblematiek en bij een serieus peronospera besmetting is dat te weinig, maar alle beetjes helpen. Sommige resistente rassen (bv Bianca) laten delen van het blad afsterven bij penetratie van de schimmel en deze kan zich dan niet vermeerderen. Dit is te zien aan mozaïek vlekken van ongeveer een halve centimeter diameter op het blad. Hoe resistenter het ras, des te kleiner deze vlekken doordat de plant sneller reageert. Overigens selecteert zich zelf op den duur dan vaak een schimmelstam uit waartegen de plant niet goed bestand is. Het is dus van belang om PIWI's regelmatig te controleren op dit soort vlekjes en daarna maatregelen te nemen. Na het spuiten heb je dan een aantal dagen (een generatie) bescherming door het spuiten en nog weer een aantal dagen (volgende generatie) door voldoende natuurlijke afweer. De schimmel kan o op de bloem en tros terechtkomen, waardoor dan veel opbrengstverlies wordt geleden. De tros is vaak langer nat vanwege de slechte doorluchting en de spore heeft dus meer kans. Als de waslaag zich heeft gevormd op de bes (bij begin week worden) komt de spore er niet meer door en is de bes veilig, maar kan nog wel het lad worden aangetast. De huidmondjes zitten voor 95% aan de onderzijde van het blad. Middelen die de spore of het mycelium moeten hinderen of doden moeten dus o voornamelijk aan de onderzijde van het blad gespoten worden. Omdat de spore binnenkomt via huidmondjes zullen de bladverharders niet effectief zijn als preventief middel. Bladverharders zetten de huidmondjes niet dicht dus kan de spore ongehinderd binnen komen en kan het mycelium uitbreiden tot de volgende bladader. In het buitenland zijn een aantal werkzame producten toegestaan, in Nederland tot 2011 echter niet, maar langzamerhand komen er een paar beschikbaar.. De witte schimmels aan de onderzijde van het blad moeten niet verward worden met de witte viltvlekken aan de onderzijde van de galmijt. De galmijtvlekken zijn maar een paar mm in doorsnee en aan de bovenzijde van het blad zit dan op die plek een bultige vervorming van het blad. De schimmelvlekken van de valse meeldauw zijn groter in oppervlak en aan de bovenzijde is dan meestal een lichte verkleuring van het blad zichtbaar. In Duitsland worden (2009) Aktuan, Cabrio T, Delan WG, Folpan WG, Forum Star, Galactico, Melody Combi, Mildicut, Polyram en Universalis aanbevolen. 2.3 Valse Meeldauw: Verwaarloosde valse meeldauw, ernstige witte schimmels aan de onderzijde van veel bladeren, met olievlekken aan de bovenzijde. 2.3 Valse meeldauw: Aantasting op de jonge uitloper. De hele uitloper en trossen worden bruin, te beginnen vanaf de punt. Komt nog niet aan bloeien toe. Later ontstaan er de schimmesporen als een witte waas. Deze bronnen van besmetting zo snel mogelijk verwijderen en een curatieve bespuiting uitvoeren. 16

17 2.3 Valse Meeldauw: Schimmels op de tros. Uiteindelijk zullen deze bessen verschrompelen. 2.3 Valse Meeldauw: Resultaat van aantasting van de bessen nog voor het rijpen. De bessen verschrompelen bij vals meeldauw, maar bij meeldauw springen ze meer open. Resultaat van wespenvraat is een bolle lege schil. 2.3 Valse meeldauw : Verschillende stadia van valse meeldauw op de tros. De bessen verschrompelen en vallen dan op de grond, waar nieuwe sporenvorming plaats vindt. 2.3 Valse meeldauw: Jonge valse meeldauw aantasting op het blad. De olievlekken geven de plaatsen aan waar de schimmel is binnen gedrongen. Zonder maatregelen gaat er een explosie plaats vinden. 2.3 Valse meeldauw: Zonder ingrijpen groeien de schimmels flink door en op de plaats van de olievlek zal het blad uiteindelijk afsterven, nadat er een volgende generatie sporen is gevormd. 2.3 Valse Meeldauw: Aan de onderzijde van het blad zitten achter de olievlekken veel (scherp begrensde) schimmeldraden waaruit de volgende generatie sporen kan ontstaan. Dit had al bestreden moeten zijn, maar het is nooit te laat. Categorie > Behandeling V k/d/s Kaliumfosfiet s Koper k Compostthee k Laag blad weg - Grond water Professionele verpakking niet toegestaan *P1* *P2* *U1* * P3* * P2 * *U1* * P3 * 17 Consumenten verpakking niet toegestaan * P2 * *U1* *P3 * * P1 * * P2 * *U1* * P3 *

18 Gesteentemeel k Paraat d * P4 * toegestaan * P4 * * P5 * Delan (WG) toegestaan * P6 * Fubol Gold N toegestaan * P7 * Manfil80-WP N toegestaan * P8 *? toegestaan * P9 * Solofol k * P4 * toegestaan toegestaan toegestaan toegestaan toegestaan * P4 * beschikbaar beschikbaar beschikbaar beschikbaar beschikbaar Valse meeldauw behandelingen nummer P1 P2 P3 P4 Kaliumfosfiet is een systemisch middel. Was geen bestrijdingsmiddel maar een meststof en geschikt om in de moderne resistente rassen het afweersysteem op scherp te zetten zodat de valse meeldauw minder kans krijgt. Inmiddels is het medio 2013 op de lijst van beschermingsmiddelen geplaatst, maar in NL is er nog geen product toegelaten. Eenmaal bespuiten voor de bloei en eenmaal vlak na de bloei. Omdat het geen schimmels doodt kan het gebruikt worden in combinatie met compostthee. In de e teelt is het middel niet toegestaan omdat het chemisch / synthetisch en niet natuurlijk is. Er zijn een aantal varianten, bepaald door de verdere toevoegingen, meestal sporen elementen als B, Zn en Fe. Bekende namen zijn Ekofluid, Frutogard, Extraforte. In de e teelt is koper in Nederland als meststof bruikbaar, omdat het vanwege het zeer actieve bodemleven niet ophoopt in de bodem. In de niete teelt kan het als meststof worden toegepast bij gebleken gebrek. Is een contactmiddel dat egaal over het blad aanwezig moet zijn. De nevenwerking van schimmelbestrijding is niet resistentie gevoelig. Het is beschikbaar in de vorm van een meststof om een kopergebrek te ondervangen. Is een goede aanvulling op de kaliumfosfiet om het optreden van de latere heftiger infecties te onderdrukken. Zie de bovenstaande informatie voor de intervallen. De toezichthoudende instanties, SKAL en de AID, hebben grote problemen met inzet van koper omdat het onderscheid bescherming/ meststof (dus misbruik) zeer moeilijk vast te stellen is. In de plant/blad is altijd een basis hoeveelheid opgenomen koper aanwezig, waarbij een extra dosis moeilijk aan te tonen is. Ze zien dus het liefst een totale uitsluiting van koper. Hoe moeilijker van de grond opspattend water bij een regenbui de onderste groene delen van de plant kan bereiken, des te langer duurt het voordat een spore op het blad kan komen. Dit is te beïnvloeden door teelttechnische maatregelen. Zorg voor zorgvuldig en tijdig stammen poetsen. Kies verder een snoeiwijze waarbij de rank niet te dicht bij de grond bladeren heeft. Bindt afhangende ranken zo snel mogelijk op en laat ze niet op de grond woekeren. Gesteentemeel (bv Mycosin-vin) staat zonder verdere beperkingen op de zogenaamde RUB lijst en is dus toegelaten. In Duitsland is het in gebruik als plantversterkend middel en wordt met succes ingezet tegen valse meeldauw. Het middel doodt de kiemende sporen. Werkt voldoende als de schimmeldruk beperkt is, maar in slechte jaren heeft het onvoldoende effect. De concentratie is 0,5% en omdat het alle sporen moet raken moet er redelijk veel 18

19 P5 P6 P7 P8 P9 water gebruikt worden, dus vergelijkbaar met een contactmiddel. Is mengbaar met zwavel, algenextracten, Xentari. De PH van de spuitvloeistof moet onder de 4 liggen, dus desnoods aanzuren met wat azijn. Paraat is een middel van BASF gebaseerd op de werkzame stof dimethomorph uit de groep van de kaneelzuur derivaten. Het is niet erg resistentiegevoelig. Dit middel is medio 2011 beschikbaar gekomen voor druiventeelt in de volle grond. Het is een diepte werkend middeldat zich verspreid in het bespoten blad, en dat niet systemisch is. Nieuw blad moet dus bespoten worden. Eenmaal bespoten dan is het blad beschermd. Het werkt preventief, curatief en het remt sporenvorming en is dus goed inzetbaar als er al aantasting is. Maximaal 3 bespuitingen per jaar, wachttijd 42 dagen. Er zijn strenge restricties bij gebruik op percelen die grenzen aan water, zie de gebruiksaanwijzing. De dosering is 0,6 kg/ha. Dit heeft een nevenwerking tegen Phomopsis en Rode Brand. Aanbevolen wordt om het altijd te mengen met een ander fungicide. Delan is een middel van BASF op basis van de werkzame stof dithianon uit de groep van de triadiazinen. Dit middel is, op basis van een Dringend vereiste Toelating, toegelaten tot Inmiddels (miv augustus 2012) is er een definitieve toelating, voor druiven in de open teelt, tot medio Het is een preventief middel dat op het bladoppervlak blijft zitten. Er is een restrictie dat het middel alleen ingezet mag worden voor de bloei. Dit op aangeven van BASF die de hoeveelheid Dithianon die in het milieu wordt gebracht beperkt wil houden. Wachtijd is 42 dagen, met maximaal 3 bespuitingen per jaar. De dosering is 02 tot 0,3 kg per hectare. Er zijn strenge restricties bij gebruik op percelen die grenzen aan water, zie de gebruiksaanwijzing. Fubol Gold (toegelaten per 13 jan 2012) is een middel op basis van Mancozeb en Metalaxyl. Het is zowel een contact middel als een systemisch middel en werkt zowel prventief als curatief. Maximale dosering 2,25 kg/ha per jaar. Gangbaar is een concentratie van 300 gram per 100 liter. Is toegelaten voor druiven in de open teelt, dus niet in een kas. Wachttijd is 56 dagen, met maximaal 3 bespuitingen per jaar wegens het resistentie risico van Metalaxyl. Andere middelen op basis van Metalaxyl dus in totaal o niet vaker dan drie maal gebruiken in een jaar. Er zijn strenge restricties bij gebruik op percelen die grenzen aan water, zie de gebruiksaanwijzing. Denk aan tunnelspuit, speciale doppen, afschermdoeken etc. Manfil80-wp (toegelaten voor 10 jaar per ) is geregistreerd door Indofil Industries Limited uit Milaan.Wordt o gebruikt op aardappelen, appels en peren. Er staat geen restrictie voor druiven in de kas. Het middel heeft Mancozeb als werkzame stof, max 2 behandelingen per jaar, interval 21 dagen en wachttijd van 63 dagen. Concentratie van 200 gr/100 l. Mancozeb werkt preventief en is weinig resistentie gevoelig. De werkzame stof zit o in Fubol Gold. Dit laatste middel lijkt wat flexibeler inzetbaar, maar misschien is de prijsstelling doorslaggevend. Er zijn strenge restricties voor gebruik op percelen die grenzen aan oppervlakte water, zie de gebruiksaanwijzing. Solofol is een product van Belchim op basis van Folpet. De werkzame stof behoort tot de Phthalimiden en heeft weinig resistentie risico en heeft een contactwerking. Is medio 2014 toegelaten in de professionele onbedekte teelt van druiven in het kader van een zonale toelating. Het heeft hoofdzakelijk een preventieve werking, maar vertraagt o de mycelium groei. Wachttijd is 28 dagen (in Duitsland 35) en maximaal 10 maal (Duitsland 8) per jaar 19

20 preventief inzetten. Interval 7 a 10 dagen met 1,8 kg/1000 l water. Na regen (20 tot 25 mm) spoelt het af en zal er een hernieuwde preventieve bespuiting nodig zijn. Folpet zit als tweede werkzame stof in veel in Duitsland toegelaten middelen zodat deze effectiever zijn en heeft een nevenwerking tegen roter brenner. 2.4 Zwarte vlekken ziekte (Phomopsis): De ziekte wordt zo genoemd naar de zwarte vlekken die op aangetaste groene delen van de plant te zien zijn. Op het afgerijpte eenjarig hout is het te herkennen door een grote hoeveelheid kleine zwarte puntjes op een lichte ondergrond, naast ellipsvormige zwarte strepen, de overblijfselen van de zwarte vlekken op het groene hout. Als de schimmel in het oude hout terechtkomt dan is de plant ten dode opgeschreven. De schimmel groeit bij temperaturen rond de 23 graden in vochtige omstandigheden. In het buitenland zijn middelen met de werkzame stof Folpet toegestaan, in Nederland echter niet. Veel chemische middelen tegen valse meeldauw hebben een nevenwerking tegen zwarte vlekken ziekte, maar aangezien die in NL momenteel (2009) geen toelating hebben schieten we met dat gegeven weinig op. Flint, een middel hoofdzakelijk tegen Meeldauw werkt o tegen Phomopsis. 2.4 Zwarte vlekkenziekte: Duidelijke zwarte aantastingen op het jonge hout. 2.4 Zwarte vlekken ziekte: Iets minder duidelijke en beginnende aantastingen op het jonge hout. 2.4 Zwarte vlekken ziekte: Schimmelsporen op het eenjarige hout in de winter. Duidelijk licht getint hout met zwarte spikkels. Het kan nog witter. 2.4 Zwarte vlekken ziekte: Beginnende aantasting op het blad. Deze lichte delen sterven later af en worden bruin. 2.4 Zwarte vlekken ziekte: Aantasting (necrosen) op het blad, lijkt wel plaatselijke roest. Categorie > Professionele verpakking 20 Consumenten verpakking

21 Behandeling V Afvoeren aangetaste delen Flint k/d/s Paraat d - Grond water niet *U2* niet *U2* *U2* *U2* toegestaan * M5 * beschikbaar toegestaan * P5 * toegestaan toegestaan beschikbaar Zwarte vlekken ziekte behandelingen nummer 2.5 Roter Brenner: De schimmel is zichtbaar op het blad door duidelijke (door bladaders) begrensde vlekken. Bij rode rassen meestal rood/bruin verkleurend en bij witte rassen gelig. Hierdoor luidt de naam o wel Rood Brand. Deze vlekken worden necrotisch en later sterft het blad af. Treedt de besmetting vroeg op dan kan al het blad al weg zijn voordat de bloei optreedt. Alle rassen zijn gevoelig voor deze schimmel, behalve de Vitis Cinerea. De schimmel overwintert in afgevallen blad. Zoals vele schimmels is er sporenvorming boven de 10 graden bij grote vochtigheid. Door de wind worden de sporen verplaatst en op een nat blad terechtgekomen boort deze zich in en maakt een mycelium tot aan de eerste de beste bladader. Een eerste bestrijding is wenselijk in het blad 3 stadium, omdat er dan voldoende bladoppervlak is voor opvang van sporen. Daarna elke 10 dagen, tenzij het blad volkomen (dus o geen dauw) droog is. De meeste chemische middelen tegen valse meeldauw hebben een nevenwerking tegen Roter Brenner, welke nog versterkt wordt door toevoeging van zwavel. 2.5 Roter Brenner: Duidelijk door bladnerven begrensde vlekken. 2.5 Roter Brenner: Indruk van aangetaste loofwand. Categorie > Behandeling k/d/s/ V Afvoeren bladhopen Flint Professionele verpakking Consumenten verpakking Grond water niet *RB1* niet *RB1* *RB1* *RB1* toegestaan * M5 * beschikbaar 21

22 Paraat d toegestaan * P5 * toegestaan toegestaan beschikbaar Roter Brenner behandelingen nummer RB1 Zijn er in de wijngaard ophopingen van blad (bv door de wind), dan kunnen deze het beste afgevoerd worden. Dit is een preventieve teelttechnische maatregel. 2.6 ESCA, Bacterieen: Bij ESCA is het een schimmel die het hout aantast en zichtbaar is door het plotseling afsterven van het loof. Op het blad verschijnen dan eerst markante tijgerstrepen. Als je dan in het hout kijkt, zie je in de kern een verrot, aangetast deel. De schimmels komen hoofdzakelijk in het hout via de snoeiwonden. De druif vormt geen wondbedekkend beschermend callusweefsel, zoals vele andere struiken wel doen. Zorg dus voor kleine, of liever voorkom, snoeiwonden. Zorg dat er geen water in snoeiwonden kan staan door schuin weg te knippen. Naast de ESCA schimmels zijn er nog andere schimmels in het hout die aanleiding geven tot plotseling afsterven. Mauke (zie bij nachtvorst) is een vorm van wildgroei die o zorgt voor plotseling afsterven. Naast schimmels zijn er o bacterieen die in het hout schade aanrichten. De uitscheidingsproducten verstoppen/verslijmen de lymfevaten in de kern. De vaten in de bast blijven aanvankelijk werken, zodat er een onzichtbare tijdbom aanwezig is, waardoor de plant plotseling afsterft. Dit is te zien bij doorzagen van de st. Bacterieen worden overgedragen bij snoeiwerkzaamheden. Er zijn geen beschermingsmiddelen beschikbaar, omdat deze niet in het hout doordringen. 2.6 ESCA: Bladverkleuring van een enkele plant, met duidelijke strepen duidt op ESCA. ESCA : Aantasting op het blad met bruin gekleurd blad dat afsterft. 22

23 Verslijmen transportvaten in het hout bij schimmel en bacterieaantastingen. Alleen goed te zien bij sterke vergrotingen met loupe of onder microscoop. Categorie > Behandeling V Verbranden aangetaste delen Professionele verpakking niet *E1* *E1* Consumenten verpakking niet *E1* *E1* Esca behandelingen nummer E1 Je moet de aangetaste delen zo snel mogelijk verwijderen en eigenlijk verbranden om de schimmels te doden. Terugsnoeien tot je geen kernaantasting meer ziet. In het uiterste geval terug tot de ent en de stam opnieuw opbouwen vanuit een waterlot. 2.7 Zwart hout ziekte (Bois Noir): Het optreden van dit verschijnsel is zeer laal en rasafhankelijk. In Duitsland bijna niet op Burgunder rassen, regelmatig op Riesling en Dornfelder, maar zeer vaak op Cabernet Dorsa. Het is een verschijnsel waarbij plotseling, midden in het seizoen, een deel van een plant snel afsterft. De bladeren verkronkelen en bij rode rassen worden ze vroegtijdig rood en bij witte rassen vroegtijdig gelig. Doe je niets dan wordt in de winter het aangetaste hout zwart, vandaar de naam. Het wordt veroorzaakt door een bacteriële infectie die over gebracht wordt door de glasvleugelcicade (Hyalestes Obsoletus, in het Duits Winden-glasflugelzikade))n. Deze cicaden zuigen aan het blad en brengen de bacterie over van de waardplant naar de druivenst. Deze cicaden hebben als waardplant de gewone brandnetels en akkerwindes (vandaar de Duitse naam), daar planten ze zich voort.. De cicade is alleen tijdens de vluchtfase bovengronds op zoek naar voedsel, in de andere stadia zitten larves ondergronds en zijn dus niet te bestrijden. Blijkbaar heeft druivenblad voldoende voedsel en daar eten ze dus graag van. Aan de aard van de infectie is te herkennen (labanalyse) of de bron een brandnetel is of een winde. In Duitsland blijkt bij 80% van de voorkomens de winde de bron te zijn. Omdat er geen schimmel als oorzaak is, maar een bacterie, helpen bespuitingen niet. Er zijn o een aantal virusinfecties die tot plotseling afsterven kunnen leiden, evenals vervolgschade door vorst (zie aldaar). Bij vorstschade zit het probleem vaak in de stam en dan is direct de hele st verwelkt. 23

24 2.7 Zwart hout; cicade verantwoordelijk voor de overdracht 2.7 Zwart hout: Typische paars verkleuring van delen van een blad. 2.7 Zwarthout: Typische lale verkleuring in een groene loofwand. 2.7 Zwarthout: Detail van een rode rank. Categorie > Behandeling V Verwijderen waardplanten Verwijderen aangetaste delen Professionele verpakking niet * ZW1* * ZW1* Consumenten verpakking niet *ZW1* *ZW1* * ZW2* * ZW2* * ZW2* * ZW2* Bestrijden van zwart hout ziekte nummer ZW1 Door verwijderen van de waardplanten in de wijngaard en 50 meter rond de wijngaard wordt de infectiedruk lager, omdat er minder eitjes afgezet worden en er dus minder vliegen ontstaan. Bestrijdt deze waardplanten zo vroeg mogelijk en niet laat in het seizoen omdat de cicade dan zeker naar de druivenbladeren vliegen, omdat de 24

25 ZW2 waardplant als voedselbron verdwenen is Voor bestrijding van de waardplanten zie het hoofdstuk over onkruiden. Aangezien het een bacteriële infectie is zit deze in het hout. Ervaring leert dat tijdig wegsnoeien van het aangetaste deel vaak voldoende is om in het volgende seizoen geen last meer te hebben. Wees bij het snoeien niet terughoudend. Als je niets doet gaat in de loop der tijd de hele st kapot. Verwijder dus de hele guyot of cordon van de rank waarin zich de verschijnselen voordoen. Hou de plant in de gaten en snoei zonodig meer weg. Als laatste redmiddel de stam terug tot 30 cm boven de grond, zeker bij rassen die toch al makkelijk uitlopen op de stam en weer opnieuw uitbouwen met een waterlot, bv Bianca Zwartrot (schwarzfaule): Het is een aantasting op het blad en de bessen door de schimmel Guigbardia Bidwelii, o wel Phylosticta ampelica genoemd. De schimmel heeft een langere incubatietijd dan de andere schimmels en o de generatietijd is bij gelijke omstandigheden beduidend langer. De beste groeiomstandigheden zijn warm en vochtig weer, zoals voor vele schimmels. Ze hebben net als de peronospora natte bladeren nodig om toe te slaan. Dit is gelukkig een nog niet wijd verbreide schimme Op het blad is het te herkennen aan helbruine scherp begrensde vlekken (2 tot 9 mm) aan de bovenzijde met in het midden een kleine zwarte kern. Voor de herkenning van de zwarte kern is vaak vergroten nodig met een loep. Op de tros vindt er een verschrompeling van de bessen plaats. De kleur is wat bruiner dan bij verschrompeling door de Valse Meeldauw. De bessen moeten niet mee in de verwerking, want ze geven een onaangename bittere smaak aan de wijn. De meeste werkzame stoffen (strobilurines, triazolen, dithiocarbonaat) hebben een nevenwerking tegen zwartrot en aangezien die producten i.v.m. de relatieve traagheid van de zwartrot veelal al eerder ingezet worden werken ze voldoende preventief tegen de zwartrot. Dit gaat natuurlijk niet op bij de moderne rassen waarbij veelal afgezien wordt van dit soort middelen en zwavel, fosfiet vaak als voornaamste middelen worden gebruikt. Dan is het dus nuttig om wegens de nevenwerking toch weinig frequent met synthetische beschermingsmiddelen te werken. In Duitsland is inzet van koper weinig effectief gebleken en o het bladverhardende affect van de silicaten is nog onduidelijk. Waarbij rassen soms ongevoeliger zijn voor Meeldauw en Valse Meeldauw is dat voor zwartrot nog niet bekend. Er zijn vanuit Nederland meerdere voorkomens op de Johanniter bekend. In sommige buitenlandse wijnbouwgebieden zijn verwilderde wijngaarden een bron van besmetting. Deze worden dan o zoveel mogelijk gerooid. Verwijderen van aangatast materiaal uit de wijngaard vermindert o de schimmeldruk. In Duitsland is alleen Universalis expliciet toegelaten tegen deze schimmel. 2.8 Zwartrot: Aantasting van nog groene bessen. Lijkt sterk op de verrozijning bij valse meeldauw. Doorslaggevend wordt dan de aantasting op het blad. 25

26 2.8 Zwartrot: Beginnende aantasting op nog groene bessen. 2.8 Zwartrot: Op de tros in verschillende stadia. Bessen met lichte aantasting en reeds verrozijnde. 2.8 Zwartrot: Aantasting op het blad. Met een loep zie je dan in het midden van zo n vlek een kleine zwarte kern van de schimmel. 2.8 Zwartrot: Zwarte kernen in de nog groeiende schimmelzone, zichtbaar met een loep. Kenmerkend voor de zwartrot. Categorie > Behandeling V Spuitzwavel (als meeldauw) Exact vloeibaar Flint (als meeldauw) Topas (als meeldauw) Afvoeren aangetaste delen Behandelen met fosfiet k/d/s grond water k Professionele verpakking Consumenten verpakking niet * M1* niet *M1* *M1* toegestaan niet toegestaan niet toegestaan * U2 * * M2 * toegestaan * P1 * * M1* toegestaan niet toegestaan beschikbaar * M5 * N niet toegestaan * M3 * - * U2 * * U2 * s toegestaan * P1 * Bestrijden van Zwartrot nummer 26 niet beschikbaar niet beschikbaar * U2 *

27 2.9 Virussen Er zijn verschillende virussen die in het hout komen via snoeiwonden of andere beschadigingen. Deze virussen blkeren op een gegeven moment de sapkanalen, waardoor een deel van de st verwelkt. Dit kan laal zijn, maar zich o uitbreiden naar de hele st. Als het laal is kun je een ruim deel (bv de hele legger) verwijderen en afvoeren en hopen dat daarmee de bron is weggehaald, maar zeker weet je het niet. Als het in de stam zit dan zit het overal en moet de plant worden geruimd en vernietigd. Dit soort aantasting komen op vele fruitsoorten voor, denk aan bacterievuur, kanker in kersenbomen etc. Door gereedschap kan een virus naar andere stken worden overgebracht, bv bij de snoei. Desinfecteer dus gereedschap dat gebruikt is bij de saneer werkzaamheden. Soms lijkt bois-noir er sterk op, maar hoewel een andere oorzaak, het recept is hetzelfde. Als er spreke was van nachtvorst kun je proberen een nieuwe st op te trekken vanuit een slapend oog Universeel: Universele behandelingen. Deze hebben over het algemeen een brede werkingen zijn niet selectief. In Duitsland is eenmalig, op basis van een uitzonderingsbepaling in de EU regelgeving, het middel Botector in 2014 toegelaten in de e teelt. Het is een micro middel dat de botrytisschimmel inkapselt. Het is een middel op basis van de Aureobasidium Pullulans (een product van DSM). Vanwege deze inkapseling is er geen resistentievorming en zijn drie toepassingen per jaar afdoende. Er is o geen gevaar voor bijen en roofmijten. Dit soort middelen lijkt kansrijk voor de toekomst, o in de konventionele teelten. Onduidelijk is wat de effecten zijn op andere schimmels. Er is geen toelating in NL. Er is een Amerikaans onderzoek (fabrikant Tetra) dat (Calcium Chloride) CaCl2 effectief is tegen de botrytis schimmel. Dit is in principe een meststof. Spuiten in combinatie met ethanol zou het nog effectiever maken en zou de botrytis aantasting met een kwart reduceren. Onduidelijk is wat de nevenwerking is op anders schimmels en insecten. Er is geen toelating in NL. Een andere methode lijkt op de inzet van compostthee. De Prestop-schimmel, Gliocladium catenulatem, koloniseert het blad, de stengel en de vrucht van de plant voordat de ziekteverwekkers zoals, Botrytis zich kunnen vestigen. Hierdoor vindt deze ziekteverwekker geen voedingsstoffen meer. Er vindt dus concurrentie plaats op basis van plek en voeding. Daarnaast is Prestop een hyperparasiet die met enzymen de celwanden van de ziekteverwekker afbreekt. Prestop dient daarom wel preventief te worden toegepast. Er is geen toelating in NL. In de VS wordt inmiddels Ozon ingezet en de leverancier heeft onlangs (2012) een demo/test tour gehouden in Europa. De Ozon wordt in de speciale spuit aangemaakt en dan op de plant vernevelt en heeft een korte levensduur. Er zijn dus geen residuen. Ozon is schimmel- en bacteriedodend en wordt o.a. ingezet in zwembaden, aquaria en bij de legionellabestrijding. Er is geen toelating in NL. nummer U1 Compostthee wordt gemaakt van (e?) groencompost, dus niet de GFT compost. Er zijn inmiddels o extracten in de handel zodat niet begonnen hoeft te 27

28 U2 worden met compost. De aanmaak luistert nogal nauw, dit geldt zowel voor de gebruikte compost, het water, de temperatuur en de duur van het trekken. Er zijn speciale vaten voor in de handel. Eenmaal aangemaakt moet de thee binnen een paar dagen worden gebruikt. In deze compostthee zitten uiteindelijk vele soorten schimmels en bacteriën in grote hoeveelheden, zonder dat er een dominant is. Door bespuiting worden deze op het blad gebracht waardoor er een zeer gevarieerd schimmel- en bacterieleven ontstaat. Deze bespuiting kan met een grote druppel. De aangebrachte organismen zullen in concurrentie gaan met de evt. daar aanwezige schadelijke schimmels zodat die minder kans krijgen. Er moet frequent (10 daags) gespoten worden om dominantie van een enkele soort te voorkomen. De spuit moet een zeer fijn filter hebben omdat anders de doppen verstoppen vanwege de deeltjes van de compostthee. In combinatie met teelttechnische maatregelen (open trossen, open wanden, schimmeltolerante rassen) geeft dit goede resultaten in jaren zonder extreme schimmeldruk. De techniek kan echter niet worden gebruikt in combinatie met schimmelbestrijdingsmiddelen, omdat die het zorgvuldig opgebouwde evenwicht verstoren. Moet in noodgevallen toch een bestrijdingsmiddel worden ingezet, dan na 2 dagen weer compostthee spuiten en na 2 dagen nog een keer, om zo snel mogelijk weer variatie te krijgen in de schimmels. Er is geen wachttijd. Spuiten met compostthee levert o een gezonder bodemleven en dus een lossere bodem. Er zijn dan o wijngaarden die een aantal maal per jaar de bodem bespuiten met de thee zodat de st beter kan groeien en meer weerstand heeft. Om schimmeldruk te beperken is het verstandig om aangetast hout tijdens de wintersnoei zo mogelijk te verwijderen. Zorg in ieder geval dat er geen trossen meer blijven hangen. Hoe minder schimmelsporen aanwezig zijn des te minder risico er wordt gelopen op onbeheersbare uitbraken. Sceptici menen dat er na opruimen nog miljoenen sporen overblijven, dus dat dit weinig zoden aan de dijk zet, anderen zeggen dat alles wat weg is geen schade meer kan aanrichten. Bij optreden van zwartrot de aangetaste bladeren altijd zo veel mogelijk afvoeren omdat er bijna geen effectieve bestrijding mogelijk is. In beheerde wijngaarden is er slechts een beperkt aantal middelen beschikbaar, zodat het dan altijd aanbevolen wordt om zo veel mogelijk aangetast organisch materiaal af te voeren. 3 Gebreksziekten We behandelen hier gebrek aan magnesium omdat de gebrekverschijnselen heel duidelijk zijn, maar er zijn meer sporenelementen belangrijk voor een goede loofwand en goede trosvorming. De symptomen van gebrek zijn veelal niet zeer duidelijk. 3.1 Lamsteligheid (magnesium tekort): Lamsteligheid uit zich door het vroegtijdig indrogen van de steeltjes naar de bessen, veelal verdroogt er een deel van de tros, inclusief de bessen. Dit is duidelijk anders dan bij de schimmelziekten, waarbij hoofdzakelijk de bessen verschrompelen. In een vroeg stadium is dit verdrogen ernstig, omdat het zuurgehalte van die bessen hoog blijft, in een laat stadium is het niet direct schadelijk omdat er dan sprake is van verrozijning. Dit kun je gemakkelijk proeven en besluiten het zurige deel te verwijderen tijdens de oogst. De lamsteligheid wordt meestal verklaard door een te sterk wisselende groei in een seizoen. Het verschijnsel treedt vaker op bij een afwisseling van zeer droge en natte, zeer koude en 28

29 warme perioden. De structuur van het groen is dan niet goed en dat leidt later in het seizoen tot vroegtijdig verhouten. alle rassen zijn even gevoelig voor lamsteligheid en het hangt af van lale omstandigheden. Dit is geen ziekte door schimmel of bacterie, maar gesteld wordt dat een onvoldoende magnesium verzorging het optreden bevordert, omdat magnesium van belang is voor de vochthuishouding in de plant. Dit is dus een bemestings- en opname probleem. Je moet eigenlijk 125 mg MgO/kg bodem hebben als een ideale situatie voor de bodemvoorraad. In droge omstandigheden op een zanderige ondergrond kan de plant het echter niet opnemen en zul je over moeten gaan tot bladbemesting, o al is de voorraad hoog genoeg. Magnesiumgebrek uit zich in verkleuring van het oudere blad. Bij witte rassen is er geel verkleuring tussen de nerven en bij rode rassen een rood verkleuring. Zodra het ernstiger wordt sterven er stukjes blad af (bruin verkleuring) en uiteindelijk valt het blad af. Op zandgronden is er sneller sprake van magnesiumgebrek dan op kleigronden wegens de uitspoeling en verder is er bij droogte de opname moeilijker. Indien het Kali gehalte hoog is (meer dan 4 keer zoveel kalium als magnesium), dan is de magnesium opname via de grond o moeilijker. Van Regent is bekend dat deze in als jonge plant moeite heeft met magnesium opname via de grond, maar dit leidt niet direct tot lamsteligheid, wel bladverkleuring hetgeen de fotosynthese nadelig beinvloed. Magnesium kan via de bodem (kieseriet, langzaam werkend) worden gegeven of snel werkend via een bladbemesting, bv bitterzout /Microtop of een middel zoals Hydromag. Relatief snel werkt o het oplossen in water en het geven van deze oplossing op de grond. Bitterzout in combinatie met systemische middelen versterkt volgens sommigen de snelheid van opname van het systemisch middel. Bitterzout is een magnesiumfosfaat en aanbevolen wordt dit niet meer laat (na juli) te spuiten, maar dan een ander middel (bv Hydromag) te gebruiken. Magnesium is effectiever in een paar grote doseringen dan steeds kleine beetjes. 4 Behandelingen per plaag/schade 4.1 Galmijt: Galmijt is een mijt van ongeveer 0,15 mm dat overwintert in de knoppen. De mijt komt te voorschijn met het uitlopen van de eerste bladeren en begint met zuigen van bladvocht. Je moet ze dus eigenlijk onschadelijk maken op deze eerste bladeren. Ze scheiden bij het zuigen speeksel af dat de bladvervorming veroorzaakt aan de bovenzijde van het blad evenals de extreme vorming van haarvilt aan de onderzijde van het blad. In dit vilt heerst een grote luchtvochtigheid en de mijt gaat daarin dan eieren leggen. Daarna gaat de mijt naar een volgend blad. De larven verpoppen zich uiteindelijk. Bestrijdingsmiddel kan niet doordringen in dit vilt, zodat bestrijding dan niet mogelijk is. In de loop van het jaar zijn er meer generaties en de mijten verplaatsen zich steeds naar nieuw vers blad. Vanaf september gaan ze de winterfase weer in. Naast de galmijt zijn er o nog andere type mijten, die vergelijkbare bladvervormingen veroorzaken en op dezelfde wijze bestreden kunnen worden. Het optimaal functioneren van het blad wordt aangetast, omdat het betreffende deel van het blad is uitgeschakeld, maar dit is niet fataal voor de plant of de latere trossen. De snelheid van de voortplanting is deels bepaald door de weersomstandigheden en bij ongebreidelde groei kan een groot deel van de wijngaard worden aangetast, maar de groei van de bladeren is o heel snel, zodat bij beperkt beheer het probleem onder controle gehouden kan worden. Je moet de witte viltvlekken aan de onderzijde niet aanzien voor valse meeldauw schimmels. Bladvervorming aan de bovenzijde duidt op galmijten. 29

30 4.1 Galmijt: Aantasting op het jong uitlopende blad. Beeld aan de onderzijde van het blad, maar aan de bovenzijde zijn op dezelfde plaatsen zeer lale rode bultige verkleuringen zichtbaar. In de knop van deze rank heeft een galmijt overwinterd en het blad aangetast. Ergens op de rank zal de mijt nog wel zitten, maar dat hoeft niet op het grootste blad te zijn. Nu de rank goed spuiten kost het minste middel om de mijt te doden voordat deze gaat leggen. Er zijn bepaalde rassen (bv Cabernet Cortis) die een meer roodgetint uitlopende blad maken, laat je daardoor niet misleiden. 4.1 Galmijt: Duidelijk herkenbare gallige bultvorming aan bovenzijde van het blad, met corresponderend plaatselijk viltvorming aan de onderzijde. In eerste instantie zonder verkleuring van de bulten, maar later verkleurend. 4.1 Kruismijt: Ander type mijt dat o flinke bladvervorming veroorzaakt. Categorie > Behandeling V Olie bespuiting Zwavelbehandeling Verwijderen blad Professionele verpakking Biologisch niet toegestaan * G2 * *G1* *G1* Consumenten verpakking niet toegestaan * G2 * *G1* *G1* Galmijt bestrijding nummer G1 G2 Spuiten met een dubbele dosis zwavel in het vroege stadium (blad 3) is zeer effectief. De mijt heeft zich dan nog niet ingekapseld en er zijn maar weinig bladeren die behandeld moeten worden. Denkbaar is om alleen die planten zo te behandelen die het jaar daarvoor aantasting gehad hebben, omdat alleen op dat die plant mijten overleefd hebben in de knoppen. Op die manier kun je met een rugspuit snel preventief spuiten met weinig verlies aan middel. Zwavel is een niet specifiek middel dat geen resistentie geeft voor schimmels. Een olie bespuiting op de knoppen vlak voor het uitlopen stopt de zuurstof toevoer naar evt. aanwezige mijten, waardoor deze omkomen. Er zijn diverse producten in omloop. Olie-H (dosering ml/10 L, nummer 6598) is een toegelaten minerale Olie van Certis voor bessen en houtig klein fruit. Verder is Certis geen Skal gecertificeerd bedrijf en het product is dus niet toegelaten in de e teelt. O bruikbaar is een bespuiting met 200 ml/10 raapolie. Dit kent geen toelating, maar is een niet gecertificeerd natuurlijk product. 30

31 O wordt gebruik gemaakt van paraffineolie ( ml/10 L). Dit heeft geen toelating. 4.2 Wespen: Wespen zijn van origine vleesverzamelaars. Als er larven in het broednest aanwezig zijn wordt dit vlees gevoerd aan de larven die dit verteren hetgeen resulteert in een suikerhoudende uitscheiding. Deze zoete uitscheiding wordt door de wespen als voeding en energiebron gebruikt. Aan het eind van de zomer (over het algemeen begin augustus) loopt de omvang van het broednest terug en is er dus minder zoetstof voor de wespen. Die gaan dan op zoek naar alternatieven. Rijpend fruit is een dankbare bron van energie. Vroegrijpe rassen zoals Solaris kunnen er dus last van hebben. In zomers met vroege rijping worden o andere rassen het slachtoffer. Wespen hebben stevige kaken die de schil kapot maken. Van deze aangevreten druiven maken vliegen, vlinders, fruitvliegen en bijen graag gebruik om deze volledig leeg te zuigen. Deze insecten kunnen de schil niet kapot bijten. Uiteindelijk blijft er een bruin gekleurde, leeggevreten en verdroogde schil hangen. Dus geen verrozijning zoals bij de Valse Meeldauw, Zwartrot en lamsteligheid Na een paar koude nachten hebben de wespen het loodje gelegd en is het probleem voorbij. Overigens hebben hoornaars hetzelfde voedingspatroon, maar die komen niet zo algemeen voor. Categorie > Behandeling V Vangen koninginnewespen Wegvangen wespen Schermen langs de rijen Inpakken in zakjes Vernietiging van wespennesten Verdrijven wespen Professionele verpakking Biologisch niet? * W2 * Consumenten verpakking niet? * W2 * * W3 * * V3 * * W3 * * V3 * * W3 * * V3 * * W3 * * V3 * * V4 * * V4 * toegestaan * W1 * * V4 * * V4 * toegestaan * W1 * * W4 * * W4 * * W4 * * W4 * Wespen bestrijding nummer W1 W2 Met Bayer wespenpoeder (9 euro in 2009 bij de Boerenbond) dat verspreid wordt in het vlieggat kan een wespennest worden uitgeroeid. De wespen slepen het naar binnen en het poeder tast de wespen aan. De wespen worden er niet echt agressief van en een paar beurten is meestal voldoende voor vernietiging van een nest. Omdat het een chemisch middel is, is het in principe niet bruikbaar voor beheerde gaarden, maar SKAL controleert waarschijnlijk niet omdat het niet op de druivenst betrekking heeft. De leverancier WaspGo levert vallen die gebruikt worden met een set lstoffen. Opgehangen in het voorjaar als de koninginnewespen vliegen op zoek naar een nestlocatie, worden die erin gevangen. Een vangst van 20 tot 50 koninginnen is niet uitzonderlijk. Zo n set kost ongeveer 30 euro en was in het voorjaar (2009) o verkrijgbaar bij de Hanos. De samenstelling van het middel is niet gedocumenteerd zodat niet duidelijk is of het 31

32 W3 W4 in e beheerde gaarden gebruikt kan worden. Wespen kun je vangen en doden met wespenvangers. Ze zijn te koop, maar o zelf te maken. In de praktijk blijken de koopexemplaren vaak te klein, waardoor je er vaak langs moet om te legen en aan te vullen. Een omgebouwde PET fles met omgekeerde kop voldoet niet vanwege het inregenen. Er is een wijngaard die een wat grotere (2L) plastic melkverpakking gebruikt. Op de hoogte van de onderkant van het handvat aan de vlakke zijden een gat boren dat iets kleiner is dan de te gebruiken plasticbuis. Een iets dikkere PVC elektriciteitsbuis (of andere dunne buis) afzagen, zodat deze aan beide zijden 2 cm zal uitsteken als die er door gesten zou worden. Maak er in het midden dan een sleuf in van ongeveer 2 cm lengte, met een uitsparing van 1 cm breed. Steek nu dit pijpje door de gaten en zorg dat de opening naar beneden wijst. De val kun je op de grond plaatsen of aan het handvat ophangen. Door de dop kun je nu de lvloeistof toevoegen en later de inhoud uitschudden. Als lstof zijn er goede ervaringen met goedkope limonade in sterke concentratie met een scheutje azijn en een scheutje afwasmiddel. De azijn omdat dat bijen niet aantrekt maar wespen en vliegen wel en het afwasmiddel om te zorgen voor een sneller verdrinken van de wespen en vliegen. Op hoogtijdagen zul je elke 2 dagen moeten legen en je hebt dan met gemak 100 wespen per val. Er zijn wijngaardeniers die stellen dat deze werkwijze wespen aantrekt, maar elke onderbouwing ontbreekt. Meer details in de Wijngaard, juli Wil je de wespen niet doden dan kun je geurstoffen plaatsen waar wespen een hekel aan hebben. Sommigen hebben goede ervaringen met kruidnagelolie, verkrijgbaar bij de To. O mogelijk is per 25 m2 een ondiepe schotel met water met daarin dan 6 kruidnagels. Zorg dat de schotels niet droog komen te staan. 4.3 Luizen: Luizen doen zich te goed aan sapstromen van het blad. In ruil daarvoor scheiden ze een zoete kleverige uitscheidingsstof af waar vooral mieren op afkomen, maar wat o een substraat is voor schimmels. Er zijn veel vrij onschuldige soorten, maar ernstig wordt het als de druifluis wordt aangetroffen. Deze vreet aan de wortels en is ondergronds niet te bestrijden. 4.3 Druifluis: Roodachtige luizen van ongeveer 1 mm. Als je dit ziet is er een ernstig probleem. 4.3 : Aziatisch Lieveheersbeestje. Voortreffelijke opruimer van luizen, maar smaakbederver van de wijn. De Europese variant met minder stippen en soms zwart met rode stippen is even effectief tegen luizen maar minder ernstig in de most. De Aziatische lijkt dominant te worden. 32

33 Er bestaat o nog een citroengele variant met nog meer stippen, maar die leeft voornamelijk van meeldauw schimmels maar kan deze niet de baas. 4.3 : Gaasvlieg: Deze groene gaasvlieg is een voortreffelijk opruimer van allerlei eitjes van insecten en luizen in allerlei stadia. Wees er dus zuinig op. Categorie > Behandeling V Natuurlijke vijanden Professionele verpakking Biologisch niet *L1* *L1* Consumenten verpakking niet *L1* *L1* Luizen bestrijding nummer L1 Stimuleer de natuurlijke vijanden, een teeltmaatregel. Als er voldoende natuurlijke vijanden zijn en het blad stevig is dan zal er geen luizenplaag ontstaan. Natuurlijke vijanden zijn sluipwespen (leggen eitjes in een luis) en ze lusten er o wel een paar. O de larve van het lieveheersbeestje is een grote eter van luizen, evenals het lieveheersbeestje zelf. Als het Aziatische Lieveheersbeestje wordt aangetroffen moet je zorgen dat ze niet in de most terechtkomen. Deze variant geeft een zeer vervelende geur aan de wijn. De zweefvlieg en de gaasvlieg en hun larven lusten o veel luizen. Zo n natuurlijke vijand werkt er per dag tussen de 50 tot 100 weg. Om deze natuurlijke vijanden te houden moet afgezien worden van de inzet van insecticiden. Verder kan hun aanwezigheid gestimuleerd worden door een gevarieerde en bloeiende ondergroei. 4.4 Vogels: Veel schade kan aangericht worden door de merels en spreeuwen. De merels zijn standvogels en wennen al snel aan kleinschalige maatregelen (geluid, linten). Spreeuwen komen in grote zwermen en zijn niet tegen te houden met lale maatregelen. alle vogels zijn schadelijk. De meeste mezen zijn geweldige opruimers van rupsen en luizen en verdienen vrij baan. Categorie > Behandeling V Geluidsapparatuur Netten over de rijen Schermen langs de rijen Inpakken in zakjes Professionele verpakking niet * V1 * * V1 * * V2 * * V2 * Consumenten verpakking niet * V1 * * V1 * * V2 * * V2* * V3 * * V3* * V3 * * V3 * * V4 * * V4 * * V4 * * V4 * Bestrijden van vogels nummer 33

34 V1 V2 V3 V4 Geluidsapparatuur werkt over het algemeen slechts tijdelijk. In de buurt van bebouwing levert het veelal overlast voor bewoners en de toepassing moet dan met de gemeente worden afgestemd. Dat geldt zeker voor knalapparatuur. Aanbrengen van netten over de rijen werkt uitstekend tegen vogels. Tijdelijke netten kosten tijd om aan te brengen en te verwijderen. Verder is het meestal noodzakelijk om de rijen te toppen, waardoor er veel groen verloren gaat en er eigenlijk geen beheer meer mogelijk is. Jonge ranken groeien er nog doorheen. Permanente netten maken een ondersteuningsconstructie van buizen noodzakelijk om het noodzakelijke beheer te kunnen uitvoeren. Na een aantal jaren zullen er door weersinvloeden gaten in de netten vallen, waardoor netvervanging nodig is. Als kostprijs voor netten moet minimaal gerekend worden op 30 ct/m2 (peil 2009, Noordzee, Katwijk). Schermen langs de rijen worden alleen gespannen in de druivenzone. Bij kleine mazen werken ze o tegen wespen, maar dan moeten ze wel zorgvuldig gesloten worden. Voordeel is dat de top vrij blijft en veel groen blijft functioneren. Als ze erg open zijn kun je gewoon bespuitingen blijven uitvoeren. Afdekkingen zijn er in veel varianten. Goedkoop is een fleece, non-woven doek. Dat kost (2009) ongeveer 10 ct/m2 en is vast te zetten met knijpers aan de draden. Op erg windgevoelige plaatsen waait dit kapot. O goedkoop zijn de netten waarmee loonwerkers hooi- en strobalen inrollen. Ze zijn wijdmaziger dan de vogelnetten, maar bieden voldoende bescherming. Je haakt ze vast aan uitsteeksels, bv hefdraadspijkers, uitsparingen in metalen palen ed. Ze zijn 1,15 m hoog, dus een mooie maat. Je gebruikt ze in principe maar een jaar. Ze komen op rollen van 2000 meter en je kunt ze betrekken via loonwerkers. Daarboven zitten vrij open netten, van ongeveer 30 ct/m2. Deze hebben een schaduwwerking van rond de 10%, maar de mazen zijn groot genoeg voor insecten. Zwaarder van kwaliteit (en duurder, rond de 1 euro/m2) zijn de anti-hagel en schaduwnetten. Ze hebben een schaduwwerking van rond de 40%. Dit zijn de groene horizontale netten die vaak in tuincentra worden gebruikt. De maasomvang is vaak klein genoeg om wespen tegen te houden, maar die vinden vaak een opening aan boven of onderzijde. Aanbrengen van zakjes kost behoorlijk wat tijd omdat elke tros van een zakje moet worden voorzien. Er zijn aanzienlijke positieve neveneffecten omdat door het micrlimaat het Oechsle gehalte hoog kan worden en o wespenvraat wordt bestreden. Bij de oogst moet het zakje worden verwijderd en kan vaak worden hergebruikt. De zakjes zijn van non-woven materiaal en zijn verkrijgbaar bij Vitis Vino en via wijngaard El-Placer. Vastgezet wordt met een knijper om de steel van de tros. 4.5 Rupsen/insecten: Rupsen is een voortplantingsstadium van sommige insecten. Insecten zijn vaak moeilijk te bestrijden omdat ze beweeglijk zijn, maar rupsen zijn kwetsbaar. Denk hierbij bv aan de eikenprocessierups (niet op druiven), die juist in dat stadium bestreden wordt. Op druiven kunnen we last hebben van de Druivenbladroller (Traubenwickler, Druifmot) en van de Rebzikade. Sinds 2012 is o de Drosophila (fruitvlieg) Suzukii waargenomen. Zoals alle vlinders leggen de rebsikaden eitjes, verpoppen zich en maken rupsen. In normale jaren zijn er twee generaties. De eitjes worden in de eerste generatie gelegd op de bloemkapjes. De rupsen van de eerste generatie vreten aan de bloemknoppen. Uit het ei gekomen zijn ze 1 mm klein en doen zich te goed aan bloemknoppen. Als er veel zijn is er behoorlijke uitval van vruchtzetting dus lagere opbrengst. De eitjes van de tweede generatie 34

35 worden op de bessen gelegd. Deze tweede generatie vreet zich in de nog onrijpe nog zure bessen in een holt deze uit (vandaar de naam Sauerwurm). De aangevreten bessen worden vrijwel allen later door botrytis aangetast. In hele warme jaren met lange vegetatie kan er een derde generatie optreden die zich invreet in rijpende bessen (vandaar de naam Susswurm). Het insect overwintert als pop in de scheuren in de bast van oudere stken. Ze zijn redelijk plaatsgebonden en overleven o in koudere klimaten. De fruitvlieg Suzukii legt zijn eitje met behulp van een legboor in nog gaaf rijpend fruit. Het eitje komt uit en de larve tast dan het fruit van binnen uit aan. De bes valt als het ware in elkaar, maar de schil blijft vrij gaaf. Deze fruitvlieg legt ongeveer 400 eitjes en er zijn tot 4 generaties per jaar. De populatie is groot na begin augustus en dan kan er dus o schade zijn. Ze leggen o in wilde bessen, rozenbottels, kersen, aardbeien en ander fruit dus bestrijding in alleen de wijngaard heeft weinig effect. In Duitsland heet deze de Kirschessigfliege omdat kersen als eerste rijpend fruit aantoonbaar worden aangetast. Het vrouwtje overwintert in bevruchte toestand en kan tegen temperaturen tot 10C en zoekt dus beschutte plaatsen, bv onder composthopen. De tot 2012 toegelaten middelen hebben geen werking op deze fruitvlieg. Ze zijn overigens alleen in het gevleugelde stadium te bestrijden en je moet ze dan van in vallen of echt raken met de spuitvloeistof. Spruzit (primair voor gebruik in het rups stadium) zou daarvoor gebruikt kunnen worden, maar er ontstaat veel schade aan andere nuttige insecten. Op verzoek van de NFO is er begin september 2013 een tijdelijke toelating van Tracer op basis van Spinosad, maar druiven zijn als teelt niet meegenomen. Druiven zijn wel toegevoegd in de procedure voor de definitieve toelating. Er zijn feromoonvallen (leverancier biocontrole BV), maar die functioneren meer als detectiemiddel dan als afvangmethode. Een mengsel van 50% water, 40% appelazijn 10% rode wijn en een paar druppel afwasmiddel. Schijnt goed te werken als lstof. Doe daar een bodem van in een afgesloten plastic fles (diameter 10 cm) met op 10 cm boven de lstof aan één kant ongeveer 10 gaatjes van 5 mm doorsnee Je hebt er elke 5 meter een nodig wil dit effectief zijn voor afvangen en ophangen in de druivenzone. Elke twee week leeg maken, langs de kant zonder gaatjes, en de vloeistof afvoeren uit de wijngaard. Het ziet er naar uit dat ze een voorkeur geven aan schaduw, in vallen met een zonnekapje worden er meer gevangen dan zonder kapje. O in open loofwanden treedt minder schade op dan bij dichte bladerdekken. O vliegen ze meer in de dagranden dan tijdens de middaguren, ze houden niet van felle zon. Er is een suggestie om weggeknipte trossen te verwijderen uit de wijngaard, maar (hopelijk) blijven er nog voldoende rijpende trossen hangen, zodat dit dweilen is met de kraan open. Er is een suggestie om de druiven in te pakken in netten met maasdiameter van 0,8 mm, maar vliegdicht krijg je het erg moeilijk, net zo min als wespendicht.kleine wijngaarden kunnen dan wellicht de non woven fleese zakjes gebruiken die o geschikt zijn tegen wespen. De druiventeelt is een meerjarige teelt die zoals de andere meerjarige teelten gevoelig is voor het ontstaan van specifiek bodemleven. Denk hierbij aan aardappelaaltjes die in storende hoeveelheden aanwezig raken als er geen wisselteelt wordt toegepast. Zo kunnen we in de druiventeelt last hebben van de druifluis. Dit insect komt hoofdzakelijk in warme en droge klimaten voor. Door de klimaatverandering worden de omstandigheden in Nederland gunstiger voor de druifluis en met de import van oude druivenstken in grote containers is het insect inmiddels in Nederland waargenomen, meegekomen met de grond. Het insect vreet aan de wortels van gevoelige rassen waarna de st afsterft. Zie de foto s bij de luizen. Op de plant en dan voornamelijk in vochtige trossen kom je o regelmatig de oorwurm tegen. Op zichzelf is dit een nuttig insect omdat het troep opruimt. In grote aantallen, als het kolonies vormt, wordt het vervelend. Soms maken ze een nest in een tros waardoor er toch schade ontstaat. O leggen ze uitwerpselen op het blad dat, in grote hoeveelheden, daardoor vochtiger blijft en een broedplaats vormt voor schimmels. 35

36 In Duitsland worden Steward en Runner aanbevolen. Inmiddels wordt daar tegen de druivenmot een feromoon (RAK) op grote schaal met succes ingezet. Het voorkomt de bevruchting van de eitjes omdat de mannetjes worden gelt naar de vallen, waardoor de voortplantingscyclus wordt onderbren. Bij een hoge druk duurt het een aantal jaar voor de populatie onder de schadelijke grens is gekomen. Verder dient de bestrijding o plaats te vinden in nabij gelegen wijngaarden. In Duitsland is de toepassing soms verplicht om overslag van de ene naar de andere naastgelegen wijngaard te voorkomen. Onduidelijk is of dit in de e teelt ingezet mag worden (het is synthetisch) en of bestrijding al nodig is. Hoe noordelijker in Duitsland des te minder is het voorkomen, maar er zijn o Nederlandse wijngaarden waarin de mot voorkomt. Het feromoon, een biocide, is in Nederland niet toegelaten. 4.5 Insecten: Oorwurm. Bij grote kolonies worden ze hinderlijk, o.a. door de vele uitwerpselen op het blad en nestvorming in de trossen. Verder zijn ze nuttig. Het zijn nachtdieren die vnl overdag beschutting zoeken in de donkere tros. 4.5 Insecten: Rebcikade, volwassen vliegende stadium. Is o actief op kolen, zoals bv hier op broccoli. Insecten in vliegend stadium zijn het beste te vangen met feromoonvallen. 4.5 Insecten: Rebcikade, larve stadium. Dit is een goed moment voor bestrijding door bespuiting. 4.5 Insecten: Sauerworm, een van de wormen die de bes aanvreten, tafeltje dekje voor schimmels zoals botrytis en andere insecten zoals de fruitvlieg. Is het rups stadium van een van de motten. Het rups stadium is het meest geschikt om te bestrijden dmv een bespuiting. 4.5 Insecten: Door Rhombenspanner aangevreten niet verder uitlopende knoppen. 4.5 Insecten: De enkelbandige Druifmot. Als je deze ziet dan zullen er o wormpjes zijn. 4.5 Insecten: De gekruiste Druifmot. Als je deze ziet dan zullen er o wormpjes zijn. 36

37 Insecten: Suzukii fruitvlieg. Deze is vanaf 2009 aangetoond in Europese landen (eerst in Spanje) en komt in 2014 o in Nederland voor. Het beestje is ongeveer een halve cm lang. Op de foto een mannetje, herkenbaar aan de zwarte punten op de vleugeleinden. De vrouwtjes hebben deze stippen niet, maar een langere zaagsnuit en aan bij de aars een legbuis voor eitjes. Categorie > Behandeling V k/d/s Consumenten verpakking niet Professionele verpakking niet toegestaan * R1 * Ingetrken? niet beschikbaar * R4 * * R4 * *R3* Grond water Decis EC toegestaan? beschikbaar niet beschikbaar niet beschikbaar *R3* *R3* *R3*? * R5 *?? * R7 * * R7 * * R7 * * R7 * toegestaan? beschikbaar beschikbaar beschikbaar Feromoon tegen druifmot Xentari / Turex tegen rupsen van druifmot Druifluis resistente onderstam BIO 1020 tegen taxuskever Natuurlijke vijanden Steward toegestaan * R8 * Spruzit Movento? toegestaan * R9 * * R10 *? * R11 * Botanigard WP? * R9 * beschikbaar beschikbaar Bestrijden van rupsen/ insecten nummer R1 R3 Decis EC is een toegelaten middel van Bayer tegen rupsen. De wachttijd is een week. Dosering is 20 ml/hl. Begin 2012 is deze toelating vervallen. Dit middel is jammer genoeg o werkzaam tegen de roofmijten waar we eigenlijk zuinig op willen zijn. De moderne onderstammen zijn druifluisresistent en de meeste eigen wortels van de 37

38 R4 R5 R7 R8 wijndruifrassen niet. Plant op de percelen dus altijd stken op geënte onderstam aan en niet zelf bewortelde. In de oudere wijnlanden is dit vaak wettelijk voorgeschreven om de economische schade te minimaliseren. Hierbij wordt soms aanbevolen dat de onderstam van het ras Vitis Cinerea (bv Borner) moet zijn, omdat o bij andere onderstammen incidenteel schade is vastgesteld. Xentari en Turex hebben als werkzame stof de afvalproducten van bacillus thuringiensis en wel de stam aizanai. Het is een middel dat in vele teelten gebruikt wordt tegen bladetende rupsen. Als zodanig wordt het in het openbaar groen ingezet tegen de eikenprocessierups. Is alleen in professionele verpakking beschikbaar en is toegelaten op druiven. Moet aangebracht worden bij temperaturen boven de 15C en moet bladdekkend verspoten worden. De temperatuur is de temperatuur van het hout en dat kan door zoninstraling warmer zijn dan de omgevingstemperatuur gemeten in de schaduw. De vraat zal binnen enkele dagen minderen en na een week zijn de rupsen dood. Spuiten bij aanwezigheid van rupsen, zonodig dus herhalen. Dosering 50g/hl. De wachttijd is 7 dagen. Er zijn positieve ervaringen met inzet tegen de rupsen van de druifmot, maar het tijdstip van spuiten komt zeer kritisch. Je moet ze raken tijdens het eerste larven stadium. Dit zal dus resulteren in een aantal kort op elkaar volgende bespuitingen. Er zijn andere producten op de markt gebaseerd op andere stammen van deze bacillus en in ter zetten tegen andere rupsen. Bekend is bv de Bactospeine van Koppert, gebaseerd op de stam Kurstaki, met succes ingezet in de e fruitteelt en ervaringen van wijngaarden geven aan dat het middel geschikt was tegen de rupsen van de druifmot. Deze toelating is echter in 2000 op verzoek van Koppert ingetrken, maar het product zou opgevolgd zijn door een ander (welk?) middel. Bekend is bv o Dipel, dat heeft wel een toelating, maar niet op druiven. Vanuit het buitenland komen er signalen dat er resistentievorming is voor bepaalde stammen. Er zijn indicaties dat toevoegen van 1 kg suiker per 100 l spuitvloeistof gunstig werkt, omdat de rupsen aangetrken worden door zoet. BIO 1020 is een middel om de taxuskever te bestrijden bij druiven in een pot, dus niet de volle grond. Wordt op de grond toegediend. Is niet zo van belang voor fruittelers, maar meer voor vermeerderaars van stken voor de verkoop in potten. Veel insecten hebben hun eigen natuurlijke vijanden. Stimuleren van natuurlijke vijanden kan de druk van de schadelijke insecten verlagen. De natuurlijke vijanden gedijen niet in een omgeving waarin de grond volkomen schoon en open is. Beheerste ondergroei, nabij gelegen houtsingels en groenwallen zijn dus gunstig voor de natuurlijke vijanden. Van de volgende insecten is het nut bewezen tegen: Roofmijt, Wantsen, Gaasvlieg tegen: galmijt, kroesmijt Sluipwesp, Oorwurm, Gaasvlieg, Vogels tegen: druivenmot Lieveheersbeestje, Gaasvlieg, Wantsen, Sluipwesp tegen: luizen Steward is een middel van dupont op basis van de werkzame stof indoxycarb en wordt ingezet tegen de druivenmot, Traubenwickler. Is sinds medio 2011 toegelaten op druiven. In eerste instantie tot eind 2011 in verband met de dan noodzakelijke totale herregistratie van Steward. Bij de herregistratie eind 2011 is de toelating definitief geworden. Laat roofmijten onaangetast en is daarmee dus te prefereren boven Decis. Maximaal 3 bespuitingen per jaar bij een wachttijd van 10 dagen. Er gelden beperkingen bij het bespuiten van rijen in de buurt van watergangen. 38

39 R9 R10 R11 Raadpleeg het etiket voor details. Spruzit is een middel tegen rupsen dat beschikbaar is onder diverse nummers en is een middel op basis van pyrethrinen en piperonylbutoxide. Is zowel in consumenten als in profesionele verpakking beschikbaar. Is onder nummer 7229 toegelaten op houtig klein fruit en daar vallen de druiven o onder. Andere toelatingen vermelden de druif niet altijd. Het middel is schadelijk voor bijen en hommels, dus niet spuiten als deze vliegen op een bloeiende ondergroei. De wachttijd is 2 dagen. Het blad moet goed nat worden gemaakt en de concentratie is 10 ml op 10L water. Onbekend is of het toegelaten wordt in de e teelt. Movento, een product van Bayer, wordt per toegelaten op druiven in de onbedekte teelt. Het is al langer toegelaten op o.a. appels en peer en werkt tegen allerlei zuigers. Het is een systemisch middel dat zich verspreid in de plant. Het is primair schadelijk voor zuigers, zoals bv luizen, die sappen opnemen. Hierdoor wordt hun levenscyclus onderbren. De werkzame stof is spirotetramat uit de groep van de ketoenolen. Het is een biosynthese remmer dat de vetopbouw tegen gaat, waardoor de ontwikkelingscyclus van insecten gestoord wordt. Bayer heeft een aparte site met detailinfo mbt Movento. Movento heeft een redelijk breed werkingsspectrum maar weet niet of het afdoende is tegen de schadelijke insecten zoals de rebcicade op de druif. Dat staat in ieder geval niet op de toelating. Het aangename is dat toepassing niet echt tijdkritisch is, als je de larven maar voor bent. De stof verplaatst zich in de plant en de aanvangswerking is traag (tot 14 dagen), omdat het eerst op alle plekken moet komen. Eenmaal aanwezig heeft een een werking van minimaal 4 weken, daarna is door de groei van de plant de stof teveel verdund. Je moet dus toepassen als de plant goed groeit. Om voldoende opname te krijgen in het blad heeft het een dispersie in olie. Nadeel is dat je het dan niet kunt mengen met een ander middel dat gespoten moet worden. Je moet veel water gebruiken om snelle opname te krijgen. Uit de fruitteelt is bekend dat niet alle appelrassen bestand zijn tegen het middel. Onbekend is of dat voor druiven o geldt. Aanbevolen wordt om gewasverdraagzaamheid te testen in een beperkte proefbespuiting voor tot grootschalige inzet over te gaan. Maximaal 2 maal toepassen per seizoen met een wachttijd van 14 dagen. In druiven alleen na de bloei. Het middel is schadelijk voor bv bijen, dus niet toepassen bij bloeiende ondergroei. O Botanigard is een product van Certis en is medio 2014 uitgebreid met een toelating voor kleinfruit tegen witte vlieg onder nummer Druiven vallen o onder het kleinfruit, maar witte vlieg is niet echt een plaag. Maximaal 5 maal inzetten, per keer maximaal 0,75kg/ha. Maximale concentratie 62 gram/100 liter. De werkzame stof is een afvalproduct van Beauvaria bassiana stam GHA. Het product is nogal irriterend, draag dus beschermende kleding. Heeft een soortgelijke oorsprong als Xentari en de vraag is dan of het toegelaten is. De originele toelating loopt tot eind tober 2014, de vraag is dus of dit interessant is voor de druiventeelt. 39

40 4.6 Konijnen en Hazen: Konijnen en hazen vreten jonge delen van planten aan en als ze erbij kunnen de rijpe trossen. Ze zijn kieskeurig in hun eten. Als er een beter alternatief is dan nemen ze dat het eerste. Ze zijn o nieuwsgierig, dus alles wat nieuw geplant is wordt geprobeerd. Konijnen eten tot een hoogte van 40 cm, hazen gaan op de achterpoten staan en komen tot 70 cm. Aanwezigheid in bepaalde omgevingen wordt als een gegeven beschouwt waarbij eliminatie van het totale bestand niet realistisch is. Categorie > Behandeling V St in netje/ker Inzaaien gras/klaver Schrikdraad laag bij de grond Professionele verpakking niet * K1 * * K1 * Consumenten verpakking niet * K1 * * K1 * * K2 * * K2 * * K2 * * K2 * Bestrijden van konijnen en hazen. nummer K1 K2 Gebruik van netjes en kers is een teelttechnische maatregel voor vooral jonge aanplant. Is de st eenmaal op dikte, dan is de bast minder aantrekkelijk, behalve in geval van hongersnood. Netjes zijn er in soorten en maten. Zorg voor een hoogte van minimaal 60 cm hoog, omdat anders hazen op de achterpoten nog bij de bast kunnen of de netjes omlaag duwen. Netjes kun je niet hergebruiken, omdat ze om de stam zitten. Kers zijn steviger en worden niet omlaag geduwd. Kers kun je hergebruiken en stimuleren door een broeikas effect de snelle uitloop. Bovendien gaan de ranken mooi recht omhoog. Bij intense zon, op snel warmende zandgronden, kan de temperatuur in de ker te hoog oplopen, zodat bladverbranding optreedt, ondanks de openstaande ventilatie openingen. Bij hoge mierendruk maken mieren graag nesten in smalle, warme kers. Gebruik dan ruime vierkante kers. Konijnen en hazen hebben o een voorkeur voor bepaalde gewassen. Prei en uien zullen ze alleen eten als er weinig anders te halen valt. Zo eten ze liever klaver en gras dan de bast van de druivenst. In het groeiseizoen leidt dit hun aandacht dus behoorlijk af. Als het gras dor is of onder een sneeuwdek ligt zullen ze zich wel weer tot de (jongere) druivenstken wenden. Let op dat permanent gras de eerste jaren een grotere stikstof behoefte met zich mee brengt het hoofdstuk over groenbeheer. 4.7 Dassen: Dassen zijn beschermde dieren en mogen niet bejaagd worden. Dassen weten feilloos de meest rijpe trossen te vinden en laten de rest hangen tot het volgende bezoek. In sommige gebieden mogen geen hekken worden gezet om ze te weerhouden. Overigens zijn het gravers, dus gaan ze er diep onderdoor. Categorie > Behandeling V Professionele verpakking niet 40 Consumenten verpakking niet

41 Omkeersnoei Ophangen mensenhaar * D1 * * D2 * * D1 * * D2 * * D1 * * D2 * * D1 * * D2 * Bestrijden van dassen nummer D1 D2 Dit is een teelttechnische maatregel. Dassen eten trossen tot wel een meter hoog en hebben een fijne neus voor de rijpste trossen. Je moet er dus voor zorgen dat de trossen hoog hangen. Dat kan bv met gordijnsnoei. alle rassen zijn geschikt voor zo n hangende groei. Solaris is bv een snelle groeier die graag zijn bindsels aan de ranken van de volgende rij vastzet. Bij hangende snoei waaien de ranken gemakkelijk in elkaar en is er geen doorkomen meer aan. Dassen schijnen niet tegen de geur van mensenhaar te kunnen. Haal bij een kapper voldoende haar, doe dit in nylonkousen o.i.d. en hang ze op langs de rand van de wijngaard. Ervaar zelf wat de onderlinge afstand moet zijn en hoe lang het haar voldoende geur afgeeft. 4.8 Reeën: Categorie > Behandeling V Professionele verpakking niet Consumenten verpakking niet Bestrijden van reeën nummer 4.9 Mollen: Mollen in de wijngaard zijn niet direct schadelijk, maar de gangen kunnen worden gebruikt door woelmuizen en woelratten. De molshopen verstoren het rijpad waardoor de tractor en de apparatuur ver kan uitslaan. Voor uitschakeling van mollen is een opleiding vereist. Huismiddellen kunnen echter mollen verdrijven. Zoek onder de molshoop de gang en zet daar een holle pijp op. Door de wind ontstaat er een toon die onaangenaam is voor de mollen. Drastischer is het om mottenballen in de gang te leggen. Deze geur komt in de rest van het gangenstelsel en deze wordt voor de mollen niet meer bruikbaar. Ze zoeken hun heil dan op andere plaatsen. Er zijn wijngaarden die goede ervaringen hebben met electronische mollenverdrijvers. Die zijn (2014) op internet te vinden voor ongeveer 20 euro. Je hebt er per ha dan ongeveer 5 nodig. Er zijn o gebruikers die er geen baat bij hebben, blijkbaar hangt het af van lale omstandigheden. Genoemd wordt : Isotronic, Oberndorf D-78727, type Diamant, Artikelnr Vorst, sneeuw en hagel: De schade van vorst hangt af van het groeistadium van de druivenst, de duur van de vorst, de gehaalde temperatuur en eventuele aanwezigheid van sneeuw. 41

42 Druivenstken kunnen in de winter goed tegen de vorst tot ongeveer 20 graden onder het vriespunt. Omdat de sapstroom stilstaat en er weinig water in het hout zit ontstaat er geen schade. Vervelender wordt het als er langdurig een sneeuwlaag ligt en de zon al kracht heeft, bv in februari. Door de reflectie van de sneeuw en de kracht van de zon kan aan de zonkant (zuiden) een sapstroom opgang komen. Als het volgende nacht dan ernstig vriest, dan kan de st aan die zuidzijde laal bevriezen. O bij een aarzelende winter waarbij in februari dan o nog zware vorst optreedt (zoals bv in 2012) zal de sapstroom nog aanwezig zijn en zal de (meestal jonge) st bevriezen en barsten. Vorstschade kan later in het jaar, of o nog een jaar later, tot uitval van de st leiden, zeker bij jonge planten als de stam nog dun is. Vaak loopt zo'n st dan nog wel uit, vormt zelfs nog trossen, zoals op de foto rechts, maar door diktegroei van de stam barst het cambium dan open en is het over. Op de wond ontstaat door bepaalde bacterieen vaak wildgroei (mauke) zoals op de foto links en de kern komt bloot te liggen. Bij rode rassen wordt al het blad op alle ranken dan in een keer rood, daarna bruin en de plant moet worden vervangen. Je kunt als tussenstap de st onder de vorstplek afzagen en hopen dat er van onder nog een slapend oog uitloopt. Op zanderige bodems is er meer kans op nachtvorst dan op natte kleibodems, omdat de zandbodems sneller afkoelen en minder vocht bevatten. Wijngaarden op hellingen lopen minder risico, omdat de koude lucht het dal in zakt. Je moet dan het daldeel dus o niet beplanten. De nachtvorst treedt meestal op aan het einde van de nacht, tegen het licht worden aan. Nachtvorst begin mei, als de ranken vroeg uitgelopen zijn, kan uitval van de rank betekenen. Deze worden na 1 tot 2 dagen zwart. Vaak lopen later vervangende ogen wel uit maar die hebben vaak minder troszetting en o later, zodat er later geoogst moet worden. Bij vorst aan de grond kunnen jonge planten last hebben als er laag jonge uitlopers zitten. Bij grote oppervlakten is er eigenlijk geen maatregel tegen te nemen. Kleinere wijngaarden zouden kunnen gaan sproeien, ventileren (bv met de blower van de spuit) of met ropotten werken. Er zijn dan wel veel ropotten nodig, tot wel 500 per hectare. Er is o een apparaat in de handel (Frostguard, 2013 ongeveer 5000 euro) dat met een gasbrander lucht verwarmt en deze met een draaiende kop over een veld jaagt. Kan dan een halve hectare beschermen door de lucht in beweging te houden. Onbekend is tot hoeveel graad deze methode bescherming kan bieden. Er zijn o grote windventilatoren, 10 meter hoog, eigenlijk windmolens maar dan voor turbulentie. Op 10 meter hoogte is de temperatuur vaak meer dan 5 graden hoger dan aan de grond. Door te mengen wordt de nachtvorst bestreden. Ze zijn effetctief tot een straal van ongeveer 150 meter. De kosten liggen rond de euro per molen. Zo'n molen zal niet overal geplaatst mogen worden. Worden geleverd door Ghent supply, een Belgisch bedrijf. Er zijn wijngaarden op kwetsbare locaties die de gesnoeide rank pas half mei buigen, hoe hoger de rank steekt des te minder is de kans op schade. Er zijn inmiddels o spuitmiddelen in omloop (Frosyl, Frostec) die kort (een paar dagen) een geringe bescherming (2 graden) bieden tegen lage temperaturen. Er is nog weinig ervaring mee. Bij vroege nachtvorst kan er o schade ontstaan aan de bloem die nog in de knop zit. Na het uitlopen van de rank en het ontwikkelen van de 42

43 bloem is er dan uitval van bloemknoppen, zonder dat het gestel wordt aangetast. Bijgaande foto van een Birstaler met schade in 2014 geeft een indruk. Dit is duidelijk een ander verschijnsel dan bij valse meeldauw aanwezig is (zie de foto daar). In Duitsland noemen ze dit verschijnsel o wel verieslung, dat verder velerlei oorzaken kan hebben.. De schade van nachtvorst tijdens het rijpen hangt af van de ernst van de nachtvorst. Bij alleen nachtvorst aan de grond is er niets aan de hand (behalve voor hele jonge dunne stken), in en boven de druivenzone komt de temperatuur dan niet onder nul. Bij ernstiger vorst op anderhalve meter (zoals bv in het Zuid-Oosten in de nacht van 14 op 15 tober 2009) was al het blad en de tros van een rijplaag voorzien, zeer fotogeniek maar niet de bedoeling. Op beschutte plekken was dit ernstig genoeg om al het blad te laten afsterven. De dag erna viel het blad en hingen de trossen onbeschermd in weer en wind. Er vindt geen verdere aroma- en suikervorming plaats, in het gunstigste geval (droog weer en zon) alleen maar uitdroging van bessen (gunstig). Dreigt er regen dan is het beter snel te oogsten omdat anders (afhankelijk van de slagkracht) schade kan ontstaan en er kans is op verrotting. Op minder beschutte plaatsen (lagere temperatuur) is het steeltje naar de bes bevroren geraakt, omdat hier, in tegenstelling tot de bes, geen suikerbescherming in zit. Gevolg is dat de bessen bij de minste beweging afvallen. Snel plukken is dan geboden. O is er kans dat de schil van de bes beschadigd raakt door ijskristallen, wat o kans geeft op rot. De bes raakt zelf pas bevroren als deze langer dan 5 uur onder de min 7 is geweest en dat zou dan een onverwachte kans zijn om eiswein te maken. Snel handelen is dan geboden omdat de bes bevroren moet worden geoogst, maar meestal ben je er niet op voorbereid. Omdat als het blad voortijdig bevriest geen voedingsstoffen van het blad terug gegaan zijn naar het hout, kan er het volgend jaar minder uitloop en vruchtzetting zijn. De schade van hagel hangt sterk af van de intensiteit van de hagel (omvang stenen en duur) en de het groeistadium. Er kan schade zijn aan blad, hout en bessen. Als de hagel vroeg is, de bessen en de hagelstenen klein, dan ontstaan er deuken in de bes, waarbij het weefsel afsterft en dus zwart wordt. Als de tros nog rechtop staat tijdens de bui, zijn die beschadigingen dus later, na gaan neerhangen, zichtbaar onder aan de bessen. Deze kwetsuren kunnen een begin zijn voor een botrytis aantasting, dus beter bessen verwijderen als ze er niet vanzelf afvallen. Lichte schade aan de nog groene bessen (zoals op bijgaande foto, bovenaanzicht van tros) is niet dramatisch, zeker niet als er een lange periode volgt met droog en zonnig weer. De beschadigde bessen verdrogen dan en het zuur biedt nog veel bescherming. Toch is er een verhoogd risico op botrytis. De schade zit meestal aan een(1) kant van de tros, bepaald door de windrichting tijdens de storm. Zitten de trossen goed onder een plant met stevig blad (bv Solaris) dan heeft het blad de kleine hagel meestal afgeketst en is er geen schade aan de tros. Bij dunnere bladeren (bv die van de Acolon) gaat de gewone hagelsteen vaak door het blad heen. Er kan dan een scheur in het blad ontstaan, duidelijk afwijkend van vraatschade waarbij er echt een gat in het blad zit. Grote hagelstenen (van meer dan 1 cm) kunnen al het blad wegslaan en die schade wordt in het seizoen niet meer ingelopen. Er zijn o gevallen bekend waarbij al het eenjarige hout is weggeslagen of ernstig beschadigd. Is er 43

44 sterke hagel als de bessen al wat groter zijn dan is het probleem direct ernstig. De bessen krijgen een flinke kneuzing, gaan al snel rotten en barsten open. Tijdens de volgende wintersnoei is men dan vaak aangewezen op cordonsnoei omdat er geen vervangende legger meer is. Hagelschade is vaak zeer laal, een perceel kan er last van hebben en een nabijgelegen perceel niet. 5 Onkruid in / tussen de rij Er zijn een aantal overwegingen om al dan geen begroeiing toe te passen tussen en/of in de rij. In beide gevallen geldt dat bij bestrijding rekening gehouden moet worden met het bodemleven. Bij toelating wordt vaak gelet op de gevolgen van toepassing van middelen op het bovengrondse leven (bijen en andere insecten) en het waterleven (vissen) en minder aan het leven onder de grond, bacteriën en grondschimmels. Bestrijden van onkruid met chemische middelen heeft soms onverwachte neveneffecten. Een wijngaard had in 2011 gespoten met FocusPlus en toen de nvwa aan het eind van hetzelfde jaar een bladmonster nam, werden er sporen van FocusPlus aangetroffen in het blad. Een verklaring hoe dit op kan treden ontbreekt. Op hellingen is er kans op erosie gevaar. Treedt dit op dan kan er gekozen worden voor bodembegroeiing, waardoor de afspoeling beperkt wordt. Bij grote vraatdruk van konijnen kan, zoals eerder aangegeven, gekozen worden voor inzaai met een meerjarig gras/klavermengsel. Een aantal onkruiden (bv windes) kunnen chemisch alleen worden bestreden met zeer agressieve middelen (Primus, Galon). De dampen ervan zijn zelfs nog zo agressief dat ze de druivenstken vernietigen. Die onkruiden moet je dus toch mechanisch bestrijden, zonodig kleinschalig met de hand. Categorie > Behandeling V Mechanisch Glyfosaat TopGun Glyfosinaat: Basta 200 of Finale Beheerste ondergroei Antiworteldoek MCPA (distels) MCPP (brandnetel) Focus Plus Kerb Flo Professionele verpakking niet * O6 * * O6 * toegestaan * O5 * toegestaan toegestaan toegestaan * O2 * Consumenten verpakking niet * O6 * * O6 * toegestaan * O5 *? * O8 * toegestaan niet beschikbaar * O7 * * O7 * * O7 * * O1 * * O1 * toegestaan * O3 * toegestaan Ingetrken * O1 * toegestaan toegestaan * O1 * niet beschikbaar Ingetrken toegestaan * O9 * toegestaan * O10 * toegestaan beschikbaar beschikbaar beschikbaar * O7 * Bestrijden van onkruid in de rij nummer O1 Anti-wortel doek in de rij onderdrukt het onkruid uitstekend. Langdurige toepassing is slecht voor het bodemleven, omdat er geen toevoer meer is van nieuw organisch materiaal. 44

45 O2 O3 O4 O5 Basta (Bayer, nr 8906) is een middel dat het blad doet afsterven dat geraakt is. Het verspreidt zich slecht in het blad, soms sterft dus maar een deel van het blad. Het grijpt in op de bladgroenvorming waardoor dit niet aangemaakt kan worden. Het middel doodt de wortels niet en de plant zal dus weer uitlopen. Het is dus zeer selectief en relatief onschadelijk voor andere organismen, omdat deze geen bladgroen aanmaken. In sommige planten komt de werkzame stof van nature voor waardoor zo n plant concurrentie in de omgeving uitschakelt. Raak je het blad van de druivenst dan zal dit o afsterven, maar omdat het geen systemisch middel zoals Round-up is trekt het niet naar de wortels. Gelet op de zeer lale werking moet je dus goed bladdekkend spuiten, met veel water of met een uitvloeier. Aanbevolen wordt het middel Codacide dat claimt een zodanig uitvloeing te realiseren dat de hoeveelheid Basta ten minste met 25% gereduceerd kan worden voor een zelfde resultaat. Basta is duur, inzet zou dus wel eens rendabel kunnen zijn. Ervaringen ontbreken tot nu toe (2014). De halfwaarde tijd is zeer kort, zodat het middel in het milieu zeer snel verdwijnt. Na toepassing moet het 6 uur droog blijven, omdat het anders afspoelt van het blad. Bij temperaturen tussen de 10 en 20 graden is de werking optimaal. Onder de 10 graden duurt het langer. De actieve stof is glyfosinaat. In de toelating staan inmiddels druiven apart als teelt vermeld. Maximaal twee mal toepassen, maximaal 1,3 l/ha. Hetzelfde geldt voor Finale, eveneens een middel van Bayer, toegelaten onder druiven nr Bekend is dat de formulering van Basta effectiever is dan van Finale, een hoger gehalte aan werkzame stof. Dus bij voorkeur Basta inzetten. Tegen distels kan gespoten worden met MCPA. De werking is het beste als er al veel blad is. Zorg dat zo veel mogelijk groen geraakt wordt. Als een distel veel wortelst heeft dan is een keer spuiten vaak niet voldoende. Een rugspuit is meestal de aangewezen spuit omdat daarmee gericht gespoten kan worden. Sommige distels zijn uit te putten door frequent (dwz meer dan 4 keer per seizoen) te maaien. De dosering voor distel is 25 ml/10 L water. Brandnetel is te bestrijden door bespuiting met MCPP. De werking is het beste als er veel blad is, vlak voor de bloei. Dit zal waarschijnlijk een paar keer herhaald moeten worden om een hele brandnetelhorst kwijt te raken. Brandnetels zijn een waardplant voor insecten die bepaalde infecties overbrengen. Het is dus nuttig om brandnetelhaarden in en nabij de wijngaard te verwijderen. Een rugspuit is meestal de aangewezen spuit omdat daarmee gericht gespoten kan worden. Er is van Bayer een consumentenverpakking beschikbaar onder de naam Duplosan MCPP. De inzet van MCPP is inmiddels (begin 2014) sterk beperkt en alleen maar toegelaten voor granen en bv akkerranden. Inzet in de druiventeelt is dus niet meer mogelijk. Aanbevolen wordt om voor brandnetel uit te wijken naar MCPA. Glyfosaat is een systemisch werkzame stof die in verschillende producten beschikbaar is Round-up Ultima kent een toelating voor onkruidbestrijding onder fruitgewassen, onder nummer voor de professionele teelt. Een ander prduct is Panic Free.Na bespuiting op het blad trekt het naar de wortels en laat deze afsterven. Het kan dus het best gespoten worden bij groeizaam weer. Er zijn o andere producten te koop op basis van dezelfde werkzame stof. Er zijn stemmen die stellen dat als je het onder de druivenst spuit er door verdamping middel op het blad van de druivenst terechtkomt en daar schade aanricht. Als je de voorzichtige koers vaart, dan spuit je op groeizame dagen in de herfst als het blad van de st al gevallen is of juist vroeg in het jaar als het onkruid 45

46 O6 O7 O8 wel al groeit maar er nog geen blad is. In de zomer, als de st ruim in het blad zit, pas je dan een andere bewerkingstechniek toe, bv mechanisch of Basta. Er zijn o telers die stellen dat Glyfosaat schadelijk is voor het bodemleven en om die reden niet moet worden gebruikt. Het middel is in verschillende formuleringen te koop, gebruik dus de dosering van de verpakking. In veel gevallen blijkt de halve dosering o voldoende te werken, maar ervaar dit zelf op basis van de aanwezige soorten onkruid. Glyfosaat pakt niet alle soorten onkruid aan, distels en brandnetel zijn er bv behoorlijk ongevoelig voor. Hetzelfde geld voor de braam en de verschillende soorten windes. Braam kun je nog wel eens kwijt raken dmv een herhaalde stobben behandeling. De druif wordt in de toelating niet apart genoemd, maar inzet valt dan wel onder de algemene toelating voor fruitgewassen voor plekgewijze toepassing. Hierbij is de dosering maximaal 0,6l/ha/jr. Ervaring leert dat 50 ml op 10 liter water al effectief is. Maximaal 2 toepassingen per jaar met een interval van minimaal 28 dagen. Hierbij wordt aanbevolen een afschermkap te gebruiken. Voor behandeling op grotere oppervlakten (bv stren) is strijkapparatuur voorgeschreven. De keuze van mechanische techniek wordt bepaald door de omvang van de wijngaard, de grondsoort en het investeringsniveau. Kleine wijngaarden of wijngaarden met voldoende arbeidspotentieel gebruiken vaak de schoffel. Grotere wijngaarden op zandgronden kunnen de stammenpoetser gebruiken om horizontaal rond de stam de grond los te maken. Als het onkruid nog klein is kun je het bij drogend weer goed los krijgen waarna het uitdroogt. Op kleigrond is dit minder geschikt omdat de poetser de grond niet los kan krijgen. Bij wat zwaardere grond en al wat steviger stken is o de schijveneg bruikbaar, die vlak langs de st de grond omwoelt en aflegt in een dijkje. De volgende keer van de andere kant, zorgt deze bewerking dat onkruid het moeilijk houdt. Er zijn o aan de tractor bevestigde zwenkschoffels die heen en weer bewegen en de grond losmaken en met een taster zich terugtrekken bij een druivenst of een ander obstakel. Op vette natte kleigrond of uitgeharde kleigrond werkt dit slecht, zodat op zo n grondsoort het bewerkingswindow kritisch is. Sommigen werken met de frees de grond tussen de rijen open en gaan zeer dicht langs de stken. Ze hebben dan nog maar een zeer smalle stro in de rij te gaan. Zelfs bij grote percelen kunnen op die manier de moeilijk te bestrijden bramen, akkerwindes een aantal malen met de schoffel worden behandeld en geprobeerd worden ze uit te putten. Er zijn wijngaarden die een smalle stro in de rij inzaaien met klaver. Dat blijft laag en geeft andere onkruiden minder kans. Op droogte gevoelige zanderige gronden heeft de klaver de neiging om, in hete droge perioden, te verdwijnen. TopGun is een product van Ecostyle voor het bestrijden van onkruid. Het is een middel op basis van organische vetzuren (Nonaanzuur en Decaanzuur). De vetzuren lossen de celwanden van onkruiden op waardoor deze verdorren. Je hebt ongeveer 150 ml middel nodig op 1 liter water, voldoende voor ongeveer 200 m2. Spuiten in groeizaam weer en als de planten voldoende blad hebben. Alleen te gebruiken op onbeteeld land, tussen verhardingen en rond hekken. Gelet op de toelating is het middel dus geschikt voor het onkruidvrij maken van een aan te planten perceel. De ervaringen zijn divers, blijkbaar zeer bepaald door de soort onkruid, periode van het onkruid in de groeicyclus en gevoelig voor bepaalde weertypes. Er is geen wettelijke toelating voor de professionele teelt (2009), maar het middel is 46

47 O9 O10 wel in grote verpakkingen beschikbaar (2003), naast de klein verpakking in de tuincentra. De leverancier noemt het een product, onduidelijk is of het een SKAL goedkeuring heeft of zou kunnen krijgen. Focus Plus, een product van BASF, is per onder nummer 10866N toegelaten in de open teelt, voor pleksgewijze toepassing. Zou o moeten werken tegen kweek, maar werkt niet tegen straatgras. Gebruiksvoorschrift geeft aan dat niet handmatig mag worden verspoten, dat lijkt strijdig met pleksgewijs. Maximaal 1 maal per seizoen toepassen met een maximum van 0,6L per hectare met een wachttijd van 42 dagen. Kerb Flo, een middel van Dow, is begin mei 2014 onder nummer toegelaten in de open teelt. Werkt tegen 1-kiemige onkruiden op basis van Propyzamide. Wordt in andere teelten ingezet bv tegen kweek. Maximaal 1 maal toepassen, na de oogst, mag tbv stren behandeling. 6 Levenscyclus en moment van bestrijding Het optimale bestrijdingsmoment wordt bepaald door de wijzen van voortplanting van het organisme dat bestreden moet worden. Het onderstaande is gebaseerd op de gangbare bestrijdingstechnieken met vloeistoffen. Er worden o studies en experimenten uitgevoerd door bestrijding met UV licht. Bekend is dat UV straling schadelijk is voor organismen en dit gegeven wordt o.a. toegepast bij legionella bestrijding in drinkwater en bij conserveren van voedingsmiddelen. In de Nederlandse wijnbouw zijn er nog geen productierijpe technieken, zodat er nog niet voldoende informatie over is. Zo loopt er o een experiment door te spuiten met Ozon opgelost in water. OZON is een desinfectiemiddel, maar het desintegreert snel. Volgens de geldende (2013) wetgeving valt alles wat ingezet wordt voor de bestrijding van schimmels onder de toelatings regelgeving. Onduidelijk is hoe dat gaat met UV licht en Ozon genaratoren. Schimmels vormen een mycelium en sporen. De schimmel moet bestreden worden vlak voordat de sporen uitkomen en zich verspreiden. Als vuistregel kan gesteld worden dat er elke 10 dagen een volgende generatie is. Tijdig spuiten voorkomt een volgende generatie en een explosieve vermeerdering. Je kunt wel eerder spuiten, maar aangezien er altijd schimmels overleven, spuit je de volgende keer dan o vroegtijdig en in totaal dus vaker dan nodig. Dat kost niet alleen tijd en dure bestrijdingsmiddelen, maar, omdat er altijd spuitverliezen optreden, brengt onnodig veel werkzame stof in het milieu. Er zijn inmiddels prognosemodellen ontwikkeld om o voor Nederland op basis van waarnemingen en weersvoorspellingen uitspraken te doen over optimaal moment van bespuiting.tijdens onderzoek bleek dat bestaande modellen onvoldoende rekening hielden met de eigenschappen van PIWI's en voor die rassen veel te vroeg aansloegen. Om voldoende betrouwbaarheid te bieden moet er zeker binnen 5 km een aangesloten weerstation zijn. In heuvelachtige omgeving of in een omgeving met sterk wisselende bebouwing en/of bebossing kan een kortere afstand nodig zijn. Stan Beurskens coordineert het Nederlandse onderzoek. Er wordt gebruik gemaakt van een backend systeem van Verdict, nl MeteoView. Prijs voor deelname per jaar (peil 2013) is ongeveer 250 euro en 450 in geval van een eigen weerstation. Er zijn dan o meer sensorlaties in een enkele wijngaard mogelijk. Insecten gebruiken twee soorten voortplantingsmechanismen, de volledige of de onvolledige gedaante verwisseling. De volledige kent vier stadia (ei, larve, pop, insect) de onvolledige 47

48 slaat het popstadium over, maar heeft vaak meer larvenstadia. Voorbeelden van volledige zijn vliegen, bijen, wespen, vlinders. Spinnen, trips en bladluis hebben een onvolledige gedaanteverwisseling. Ze hebben gemeen dat ze eigenlijk alleen in het larvenstadium te bestrijden zijn dmv bespuiting. De eieren zijn vaak zeer klein en liggen beschermd. In popstadium is de pop zo stevig en dekkend dat het middel het organisme niet bereikt. Het insect is uiteindelijk vaak zeer actief en beweeglijk en moet dan misleid worden met feromonen. Het larve stadium is veelal kort (10 dagen) en niet alle voortplantingscycli lopen synchroon. Sommige hebben meer generaties per jaar, anderen zijn seizoensgebonden. Hiernaast zijn er o nog schadelijke bacteriën, virussen en aaltjes. Ze hebben gemeen dat ze moeilijk te bestrijden zijn omdat ze onder de grond of in het hout zitten. Ze worden veelal overgebracht door andere organismen, insecten etc. 6.1 Feromoonverwarring Hierbij wordt gebruik gemaakt van dispensers waarin de lstof van het vrouwelijke insect in hoge concentratie aanwezig is. Hierdoor kunnen de mannetjes de vrouwtjes moeilijker vinden zodat er minder bevruchting plaats vindt. Wil dit effectief zijn dan moet dit op grote oppervlakten worden ingezet, omdat anders bevruchte vrouwtjes van een aangrenzend niet behandeld perceel komen invliegen. O de wind zorgt er voor dat aan de randen het feromoon verwaait, waardoor de vrouwtjes toch gevonden kunnen worden. Aan de randen zal dus veelal het dubbele aantal dispensers moeten worden gehangen. Plaatselijke inzet op percelen onder de 1 ha heeft dus weinig zin. Honderd procent effectiviteit kan niet worden bereikt, maar wellicht kan het aantal bespuitingen worden verminderd als de druk van de insecten voldoende is terug gelopen. De dispensers zijn insect specifiek, omdat de lstoffen per insect verschillen. Wordt in het buitenland in de druiventeelt gebruikt tegen de Traubenwickler. Voordeel is dat er dan een zekere basisbescherming van uitgaat, er geen residu in het fruit zit en het een positief imago heeft bij de consument. O is er geen nevenwerking op nuttige organismen. Aanbrengen kost zeker 4 uur per hectare. 7 Spuiten en invloed op omgeving Naast de technische aspecten van het spuiten speelt er o het psychologisch effect op voorbijgangers. Spuiten heeft een negatief imago, wordt al snel geassocieerd met gif (o al pas je bladbemesting toe) en past eigenlijk niet bij ons ambachtelijke product wijn. Doe het dus zo beperkt mogelijk. Meng dus middelen om het aantal spuitbeurten te beperken. Zorg verder o voor zo min mogelijk kleine druppels (nevel) zodat er geen wolk boven de wijngaard komt te hangen. 7.1 Typen Voor vele teelten zijn er gespecialiseerde spuiten. Voor op het veld de veldspuit (tot meer de 20 meter breed) en voor de laanbomen de mastspuit (tot wel 8 meter hoog). Hieronder de spuiten die voor de fruitteelt interessant zijn. De eenvoudigste spuit is de gedragen drukspuit, ofwel in de hand (tot 5 liter) ofwel op de rug (tot 15 liter). De druk kun je vaak niet hoger krijgen dan 1,5 bar omdat je anders te snel een lamme arm krijgt van het pompen, dit beperkt dus de keuze in doppen (zie verder). alle versies hebben een manometer en zijn instelbaar op druk, maar soms zit er wel een aansluiting op waaraan je er nog een kunt monteren. Vaak heb je een gemiddelde dop meegeleverd gekregen waar je mee vooruit kunt bij een gemiddelde druk. Let bij de rugversies op het 48

49 draagcomfort. Een plezierige versie is de kunststof SOLO spuit. De spuitlans kun je voorzien van een spuitkap, zodat er zo min mogelijk drift optreedt. Je kunt er gericht mee spuiten, zodat er zo weinig mogelijk middel op plekken terechtkomt waar het eigenlijk niet nodig is. Als je er een spuitkap op zet, zorg dan dat de spuithoek van de dop kleiner is dan de hoek van de kap. Als de spuithoek breder is dan krijg je erg veel druppelvorming aan de kap en dat is eigenlijk direct verlies omdat het niet op de plant terechtkomt. Handig is verder o dat je dan een dop hebt met het type E. Die code geeft aan dat het spuitbeeld egaal is over de hele spleetbreedte, zodat er geen stro ontstaat die minder wordt bedeeld met middel. Motorvatspuiten zijn gemonteerd op een niet zelfrijdend onderstel, maar hebben een benzine (soms elektrische) motor voor de pomp. Ze hebben een spuitlans aan een lange slang, soms op een haspel. Voordeel is dat het voorraadvolume groter is en dat de druk geregeld kan worden. De wielen moeten afgestemd zijn op de ondergrond. Er zijn o versies voor achter een zitmaaier. De tractorspuiten zitten in de hef van de tractor (meestal max. 400 liter) of worden getrken (tot 1000 liter). Aandrijving vindt plaats via de aftakas. De eenvoudigste versies hebben twee verticale spuitbomen van 2 meter met elk vier doppen (soms met snelwisselaar voor meer doppen). De druppelgrootte wordt bepaald door het type spuitdop en de druk. Deze versies zijn er o met luchtondersteuning en geven dan een betere doordringing zodat niet elke rij gereden hoeft te worden. Vanwege de ventilator moet de tractor dan zwaarder zijn, 18 pk is kritisch. Elk van de spuitbomen kan separaat aan/uit gezet worden. Hetzelfde geldt meestal voor de doppen, zodat er o in zone gespoten kan worden. De axiaal versies hebben geen spuitboom, maar de doppen zitten rond de ventilator. Ze blazen vrij ongericht in het rond, hoewel er vaak deflectoren opzitten om niet te veel naar boven te spuiten. Zonder extra maatregelen beweegt de lucht naar beneden aan de zijde waar de schoepen naar beneden draaien en dat wil je niet. Ze vernevelen sterk en zijn daarom drift gevoelig, ongeacht het type spuitdop. De lucht ondersteunde spuiten met gerichte luchtuitstroom hebben dit nadeel niet. De meest professionele versies voor gebruik in de wijngaard hangen aan beide zijden over de rij en vangen de niet op het blad terechtgekomen vloeistof op. Ze zijn er zelfs voor meerdere rijen tegelijk. Er zijn technieken in ontwikkeling om gecontroleerder te spuiten. Hierbij worden de druppels individueel gevormd. Vergelijk het maar met een grote uitvoering van de inktjet printer. Er is dan zeer weinig vloeistof nodig. Er is (2009) nog onvoldoende informatie over. Er is o een handgedragen versie met een roterende schijf (aangedreven door een elektromotor op kleine accu) die druppels maakt met een constante grootte van 100 micrometer. Het formaat is kleiner en lichter dan dat van een bosmaaier. Voor bespuiting tegen onkruid op verhardingen is dit zeer geschikt. Je kunt dan 1 ha spuiten met maar een(1) liter vloeistof, dus veelal onverdund. Wordt veel gebruikt in het openbaar groen omdat je niet met grote tanks hoeft te werken en met lichte apparatuur kunt werken. Nadeel is dat je zeer slecht ziet waar je al geweest bent omdat er geen vloeistofspoor wordt achtergelaten. Kostprijs (2010, Mertens) ongeveer 800 euro. Bij het schoonmaken van spuiten moet voorkomen worden dat spoelwater in oppervlakte water of het riool terechtkomt. Het best kan schoongemaakt worden op begroeid land. De spuiten moeten het liefst onderdak opgeborgen worden zodat regenwater er geen reststoffen af kan spoelen. Staat de spuit buiten, dan op een onverharde ondergrond, zodat er langs randen van verharding geen hoge concentraties kunnen ontstaan en er niet afgewaterd wordt op open water of de rioolzuivering. 49

50 Een spuit van meer dan 25 liter tankcapaciteit moet na aanschaf in het derde jaar gekeurd worden en daarna elke drie jaar. Vergelijk het met een APK keuring van een auto. Erkende keuringsstations zijn te vinden op SKLkeuringen.nl 7.2 Driftbeperking Onder drift wordt alle werkzame stof verstaan die niet op het daartoe bestemde oppervlak terechtkomt. Dit kan een aantal oorzaken hebben. Onderzoeksresultaten geven aan dat zonder maatregelen gemiddeld 25% van de stof als verloren beschouwd moet worden. De agrarische branche heeft in het kader van zelfregulering uitgespren dit verlies met 90% te gaan beperken. Er zijn bij onderzoekscentra staaltjes te bestellen die in het gewas opgehangen worden voor een bespuiting. Na de bespuiting worden ze opgezonden en ontwikkeld, waardoor de spetters zichtbaar worden. Hier is de effectiviteit van de bespuiting uit te bepalen. Ze worden o.a. geproduceerd door TeeJet en zijn verkrijgbaar bij Hardi in Stiens. Kostprijs ligt (2010) in de buurt van de 1 euro per staaltje. Er kan verlies plaats vinden omdat er zo fijn geneveld wordt dat de vloeistof en het middel verdampt voordat het de bestemming heeft bereikt. Dan moet er gespoten gaan worden met druppels met een hogere voorwaartse snelheid. Dat kan door grotere druppels te gebruiken of met zwaardere luchtondersteuning. O kan overwogen worden te spuiten bij lagere temperatuur waardoor de verdamping minder snel gaat. Verlies treedt o op wanneer de druppels verwaaien voordat ze hun doel bereiken. Dit kan zowel ontstaan onder invloed van de wind (dus spuiten bij weinig wind) maar o door thermiek. Zandbodems zijn meestal warmer dan kleibodems, dus dan extra opletten dat er niet bij te intense zonnestraling gespoten wordt. Verder de druppels een hogere voorwaartse snelheid geven zoals boven aangegeven. Door de spuitdoppen dichter bij het te bespuiten oppervlakte te brengen wordt veel vloeistof bespaard. De afgelegde weg is korter en daarom heeft de wind minder kans om druppels te verwaaien. Er moeten dan wel doppen met grotere spuithoek en wellicht meer doppen worden toegepast. Als de spuitbeelden van de naastgelegen doppen elkaar raken is het verstandig om de doppen een beetje schuin te zetten, zodat de spuitbeelden dakpansgewijs over elkaar heen komen en niet met elkaar interfereren. Aan boven- en onderkant kunnen kantdoppen worden geplaatst, zodat er niet over en onder het groen gespoten wordt. Als vuistregel kun je aannemen dat druppels onder de 100 micrometer zeer gevoelig zijn voor drift en dat daar eigenlijk niet mee gespoten moet worden in de openlucht. Door alle luchtondersteuning is er het risico dat er teveel vloeistof door de loofwand heen wordt gespoten. Dit kan worden opgevangen door overhangende schermen al dan niet met terugwinning. Met een tunnelspuit kan tot 85% driftreductie worden bereikt en door reflectieschermen tot 55%. Dat is dus niet voldoende als er 90% reductie wordt voorgeschreven. Dan moeten er speciale doppen worden gebruikt. In het waterrijke Nederland moet speciale aandacht worden besteed aan de behoud van de waterkwaliteit. Zonder extra driftbeperkende maatregelen moet in de fruitteelt een spuitvrije zone van 9 meter tot een watergang worden aangehouden. Omdat dit dan veelal een teeltvrije 50

51 zone zou betekenen van o 9 meter zijn er een aantal maatregelen geautoriseerd die deze zone terugbrengen naar 3 meter en zelfs tot 1 meter. Deze liggen vast in een lozingenbesluit. Zo n zone is er per type gewas en de druiven vallen onder de overige gewassen met een teeltvrije zone van 50 cm. Intensief spuitende gebruikers van middelen in consumentenverpakking zouden hier uit burgerplicht rekening mee moeten houden. De bezitters van een spuitlicentie zijn er toe verplicht en kunnen boetes krijgen als ze zich er niet aan houden. In 2011 is door CTgB vastgesteld dat Houtig klein fruit (waaronder de bessen en druiven) een aparte teeltvrije zone moet krijgen en dat ze tot dan toe ten onrechte gevallen is onder de overige gewassen. Deze laatste worden neerwaarts bespoten en het houtig klein fruit horizontaal. Vooralsnog houden ze voor dit houtig klein fruit een factor 7 meer zijwaartse drift aan bij de risico analyse. Onduidelijk is hoe dit gaat uitwerken op bestaande en nieuwe toelatingen. Plezierig is dat o de frambozen, rode en blauwbes telers hier mee te maken krijgen en dat we er niet alleen voor staan. De NFO neemt aktie. 7.3 Doppen De doppen die gebruikt worden hebben een aantal karakteristieken, zoals spuithoek, druppelvorm, capaciteit, materiaal. Doppen hebben aan de uitstroomkant een codering met: boven: Nozzle type: codering volgens leverancier conventie Leverancier : bv TeeJet, Albuz, Lechler, BCPC onder : nummercodering 5 posities: drie posities: hoek twee posities: uitstroomvolume per minuut materiaal 1 positie V; volume als kleurcodering 1 positie materiaal: S, RVS; K, Keramisch; P, Polymeer. Het uitstroomvolume staat in tienden van een US gallon bij een werkdruk van 3 bar. Een US Gallon komt overeen met 3,78 liter. In de Nederlandse spuittabellen staan gelukkig meestal de liter eenheden. De kleurcodering van de doppen is als volgt: Oranje 0.1; Groen 0.15; geel 0.2; blauw 0.3; rood 0.4; brons 0.5; grijs 0.6; wit 0.8 US gallon per minuut. Voorbeeld van een nummercodering: : spuithoek 110, volume 0,3 US gal/minuut. De oudste doppen zijn de wervelkamer doppen. Ze hebben een ronde uitstroomopening en geven een rond spuitbeeld. De druppelvorm is onregelmatig, er komen zowel grote als kleine (nevel) druppels uit, ongeacht de druk. De moderne doppen zijn spleetdoppen. Ze geven een ovaal spuitbeeld en hebben een openingshoek van 90 tot 110 graden. De druppelvorm is regelmatig en wordt bepaald door type en druk. De modernste variant is de venturidop. Deze trekt lucht aan tijdens het spuiten en vormt de druppel rondom de luchtbel. Op deze wijze worden grote druppels gemaakt met toch een kleine afgifte. Deze doppen zijn zeer driftarm en zijn vaak voorgeschreven in maatregelen om de teeltvrije zone terug te brengen tot minder dan 9 meter. Ze worden inmiddels zelfs voorgeschreven bij bepaalde middelen (bv Rovral Aquaflo). Omdat de druppels hol zijn, geven ze minder kans op afrollen of afketsen op het bladoppervlak en geven een betere dekking dan massieve druppels. Ze zijn wel gevoeliger voor verstoppingen en de doppen moeten dus goed schoongemaakt worden na gebruik. 51

52 Systemische middelen die het niet hoeven te hebben van zo goed mogelijke bedekking van het blad kunnen gespoten worden met een grote druppel, contact middelen met een fijne druppel. Fijn smalbladig onkruid zal onvoldoende worden geraakt met grote druppels, daar is een fijnere druppel noodzakelijk. Voor contact middelen heb je ongeveer 100 druppels per /cm2 nodig, ongeacht de grootte van de druppel. Je wordt dan dus beloond als je zeer kleine druppels kunt maken omdat je dan de minste vloeistof nodig hebt. Dan heb je (in de open teelt) vaak luchtondersteuning nodig om die kleine druppels voldoende het gewas in te krijgen en drift te voorkomen. Als dit niet beschikbaar is en je wilt toch een zo goed mogelijke dekking op het blad, dan kun je de dekking verbeteren door de loofwand een keer in twee rij- of looprichtingen te bespuiten. Dan moet je wel twee keer langs, maar door de spuitrichting van de druppels kom je op andere plaatsen in de loofwand op het blad terecht. Doppen zijn er in verschillende materialen. De messing dop is sterk maar slijt zeer snel. Bij een druk van 3 bar is na 20 uur spuiten de spleet aangetast en heb je afgifte die meer dan 10% afwijkt van de oorspronkelijke waarde. Kunststofdoppen doen dat pas na 100 uur en keramische doppen na 1000 uur. Deze doppen zijn echter kwetsbaarder voor breuk. Dus raak je takken of objecten dan willen ze wel eens breken. In rugspuit met een spuitlans zonder spuitkap zul je dan al vaak je toevlucht nemen tot stalen(rvs) doppen omdat die langer mee gaan dan de messing variant. Inmiddels zijn alle doppen ingedeeld in klassen voor driftreductie. Voor de horizontale veldspuit gelden er andere doppen dan voor de verticale spuit zoals gebruikt in de druiventeelt. Bij de middelen is soms een doptype voorgeschreven (bv 90% reductie, of middelgrote druppel) en dan moet je dus het passende doptype bij gebruiken. Zie de website van helpdeskwater voor de actuele stand. Van een middel wordt vaak voorgeschreven dat een bepaald volume vloeistof gespoten moet worden op een hectare, met een bepaalde concentratie actieve stof. Daarop moet je het doptype en druk op afstemmen voor het te bespuiten perceel. Je gaat eerst het oppervlak bepalen van het perceel dat je moet bespuiten en welke fractie dat is van een hectare. Op basis van de beplanting en breedte van de spuit, ga je bepalen hoeveel meter je spuitend af moet leggen (afgelegde weg) als het perceel 1 ha groot zou zijn. Nu ga je inschatten met welke snelheid je kunt spuiten. Met een tractor zul je ongeveer 5 km per uur gaan rijden en met een rugspuit ga je ongeveer 3,5 km per uur (oppervlakte bespuiting) lopen. Als je de snelheid niet weet bv voor een tros- of loofbespuiting met een rugspuit, doe dan een kleine proef en leg de snelheid vast. Als je de snelheid weet kun je de volgende keer berekenen hoelang je doet over de eerder berekende af te leggen weg. Dan weet je nu o hoe veel vloeistof je per minuut moet spuiten om het volume voor de hectare verspoten te krijgen. Die vloeistof moet via de doppen verspoten worden en je bepaalt dus het aantal te gebruiken doppen. Dan weet je hoeveel je per dop per minuut moet kunnen verspuiten. In de doppentabellen (bv TeeJet.com) kun je nu een dop uitzoeken en monteren die voldoet aan druppelvorm, druk en opbrengst en andere gestelde eisen, bv driftreductie. Je kunt dan de benodigde fractie gaan aanmaken en verspuiten. In bovenstaande wordt gerekend met ha s, maar als je liever in kleinere eenheden rekent kan dat natuurlijk o door eerst het voorgeschreven gebruik terug te rekenen naar bv 100 of 1000 m2 en vervolgens alles daarop te baseren. Let erop dat in onze opgaande teelt de hoogte van de loofwand (blad gedeelte) bepalend is voor het oppervlak. Voor contact- en systemische middelen zul je vaak een andere druppelvorm willen gebruiken. Handig is het om op de spuitboom dan een carrousel te hebben met een aantal voorgemonteerde doppen, zodat je alleen de goede maar voor hoeft te draaien. 52

53 Hoe hoger de druk waar je mee spuit, des te fijner de druppel wordt (meer drift!) en hoe hoger de afgifte per ha. 7.4 Weer Over het algemeen moet gespoten worden bij een rustig weertype, windkracht tot ongeveer 1,5 m/sec. spuiten bij een brandende zon, omdat dan de kans op verbranding groot is. Systemische middelen die opgenomen moeten worden kunnen het best gespoten worden bij groeizaam weer, dus in een iets vochtige lucht en een temperatuur rond de 20 graden, zodat de huidmondjes open staan. Contactmiddelen, waarbij het oplosmiddel moet verdampen, kunnen het best gespoten worden bij drogend weer, dus een lichte zon. Dat zal meestal zijn in de ochtend na het opdrogen van het blad. In de avond spuiten met die middelen is niet optimaal, omdat de kans op afspoeling door dauw dan groot is en er over het algemeen weinig droging plaats vindt in de nacht. Veel bespuitingen zullen gebaseerd zijn op het actuele en te verwachten weer, denk bv aan de ontwikkeling van de valse meeldauw. Het actuele weer kan natuurlijk gevolgd worden door installatie van een eigen weerstation. Er zijn o hobby-weeramateurs die echter goed werk doen. Op hun site is een overzicht te vinden van gescreende weerstations (meer dan 125), met de actuele gegevens per station. Sommige stations houden op een eigen site o historische gegevens bij, een mooi voorbeeld is weerstation Kessel. Professioneel wordt er door fruittelers een netwerk van meetpalen in de lucht gehouden. De gegevens worden verzameld en (tegen betaling, jaarlijks 125 euro prijspeil 2011) getoond op de site Ze hebben er o een prognosemodel voor bestrijding in de fruitteelt aan gekoppeld (beperkt toegankelijk). Op de site van buienradar.nl is de neerslag van de komende periode goed te zien. Voor de wat langere termijn geeft de site yr.no goed informatie. De dosering is meestal gegeven in een hoeveelheid per ha. Let er dan op dat dit niet de oppervlakte van de aanplant is maar de oppervakte van de groenwand. In het begin van het groeiseizoen is dit dus minder dan aan het einde van het seizoen. De dosering is afgestemd op niet optimale omstandigheden. In optimale situaties mag de dosering worden verminderd, maar dus nooit hoger worden dan het etiket aangeeft. 7.5 Mengen In een aantal gevallen moeten op hetzelfde moment meerdere middelen (mest of bescherming) verspoten worden. Meng daarbij alleen middelen waarvan bekend is dat ze mengbaar zijn. Er kunnen chemische reacties optreden waardoor de werking wordt versterkt of verminderd. Op de plant kan onverwacht de ene stof een situatie veroorzaken waardoor de andere stof anders gaat functioneren. Een voorbeeld is een stof die bedoeld is om in de waslaag te blijven zitten die door de andere stof de kans krijgt het blad binnen te dringen en daar dus schade aanricht waardoor het blad afvalt. Andere reacties kunnen leiden tot vlvorming wat weer leidt tot verstopping van de dop. Wil je toch mengen, doe dan eerst een kleinschalig experiment. Het probleem komt er uit voort dat de producten, naast de werkzame stof, voorzien zijn van uitvloeiers, hechtmiddelen, kleurstoffen, geurstoffen, emulgatoren, anti-schuim middelen, vulstoffen etc. Al deze stoffen kunnen met elkaar reacties aangaan met onvoorziene gevolgen. Soms zijn deze reacties beinvloed door temperatuur, volgorde van opname in water etc. Daarom zijn producenten en handelaren zeer voorzichtig met het doen van uitspraken over mengbaarheid. Je zult dus zelf moeten testen en dan, bij gebleken succes, consequent dezelfde volgorde bij het mengen aanhouden. Als vuistregel geldt dat suspensiemengsels (bv zwavel in water) goed mengbaar zijn. 53

54 Riskanter wordt het bij mengen van verschillende in water oplosbare zouten. Die kunnen tot nieuwe verbindingen leiden. Overigens neemt o de kans op verbranding toe als er tegelijkertijd meer middelen in maximale dosering worden toegepast. Bijgaande foto geeft een indruk van schade als gevolg van bladverbranding. Er bestaat een website waarop je voor een aantal middelen (basisproducten van YARA) kunt nagaan of er info bekend is over de mengbaarheid met andere middelen. Van veel mengingen zijn geen gegevens bekend omdat er geen systematische testen uitgvoerd zijn. Je hoeft niet te registreren om toegang te krijgen. Als vuistregel wordt bij mengen gehanteerd dat je veilig twee combineerbare middelen in maximaal toegestane dosering kunt aanbrengen. Als er drie middelen worden gemengd, beperk dan de dosering van elk middel tot 2/3, bij vier middelen elk tot 2/4 van de oorspronkelijke dosis. De meeste leveranciers adviseren om niet meer dan twee middelen te mengen. Als je gaat mengen dan wordt de volgende volgorde aanbevolen (bron Cebeco Agrochemie bv): 1. vul de tank voor 50% met water. 2. voeg de hulpstoffen toe die de mengbaarheid en stabilisatie verbeteren. 3. eerst de vaste formuleringen (poeders etc) in volgorde DF, WP, WG gevolgd door de overigen. Meng dit goed en zorg dat het goed opgelost is. Zonodig wat extra water. Doe je dit niet dan is er kans op slijmvorming bij de volgende toevoegingen. 4. dan de vloeibare in volgorde SC, EC. 5. nu is het de beurt aan de olieen 6. dan de niet iogene uitvloeiers. 7. dan de waterige oplossingen (SL) en dan de vloeibare meststoffen. 8. dan de overige hulpstoffen en vul de tank af. De volgende mengingen zijn (kruisjes in dezelfde kolom): middel / bron 1 Bicarbonaat (kalium, Natrium) Bitterzout Flint x Kaliumfosfiet Koperpreparaat Teldor x Switch Waterglas (kalium) Xentari Zwavel x x x x x x x x x x x x x Bronnen: 1 : Folder Bayer 2 : Folder RWZ 3 : Praktijkervaring wijnbouwers 4 : Hofmann De volgende restricties gelden zeker: 54