Internetpesten. Een oud probleem in een nieuw jasje

Transcriptie

1 Internetpesten Een oud probleem in een nieuw jasje Master SEN (Special Educational Needs) Route Intern Begeleider (BIID2009) S (INCOND WS) Windesheim locatie Leeuwarden Februari 2011

2 Voorwoord Leren is fantastisch maar wat ben ik blij dat dit verslag klaar is. Er is geen verslag wat zo ontzettend veel tijd heeft gekost dat dit verslag. Ik heb uren achter de computer gezeten. Om dit allemaal te doorstaan heb ik mijzelf een heel ritme opgelegd. Het ritme van een half uur tot driekwartier werken met daarna als beloning een kwartier pauze. Met als hoofdactiviteit schoonmaken en de tuin onderhouden. De afgelopen weken is het huis nog nooit zo schoon geweest en de tuin ziet er uit alsof het allemaal net is aangeplant door Rob Verlinden van Eigen Huis en Tuin. Ondanks mijn opgelegde ritme heb ik ook gezeurd en gevloekt omdat niet alles in één keer wilde slagen. Mijn critical Friends hebben mij uitgelachen, toegesproken en mij gemotiveerd. Ik ben ze dan ook heel dankbaar. In het bijzonder heeft W. Bok veel moeten doorstaan, maar is rechtovereind gebleven en heeft mij door dik en dun gesteund. Ook M. Kui verdient het om genoemd te worden in mijn voorwoord. Al die keren dat ik heb gebeld met de meest onzinnige vragen heeft mij er doorheen gesleept. Ook wil ik mijn familie bedanken voor de getoonde interesse en de tips die ze gegeven hebben. Bedankt! Juni

3 Samenvatting Kinderen maken veel gebruik van het internet. Het internet is een prachtig medium maar het heeft ook zijn duistere kanten. Internet kan op een hele geraffineerde manier gebruikt worden om te pesten. Kinderen moeten zich veilig voelen om zich optimaal te kunnen ontwikkelen. Pesten is funest voor de sfeer in de groep en de veiligheid. Dit kan de leerprestaties negatief beïnvloeden. Deze leerprestaties zijn belangrijk omdat leerkrachten in het huidige onderwijssysteem afgerekend worden op leerprestaties. De praktijkvraag die centraal staat in het uitgevoerde onderzoek is: Wat is de aard en omvang van het digitaal pesten door kinderen van de basisschoolleeftijd van 8 tot 12 jaar? Deze vraag wordt beantwoord door middel van een literatuurstudie en doormiddel van een vragenlijst die is ingevuld door kinderen van de basisschoolleeftijd van 8 tot 12 jaar en door leerkrachten van het primair onderwijs. De uitkomsten van het onderzoek laten zien dat 91% van de kinderen een computer thuis tot zijn of haar beschikking heeft. Gemiddeld gezien besteden kinderen 89 minuten dag op het internet. Maar liefst 33% van de kinderen uit het onderzoek geeft aan dat ze het afgelopen schooljaar te maken hebben gehad met internetpesten, dat is 1 op de 3.Het platform waar het meest gepest wordt is de website Hyves. Van alle kinderen is 84% actief op Hyves. De meest voorkomende manier van pesten is Flaming. Dit is het sturen van agressieve, vernederende, beledigende, bedreigende of vijandige boodschappen via internet. Dit wordt door 57% van de kinderen beschreven als de meest voorkomende vorm van digitaal pesten. De andere vormen van direct pesten (fysiek digitaal pesten, verbaal digitaal pesten en non verbaal digitaal pesten) en indirect internet (outing, masquerade en identity fluidity) pesten wordt door 43% van de kinderen benoemd als de manier waarop ze gepest zijn. Leerkrachten noemen als de belangrijkste manier van pesten via internet het Flaming (81%). De andere mogelijke manieren die in de literatuur bekend zijn wordt door 19% van de leerkrachten genoemd. 3

4 Inhoudsopgave SAMENVATTING INLEIDING LEESWIJZER THEORETISCH KADER DE DEFINITIE VAN DIGITAAL PESTEN HET KLASSIEKE PESTEN TEN OPZICHTE VAN INTERNET PESTEN VORMEN VAN INTERNETPESTEN Direct pesten Indirect pesten DE CONSEQUENTIES VAN INTERNETPESTEN slachtoffer dader WIE ZIJN DE SLACHTOFFERS VAN INTERNETPESTEN? WIE ZIJN DE DADERS VAN INTERNETPESTEN? JONGENS EN MEISJES OP HET INTERNET DE AANTREKKINGKRACHT VAN INTERNET OP KINDEREN MOGELIJKE OPLOSSINGEN OM HET INTERNETPESTEN TE STOPPEN Wat kunnen ouders doen tegen internetpesten Wat kan school doen tegen internetpesten OPZET VAN HET ONDERZOEK INLEIDING ONDERZOEKSVRAGEN VERZAMELEN GEGEVENS VRAGENLIJSTEN DATARESULTATEN EN ANALYSE VRAGENLIJST KINDEREN Het internetgebruik Pesten via internet Het pesten VRAGENLIJST LEERKRACHTEN Het internetgebruik Internetpesten en preventie VERSCHILLEN TUSSEN KINDEREN EN LEERKRACHTEN CONCLUSIES AANBEVELINGEN SUGGESTIES VOOR VERDERE STUDIE DISCUSSIE REFLECTIE

5 1 Inleiding Wie is de stomste van de klas? Deze vraag is gesteld door een kind van groep acht op haar Hyves profiel. De bezoekers van haar profiel mochten kiezen tussen vier kinderen. De hele klas heeft gestemd inclusief een kind wat in de lijst stond, dit in de hoop de stemming te kunnen beïnvloeden. Zo volgden verschillende stemmingen met altijd dezelfde uitkomst. Er werden haat krabbels gestuurd en haat mailtjes. De leerkracht en de ouders wisten hier niks van totdat een Hyves account niet goed was afgesloten aan het einde van de dag. De leerkracht van groep acht was met stomheid geslagen door wat zij op het profiel aantrof. Dit is mijn collega die al vele jaren van lesgeven achter de rug heeft. Dit heeft ze echter nog nooit eerder meegemaakt. Toch is het niet ongewoon wat hier is gebeurd. De meeste kinderen zijn actief op het internet. Meer dan de helft heeft een eigen profiel op een platform van de sociale media. Ze spelen spelletjes, chatten met elkaar en ruilen games. Deze kinderen groeien op met de computer en al de mogelijke toepassingen. Ze zijn nauwelijks verbaasd over alles wat mogelijk is. Ze laten zich dagelijks onderdompelen en eximenteren lustig los op alles wat maar op het internet te vinden is. De kinderen weten niet beter dan dat je sociaal media hebt op het internet. Een leven zonder mail, chat en krabbels is ondenkbaar. Het leven op school en het internetleven vermengt met elkaar. Als leerkracht heb je heel weinig invloed op wat er zich op het Internet afspeelt. Maar de effecten zijn duidelijk merkbaar in de groep. De onderlinge sfeer verslechtert, dit uit zich in onderlinge spanningen en zelfs in hoogoplopende ruzies. Als leerkracht heb je invloed op je groep tot half vier. Na half vier gaat ieder kind zijn eigen weg. Maar als kinderen elkaar vinden op de platforms van de sociale media gaat het groepsproces door zonder toezicht. Pesten kan de kop opsteken zonder dat je als leerkracht hier weet van heb. Dit is funest voor de sfeer in de groep, bovendien beïnvloedt dit de leerprestaties negatief. Kinderen moeten zich veilig voelen om zich optimaal te kunnen ontwikkelen. In dit onderzoek wordt onderzocht wat de aard, vorm en frequentie van het digitaal pesten is bij kinderen van 8 tot 12 jaar. Internetpesten is alleen te begrijpen als duidelijk is wat er allemaal mogelijk is op het internet. Het internet is een medium wat pesters faciliteert om op een hele slinkse manier slachtoffers tot op het bot te raken. De literatuur wordt aangesproken om de volgende vragen te beantwoorden: Wat is internetpesten en wat kan een basisschool er aan doen. Om de aard, vorm en frequentie van het digitaal pesten bij kinderen van 8 tot 12 jaar in kaart te brengen is er een vragenlijst uitgezet. 1.2 Leeswijzer In dit verslag wordt in hoofdstuk 2 de definitie van pesten (paragraaf 2.1) nader verkend aan de hand van literatuuronderzoek. Het klassiek pesten ten opzichte van digitaal pesten wordt beschreven in paragraaf 2.2. De verschillende vormen van internetpesten komen aan de orde in paragraaf 2.3. De consequenties van het digitaal pesten wordt beschreven in paragraaf 2.4. Vervolgens wordt in paragraaf 2.5 de kenmerken van slachtoffers beschreven en in paragraaf 2.6 de kenmerken van pesters. Wat maakt het dat internet zo n aantrekkingkracht heeft op kinderen, dit wordt uitgelegd in paragraaf 2.7. Dit hoofdstuk eindigt met mogelijke oplossingen om digitaal pesten te stoppen. In hoofdstuk 3 wordt vervolgens de methode beschreven hoe het praktijk onderzoek is uitgevoerd. In paragraaf 3.2 komen de onderzoeksvragen aan de orde en in paragraaf 3.3 de vragenlijsten. In 5

6 paragraaf 3.4 wordt beschreven hoe de gegevens zijn verzamelt. De onderzoeksresultaten komen vervolgens in hoofdstuk 4 aan de orde. Aan de hand van een beschrijvende analyse wordt in paragraaf 4.1 inzicht verschaft in het gebruik van internet door kinderen, de manier van pesten via internet en de frequentie daarvan. In paragraaf 4.2 wordt door middel van een beschrijvende analyse inzicht verschaft in het gebruik van internet door leerkrachten, de manier waarop leerkrachten denken dat er gepest wordt en eventuele preventieve maatregelen. Hoofdstuk 5 is het hoofdstuk van de conclusies. In paragraaf 5.1 worden de aanbevelingen voor basisscholen beschreven. In paragraaf 5.2 worden enkele aanbevelingen gemaakt voor eventueel vervolgonderzoek. Het hoofdstuk (paragraaf 5.3) eindigt met een kritische kanttekeningen over dit onderzoek met als slot een korte reflectie. 6

7 2 Theoretisch kader 2.1 De definitie van digitaal pesten Pesten is iets dat altijd al heeft bestaan. Het komt tot uiting in verschillende vormen en bij alle leeftijdscategorieën. Het vindt plaats in scholen, op het werk, families, verenigingen etc. Het gebeurt al op hele jonge leeftijd en gaat door op hele oude leeftijd (Meer, 2000). Volgens (Delver en Hop, 2007) is het een feit dat er in de samenleving van vandaag op een andere manier wordt gepest dan hoe dat vroeger gebeurde. Er wordt meer en meer gebruik gemaakt van digitale mogelijkheden om te pesten. Het digitaal pesten kan als een verlengstuk worden beschouwd van het klassieke pesten. Pesten is het systematisch uitoefenen van psychische en/ of fysieke mishandeling door 1 of meerder sonen tegen een soon die niet in staat is zichzelf te verdedigen. Bij pesten is de macht ongelijk verdeeld. Pesten heeft negatieve effecten voor het slachtoffer. Deze mag niet voor zichzelf opkomen noch zich verweren. Doet hij dit wel, dan kan dat reden voor de pester zijn het slachoffer nog harder aan te pakken (Meer, 2000). Een aanvulling, digitaal pesten houdt in: alle manieren om een ander te pesten, maar dan via digitale wegen zoals internet en mobiele telefoon (Delver en Hop, 2007). 2.2 Het klassieke pesten ten opzichte van internet pesten Volgens VandeBosch,Cleemput, Mortelmans & Walrave (2006) ligt de oorsrpong van het klassieke pesten in een ver verleden. Door het internet zijn er vele nieuwe manieren van pesten mogelijk. Tussen klassiek pesten en pesten via internet zijn overeenkomsten. Het opzettelijk kwetsen van andere individuen en de ongelijke machtsverhouding zijn daar een voorbeeld van. Een belangrijk verschil tussen klassiek pesten en internetpesten is dat computerkennis een belangrijke rol speelt bij internetpesten. Hoe meer kennis over hardware en software hoe machtiger de positie is van de pestkop. Het internet biedt de mogelijkheid om anoniem te pesten. Daardoor is de drempel om te gaan pesten lager dan bij het klassieke pesten. Het internet maakt het daarnaast mogelijk om heel snel heel veel mensen te bereiken. Het neemt maar een paar minuten in beslag om een foto te bewerken en deze rond te sturen. Deze foto s kunnen jaren blijven staan op het internet. Bij klassiek pesten is de publieke vernedering vaak van korte duur (Meer, 2000). Het klassiek pesten vindt vooral plaats in de publieke omgeving. Bij internetpesten komt de pestkop binnen in de private sfeer. Het laatste verschil is dat de pester niet ziet welk effect zijn gedrag heeft op het slachtoffer. Bij het klassiek pesten is het makkelijker te beseffen hoe kwetsend de boodschap is door de reactie van de pester en de gepeste. Door via internet te pesten wordt de empathie minder op de proef gesteld (Olweus, 2006). 2.3 Vormen van internetpesten Bij Internetpesten kan onderscheid gemaakt worden tussen de directe en indirecte vorm van pesten. Het directe pesten houdt in dat het slachtoffer rechtstreeks betrokken is bij het voorval. Bij het indirecte pesten is dit niet noodzakelijk (Emmerechts, 2001). Vooral bij internet pesten biedt het indirecte pesten vele mogelijkheden. 7

8 2.3.1 Direct pesten Er zijn drie vormen van direct pesten. Fysiek digitaal pesten. Volgens Hinduja en Patchin (2009) is fysiek digitaal internetpesten het hacken en inbreken in een computersysteem van een slachtoffer om informatie te stelen, om wachtwoorden te wijzigen en wanorde te stichten in de computer. Ook wordt opzettelijk getracht de computer vast te laten lopen door enorme bestanden te sturen die de computer niet kan verwerken. Daarnaast worden virussen opzettelijk doorgestuurd naar een slachtoffer waardoor de software in de computer wordt beschadigd. Daarnaast is er volgens Hinduja en Patchin, (2009) het verbaal digitaal internetpesten. Bij deze vorm worden boodschappen verstuurd met seksueel suggestieve ladingen. Ook kunnen slachtoffers afgest worden. Dit wordt ook wel online steaming genoemd. Een groepje jongeren of een individu bedreigt en vernedert het slachtoffer als hij zijn geld of ander goed niet afgeeft. Bij verbaal digitaal pesten is ook flaming mogelijk. Flaming is het sturen van agressieve, vernederende, beledigende, bedreigende of vijandige boodschappen via internet, chat, of sms. Het non verbaal digitaal internetpesten is een vorm van direct pesten. Volgens Hinduja en Patchin (2009) is dit het verspreiden en doorsturen van pornografische, bedreigende en choquerende beelden, foto s of cartoons. Deze illustraties kunnen verminkingen, bloedige taferelen en geweld omvatten. Onder non verbaal digitaal pesten valt ook het bewerken en versturen van foto s van het slachtoffer. Een extreme vorm van deze manier van pesten is volgens Gielen (2007) het plaatsen van foto s op websites zoals uglypeople.nl. Deze foto s kunnen jaren lang op het internet rondzwerven Indirect pesten De drie vormen van indirect pesten zijn Outing, Masquerade en Identity Fluidity. Outing is volgens Combee (2008) een vorm van pesten waarbij geheime of genante informatie van het slachtoffer wordt verspreidt. Dit kan doormiddel van vertrouwelijke mails, chatgesprekken en sms berichten. Een ander voorbeeld is het verspreiden van indiscrete foto s op het internet zodat deze voor iedereen zichtbaar zijn. Masquerade is volgens Hinduja en Patchin (2009) een vorm van pesten waarbij de pestkop een andere identiteit aanneemt. Hij of zij gaat als het ware gemaskerd. Door het aannemen van iemand anders zijn online identiteit kan deze zich voordoen als het slachtoffer in chatboxen en op de sociale media. Zo is het mogelijk dat de pester het slachtoffer beledigende uitspraken laat doen. Andere voorbeelden zijn sonen inschrijven voor producten of abonnementen zonder dat het slachtoffer hier van op de hoogte is of dit wil. Daarnaast is er nog het Identitiy Fluidity. Deze vorm wordt beschreven door Hinduja en Patchin (2009) als een vorm waarbij de pester zich voordoet als een ander soon door het aannemen van een andere online identiteit met als doel het slachtoffer te misleiden. De pester komt zo aan vertrouwelijke informatie die gebruikt wordt om mee te pesten. 8

9 2.4 De consequenties van internetpesten Iedereen wordt geraakt als hij/ zij gepest wordt en niemand blijft buiten schot. Nu worden de gevolgen beschreven voor zowel het slachtoffer als de pester slachtoffer Het zelfvertrouwen van het slachtoffer wordt keer op keer bij elke pesterij geschaad. Het slachtoffer zal zich steeds minderwaardiger voelen (De Meyer, Heurckmans & Vanbilloen, 1994). Volgens Meer (2003) is het slachtoffer vaak onzeker en heeft weinig zelfvertrouwen. Er is vaak sprake van argwaan tegenover andere mensen. Grapjes en complimenten worden verkeerd opgevat. Vaak durven slachtoffers nauwelijks voor zichzelf op te komen. Angsten kunnen zich gaan ontwikkelen zoals pleinvrees, claustrofobie, angst voor nieuwe ontmoetingen, angst om te praten en of angst voor eenzaamheid. Initiatieven worden hoe langer hoe minder. Slachtoffers vertellen soms leugens om te ontkomen aan pesterijen. Zo worden ziekten geveinsd. Stress kan zich uiten in lichamelijke klachten zoals bedplassen, leerproblemen en buikpijn. De schoolprestaties kunnen er onder gaan leiden. Ook psychische klachten, zoals depressies kunnen de kop opsteken dader De dader mist net als het slachtoffer de sociale vaardigheden om goed om te gaan met andere sonen. (De Meyer et al., 1994) stelt dan ook dat pesten een symptoom is van dieliggende problemen. Volgens Livingstone (2002) heeft de dader de rol van pestkop gekregen en kan hier moeilijk van afkomen. Eens een pestkop, altijd een pestkop is de veronderstelling van betrokkenen. De gevolgen zijn dat een pestkop tegen wil en dank terecht blijft komen in conflictsituaties. Als pestkopen geen adequate hulp krijgen aangeboden, lopen zij een verhoogd risico om in hun latere leven in aanraking te komen met de autoriteiten en crimineel te worden. 2.5 Wie zijn de slachtoffers van internetpesten? Volgens VandeBosch et al. (2006) vertonen slachtoffers van digitaal pesten meer risicogedrag. Dit betekent dat ze sneller hun soonlijke gegevens geven aan derden. De meeste slachtoffers worden ook in de echte wereld gepest. Het risico op digitaal pesten wordt groter als een kind veel contacten heeft op internet die ze in het echt nog nooit ontmoet heeft. Veel slachtoffers vertellen weinig over de pesterijen. De redenen zijn dat slachtoffers bang zijn dat internet verboden terrein voor ze wordt. Ook willen slachtoffers ouders niet ongerust maken. Daarnaast is er angst om uitgelachten te worden, soms voelen ze schaamte en leggen ze de schuld bij zichzelf neer. Ook vertellen vele slachtoffers niets omdat ze denken dat ouders het probleem niet begrijpen. Veel slachtoffers denken dat ouders/ volwassenen een gebrek hebben aan ICT kennis. 2.6 Wie zijn de daders van internetpesten? Bij pesten op het internet is de fysieke kracht en sociale status minder belangrijk dan de kennis over computer en internettoepassingen. Daders van digitaal pesten hebben vaak een kennisvoorsprong ten opzichte van leeftijdsgenoten. Online pesters ervaren minder controle van hun ouders omdat deze vaak de kennis missen om te weten wat er gebeurd (Delver & Hop, 2007). De auteurs VandeBosch et al. (2006) stellen dat circa de helft van de 9

10 internetpesters slachtoffer zijn van pesterijen in het echte leven. Daarnaast laat de dader vaker crimineel en depressief gedrag zien in vergelijking met niet online pesters. Er zijn verschillende groepen pesters met elk hun eigen beweegredenen. Deze indeling is gegeven door Delver en Hop (2007). Vengeful Angels (vertaald wraakengelen): kinderen die via internet terugvechten omdat er overdag in het echte leven iets in hun ogen onrechtvaardigs is gebeurd. Power-hungry kids, revenge of the nerds (machtshongerige): kinderen die op school een nerd worden genoemd en buiten de boot vallen, maar online de macht grijpen. De wraak van de buitenbeentjes en kinderen die in de klas gepest worden. Mean Girls (gemene meiden): Kinderen die in een groepje een ander te pakken nemen. Dit is alleen voor de grap. Het hoeven niet altijd meisjes te zijn die dit leuk vinden. In advertent Cyberbullys ( ongeluk-digitale pesters) Kinderen die een ander helemaal niet willen kwetsen of willen beschadigen, maar niet door hebben dat hun acties voor een ander overkomen als pesterijen. 2.6 Jongens en meisjes op het internet Er zijn verschillen in pestgedrag tussen jongens en meisjes. Volgens VandeBosch et al. (2006) zijn jongens meer het slachtoffer van pesterijen als meisjes. Jongens worden meer geconfronteerd met direct fysiek en verbaal pestgedrag. Meisjes komen meer in aanraking met sociale en relationele vormen van pesten. Er zijn verschillen tussen wat jongens en meisjes op het internet doen. We volgen hier de indeling geven door Hinduja en Patchin (2009). Jongens - Besteden meer tijd op het internet - Internetafhankelijkheid is groter - Grotere internetkennis - Ontspanning is belangrijk - Praten meer met mensen die ze alleen kennen van internet - Grotere voorkeur voor games Meisjes - Internetgebruik om sociale reden - Ze zijn zich ervan bewust dat boodschappen via chat, mail, enz. soms fout geïnterpreteerd worden - Worden meer bekt door de ouders in internetgebruik - Geven vaker hun wachtwoord door aan een ander 2.7 De aantrekkingkracht van internet op kinderen De nieuwe technologieën oefenen een sterke aantrekkingskracht uit op kinderen vanwege een aantal belangrijke functies. Leren is een belangrijke reden voor kinderen om op het internet te surfen. Het internet kan beschouwd worden als een grote maar slecht gestructureerde encyclopedie (Emmerechts, 2001). Alle mogelijke informatie is er te vinden. Het makkelijk en snel communiceren is volgens Pardoen en Pijs (2005) een reden dat kinderen internet aantrekkelijk vinden. Het onderhouden van contacten is een belangrijk aspect in het leven van kinderen. Kinderen onderhouden, maar maken ook vriendschappen via internet. Het internet laat toe dat kinderen met heel veel sonen snel in contact kan komen. Dit wordt vergemakkelijkt door het anonimiteitsgevoel. Kinderen kunnen op internet zijn ze willen zijn zijn en het hebben over zaken die kinderen in het echte leven nooit zouden durven benoemen. Dit komt doordat op internet geen non-verbale lichaamstaal opgemerkt kan worden. Ook is het niet mogelijk om toonverschillen in de stem van de 10

11 tegenpartij te horen (VandeBosch et al., 2006). Vooral de sociale media zorgt er voor dat grenzen vervagen. Kinderen kunnen mensen ontmoeten die dezelfde interesses hebben, ook al wonen ze aan de andere kant van de wereld (Emmerechts, 2001). Te denken valt aan de groepen en pagina s die Hyves en Facebook hebben over verschillende onderwerpen. Volgens Delver en Hop (2007) is het internet ook de plaats waar geeximenteerd wordt met het zelfbeeld en de identiteit. Ieder kan zich anders voordoen dan dat hij of zij is. Je kan kruipen in de huid van iemand anders. Daarnaast is het volgens Pardoen en Pijs (2005) een stukje ontspanning. Internet biedt muziek, het spelen van games, het opzoeken van informatie over idolen, enzovoorts. Online gamen is iets wat veel kinderen graag doen. Vaak is er een combinatie van gamen en chatten tegelijk mogelijk. Gamen wordt door kinderen als een sociaal gebeuren gezien. 2.8 Mogelijke oplossingen om het internetpesten te stoppen Bij het klassieke pesten zijn er altijd meerdere partijen die schuld hebben. Belangrijke partijen die er bij het internetpesten toe doen zijn de ouders en de school (Meer, 2003) Wat kunnen ouders doen tegen internetpesten Bij basisschoolkinderen hoort de computer op een plaats te staan waar het gehele gezin bij kan (Delver & Hop, 2007). Ouders kunnen op die manier een oogje in het zeil houden. Ook weet het kind dat de ouder in de buurt is. Het kind kan betrapt worden als hij of zij gaat pesten via het internet. Maar het kind kan ook steun zoeken als het wordt gepest. Ouders kunnen computergebruik van kinderen monitoren. Dit moet altijd in overleg met het kind (Meer, 2003). Er zijn verschillende softwareprogramma s die het mogelijk maken om chatsessies op te slaan. Overleg is hierbij belangrijk. Het zou de vertrouwensband kunnen schaden als er geen overleg is. Ouders moeten altijd hun best doen om contact te krijgen en om contact te onderhouden met hun kind (Meyer et al., 1994). Oprechte interesse en het stellen van vragen kan veel leed voorkomen. Volgens Delvos, (2004) beginnen kinderen niet altijd zelf een gesprek. Vaak is het zo, dat door een vraag een kind een belangrijk onderwerp aansnijdt, bijvoorbeeld pesten. Volwassenen hebben dat niet altijd in de gaten. Pas doormiddel van doorvragen wordt duidelijk wat het kind bedoeld. Het is cruciaal om het pesten bij het beginstadium te stoppen (Meer, 2003). Een goede band met een kind zorgt ervoor dat het eerste signaal snel wordt opgepikt Wat kan school doen tegen internetpesten De meeste scholen in Nederland hebben een pestprotocol. Het pestprotocol dient een hoofdstuk over internetpesten te bevatten (Delver & Hop, 2007). In het protocol moet niet alleen de preventie beschreven worden maar ook eventuele acties na aanleiding van een pesterij. De voorspelbaarheid van het ingrijpen na ongewenst gedrag kan de sleutel zijn om dit gedrag te voorkomen (Meer, 2000). Scholen moeten mobieltjes tijdens schoolactiviteiten verbieden. Ook bij schoolreisjes en schoolkampen (VandeBosch et al., 2006). Leerkrachten moeten voorkomen dat ouders het 11

12 groepsgevoel doorbreken door te bellen. En de mogelijkheid om leerkrachten en medeleerlingen te pesten via de mobiel wordt door deze maatregel een halt toegeroepen. Elke school moet een vertrouwenssoon hebben. De beste vertrouwenssoon is de meest laagdrempelige soon van de school, dit is bijvoorbeeld de conciërge (Delver & Hop, 2007). Het is belangrijk dat vertrouwen georganiseerd wordt. Leerlingen moeten de mogelijkheid hebben om situaties te kunnen delen. Volgens Delver en Hop (2007) moet een vertrouwenssoon een betrouwbare indruk maken. Naast een vertrouwenssoon op school moet er volgens Hinduja en Patchin, (2009) de mogelijkheid zijn om anoniem pesten te melden. Het opzetten van een dergelijk systeem kan binnen een schoolvereniging en is relatief gezien niet duur. Leerkrachten moeten kennis hebben wat de mogelijkheden zijn van internet (Hinduja & Patchin, 2009). Kinderen zullen niet snel naar een volwassene stappen met het onderwerp internetpesten als deze weinig tot geen kennis heeft van software en de mogelijkheden van het internet. Bijscholing, workshops en een stukje interesse kunnen snel de kennisachterstand teniet doen (VandeBosch et al., 2006). Leerkrachten moeten niet proberen problemen alleen op te lossen (Delver & Hop, 2007). Zorg ervoor dat collega s op de hoogte worden gebracht, samenwerken is de sleutel. Als het probleem complex lijkt probeer dan externe hulp in te schakelen. Volgens Meer (2000) moeten scholen ouderavonden organiseren over internetpesten. Tijdens een ouderavond komen de volgende onderwerpen aan de orde: definitie van internetpesten, verschillen tussen pesten en plagen, onderzoeksresultaten, partijen die te maken hebben met internetpesten en adviezen aan ouders. In elke klas moet een sociogram worden afgenomen. Een sociogram maakt de sociale relaties en verbindingen die in een groep spelen zichtbaar. Een sociogram bestaat uit een aantal gerichte vragen waarvan de antwoorden later in een grafiek kunnen worden omgezet. Hierin wordt de aantrekking en afstoting tussen groepsleden weergegeven. Als een leerling onder het gemiddelde scoort is dit een signaal voor de leerkracht. Een signaal dat een leerling eventueel gepest wordt (Meer, 2003). 12

13 3 Opzet van het onderzoek 3.1 Inleiding Het algemene doel in het onderzoek is inzichtelijk krijgen van de aard en vorm van het digitaal pesten zijn bij kinderen van 8 tot 12 jaar. De informatie die naar voren komt kan dienen om leerkrachten in het primair onderwijs bewust te maken van het digitaal pesten. Daarnaast kan de informatie een aanzet geven om te kunnen komen tot handvatten voor leerkrachten om preventief te kunnen handelen ten opzichte van digitaal pesten. De praktijk vraag die gesteld is in dit onderzoek: Wat is de aard en omvang van het digitaal pesten door kinderen van de basisschoolleeftijd van 8 tot 12 jaar 3.2 Onderzoeksvragen De volgende vier onderzoeksvragen staan centraal om het doel van het onderzoek te verwezenlijken. 1. Wat is er in de literatuur bekend over digitaal pesten in de basisschoolleeftijd van 8 tot 12 jaar? 2. Wat staat er in de literatuur beschreven over hoe een basisschool om kan gaan met digitaal pesten? 3. Wat is de aard, vorm en frequentie van het digitaal pesten bij kinderen van 8 tot 12 jaar? 4. Hoe bekend zijn leerkrachten met de sociale platforms en digitaal pesten? De eerste twee onderzoeksvragen zijn beantwoord door middel van literatuuronderzoek. Om een antwoord te kunnen geven op de laatste twee onderzoeksvragen die centraal staan in dit werkstuk zijn twee vragenlijsten opgesteld. 3.3 Verzamelen gegevens Er is een online vragenlijst gemaakt via een serverbased programma met de naam LimeSurvey. Via dit programma is het redelijk eenvoudig om een vragenlijst te verspreiden door het plaatsen van een link, waardoor veel respondenten bereikt kunnen worden. Er is een korte instructie voorafgaand aan de vragen. In deze instructie wordt de nadruk gelegd op het anoniem blijven van de gegevens en dat de vragenlijst niet langer dan tien minuten zal duren. Elk onderdeel van de vragenlijst begint met een korte introductie. De vragenlijst is verspreid via Hyves op internet. Hyves is website waarop profielsites gemaakt en bezocht kunnen worden ( De vragenlijsten zijn verspreidt via verschillende groepshyves. Daarnaast is ook de profielenwebsite Linkedin ingezet op de vragenlijst te verspreiden ( Op deze manier is er geprobeerd een representatieve steekproef te krijgen. 3.4 Vragenlijsten De onderzoeksvraag: Wat is de aard, vorm en frequentie van het digitaal pesten bij kinderen van 8 tot 12 jaar wordt beantwoordt door een vragenlijst die via het internet is ingevuld. De kinderen zijn benaderd via verschillende groepshyves. Via deze groepshyves hebben kinderen een mail gekregen met daarin de vraag of ze een vragenlijst in willen vullen. Via een link in de mail zijn ze bij de vragenlijst terechtgekomen. Deze vragenlijst bestaat uit 23 vragen, waarvan 20 gesloten vragen en 3 open vragen. Deze vragenlijst is opgenomen in 13

14 Bijlage I. De vragenlijst bestaat uit 3 gedeelten. Het eerste gedeelte van de vragenlijst heeft 2 vragen om de juiste leeftijd te verifiëren. Het tweede gedeelte van de vragenlijst heeft betrekking op algemeen gebruik van internet, zoals wat voor internetsites er worden bezocht en hoe vaak, dit zijn de vragen 3 tot 7. In het laatste gedeelte, vraag 8 tot 17 komen vragen omtrent het gepest worden en het pesten zelf. Ook komen vragen aan bod over het preventief handelen die de school al dan niet als beleid hanteert. De onderzoeksvraag: Hoe bekend zijn leerkrachten met de sociale platforms en digitaal pesten wordt beantwoord door een vragenlijst die via internet ingevuld is. Deze vragenlijst bestaat uit 24 vragen, waarvan 17 gesloten vragen en 6 open vragen en is opgenomen in Bijlage II. De vragenlijst bestaat uit 4 gedeelten. Het eerste gedeelte van de vragenlijst heeft 2 vragen om te verifiëren of de respondent werkt in het onderwijs. Het tweede gedeelte van de vragenlijst heeft betrekking op algemeen gebruik van internet, zoals wat voor internetsites er worden bezocht en hoe vaak. Dit zijn vragen 3 tot 6. In het derde gedeelte, vraag 7 tot 12 komen vragen omtrent pesten en hoe er wordt gepest. Het laatste gedeelte van de vragenlijst, vraag 13 tot 24 komt het preventief handelen van de school en van de leerkracht aan de orde. 14

15 4 Dataresultaten en analyse 4.1 Vragenlijst kinderen De vragenlijst voor kinderen is ingevuld door 173 respondenten. Van deze respondenten zijn 46 vragenlijsten afgevallen, omdat deze onvolledig ingevuld waren. De overgebleven vragenlijsten zijn ingevuld door kinderen met een leeftijd van acht tot en met twaalf jaar die in groep 5 tot 8 zitten van de basisschool. Het aantal leerlingen wat groep de vragenlijst heeft ingevuld is opgenomen in Grafiek 1. Er zijn 14 kinderen uit groep 5 die de vragenlijst hebben ingevuld. Uit groep 6 zijn dat er 31 kinderen. Uit groep 7 zijn dat er 36 kinderen en uit groep 8 zijn dat er 47 kinderen. Vooral kinderen uit groep 5, twintig in totaal, hebben de vragenlijst onvolledig ingevuld. Deze vragenlijsten zijn daarom niet bruikbaar voor het onderzoek. Grafiek 1 Aantal leerlingen wat de vragenlijst heeft ingevuld groep Het internetgebruik Het centraal bureau voor de statistiek stelt dat 91 procent van de huishoudens een computer thuis heeft (2009). Deze cijfers worden in dit onderzoek bevestigd. Op de vraag: Heb jij een computer tot je beschikking? (tabel 2) Antwoordt 93% van de respondenten ja. Van alle kinderen geeft 7% aan geen computer tot zijn of haar beschikking te hebben. Van alle kinderen geeft 37% aan dat zij een computer hebben op hun eigen kamer. Iets meer dan 5% gebruikt de computer op school. Bijna de helft van alle kinderen geeft aan dat ze een computer thuis hebben, om precies te zijn 49%. Een kanttekening bij deze vraag is wel dat de veel mensen een laptop hebben. Deze computer kan meegenomen worden daar waar men wil. Tabel 2. Heb jij een computer tot je beschikking? Nee 9 7 Thuis op mijn eigen kamer Op school 7 5 Bij vrienden 0 0 Thuis

16 Hoeveel dagen wordt het internet gebruikt door kinderen (tabel 3)? Op deze vraag beantwoordt 5% van de kinderen dat ze minder dan 1 dag op internet vertoeven. Ook 5% van de kinderen zegt 1 dag aanwezig te zijn op het internet. Twee dagen geeft 10% van de kinderen aan. Drie dagen op het internet geeft 10% van de kinderen aan. Vier dagen geeft 5% van de kinderen aan. Vijf dagen geeft 17% van de kinderen aan. Van alle kinderen maakt 38% elke dag gebruik van het internet. Tabel 3. Hoeveel dagen gebruik je internet? Minder dan 1 dag 7 5% 1 dag 7 5% 2 dagen 11 8% 3 dagen 13 10% 4 dagen 6 5% 5 dagen 19 13% 6 dagen 8 9% 7 dagen 56 39% Gemiddeld gezien besteden kinderen 89 minuten dag op het internet. Dit is de uitkomst van de vraag: hoeveel tijd besteed je dag op het internet? (tabel 4). Naar boven schieten uit de 9% die meer dan 3 uren dag op het internet zijn. Naar beneden schieten uit de 15% die minder dan 15 minuten dag op het internet is. Een kanttekening bij dit resultaat is wel dat het voor kinderen van 8 tot 12 jaar lastig is om precies in te schatten hoelang ze ongeveer dag met iets bezig zijn. Ook is het moeilijk te definiëren wat een kind verstaat onder het gebruik van internet. Tabel 4. Hoeveel minuten ben je dag ongeveer op het internet? 15 minuten 20 15% 30 minuten 33 25% 1 uur 29 22% 1 uur en 30 minuten 21 16% 2 uren 9 7% 2 uren en 30 minuten 4 3% 3 uren 2 1% 3 uren en 30 minuten 0 0% meer dan 4 uren 9 7% 16

17 Kinderen zijn op verschillende websites actief (tabel 5). wordt door 68% van de kinderen gebruikt. MSN wordt door 66% van de kinderen. Hyves wordt van alle websites nog het meest bezocht. Meer dan 86% heeft een profiel op Hyves en kijkt daar ook geregeld op. Facebook, de tegenhanger van Hyves wordt door 16% van de kinderen gebruikt. Het spel Habbo Hotel wordt door 34% van de kinderen gespeeld. Games met Chat wordt door 61% van de kinderen gespeeld. Tabel 5. Wat doe je allemaal op het internet en hoe vaak? Nooit 1 dag 2 dagen 3 dagen 4 dagen 5 dagen 6 dagen 7 dagen 42% 25% 9% 9% 3% 3% 2% 7% MSN 44% 17% 8% 4% 2% 7% 5% 13% Hyves 14% 14% 13% 12% 4% 9% 9% 27% Facebook 84% 7% 3% 0% 3% 1% 0% 2% Habbo Hotel 76% 12% 5% 2% 0% 0% 0% 6% Games met chat 39% 23% 11% 5% 5% 6% 2% 9% Op de open vraag: Op welke site ben je het allermeest te vinden? (tabel 6). Hebben 114 respondenten een antwoord neergeschreven. Hyves wordt door 49% van de kinderen genoemd als site waar ze het meest op zijn te vinden. Bij overig komen antwoorden als webshops, Twitter en Youtube als antwoorden naar voren. Tabel 6. Op welke site ben je het allermeest te vinden? Naam website Hyves 56 49% Spelletjes 22 20% MSN 5 4% Habbo 2 2% Overig 29 25% Pesten via internet Op de vraag: Word je weleens gepest via internet? (tabel 7) zegt 67% van alle kinderen dat dit nog nooit is voorgekomen. Bij 27% is het al eens voorgekomen. Bij 4% gebeurt het twee tot drie keer maand. Bij 2% van de kinderen gebeurt het wekelijks. In totaal geeft 32% van de kinderen aan dit schooljaar gepest te zijn via internet. Tabel 7. Word je weleens gepest via internet? Nooit 86 67% Dat is pas 1 of 2 keer voorgekomen 34 26% 2 of 3 keer maand 5 4% 1 keer 0 0% Meerdere keren 2 2% Elke dag 0 0% 17

18 Op de vraag: Heb je weleens gepest via internet? (tabel 8) Zegt 80% van de kinderen dat dit niet zo is. Het antwoord dat dit 1 of 2 keer is voorgekomen is door 15% van de kinderen aangegeven. Tabel 8. Heb je weleens gepest via internet? Nooit % Dat is pas 1 of 2 keer voorgekomen 20 15% 2 of 3 keer maand 2 2% 1 keer 1 1% Meerdere keren 0 0% Elke dag 2 2% Op welke website wordt het meest gepest (tabel 9). Gepest worden via en MSN is door 90% van de kinderen nooit meegemaakt. Bij Facebook en Habbo hotel zijn de centages van kinderen die nog nooit zijn gepest via deze platforms meer dan 96%. Via Hyves zijn 26% van de kinderen gepest. Via Games met chat is18% van de kinderen weleens gepest. Tabel 9. Geef bij de volgende vragen aan hoe vaak dit is gebeurd? Nooit Dat is pas 1 2 of 3 1 keer Meerdere Elke dag of 2 keer voorgekomen keer maand keren Ben je weleens gepest 90% 7% 1% 1% 1% 0% via de Word je weleens gepest 90% 7% 2% 1% 0% 0% op de MSN Word je weleens gepest 73% 21% 2% 1% 2% 1% via Hyves Word je weleens gepest 97% 2% 1% 0% 0% 0% via Facebook Word je weleens gepest 96% 4% 0% 0% 0% 0% via Habbo Hotel Word je weleens gepest bij Games met chat 82% 11% 4% 3% 0% 0% Door hoeveel sonen word jij op dit moment gepest (tabel 10)? Deze vraag is door 86% van de kinderen beantwoordt met 0 sonen. Door 1 soon geeft 11% van de kinderen aan. Tenslotte geeft 3% van de kinderen aan dat ze gepest worden door meer dan 1 soon. Tabel 10. Door Hoeveel sonen word jij op dit moment gepest? Nooit % 1 soon 12 11% 2 sonen 4 3% 3 sonen 0 0% 4 sonen 0 0% 5 sonen 0 0% 18

19 Van alle kinderen geven 25 kinderen aan dat ze niet weten door wie ze gepest worden, dat is 16% van het totaal. De andere kinderen kunnen benoemen door wie ze gepest worden. Door een jongen wordt 15% gepest en door een meisje 9%. Van alle kinderen geeft 2% aan dat ze gepest worden door een groep jongens. Door een groep meisjes geeft 3% van alle kinderen aan. Van alle kinderen geeft 3% aan gepest te worden door iemand uit een hogere klas. Door iemand van een andere school wordt 6% van de kinderen gepest. Tabel 11. Door wie word jij op dit moment gepest? Een jongen 22 15% Een meisje 13 9% Door een groep jongens 2 2% Door een groep meisjes 0 0 % Door een groep jongens en meisjes 5 3% Door iemand uit mijn klas 5 3% Door iemand uit een hogere klas 4 3% Door iemand van een andere school 9 6% Door iemand die ik alleen van internet ken 3 2% Door onbekenden 2 2% Ik weet het niet 25 16% Niemand 61 40% Op de vraag: geef bij de volgende vragen aan hoe vaak dit is gebeurd (tabel 12) worden de volgende antwoorden gegeven. Het inbreken in de mailbox en het veranderen van een wachtwoord heeft 94% van de kinderen nooit meegemaakt. Daarentegen zegt 6% dat dit het afgelopen schooljaar is gebeurd. Het beledigen en bedreigen via internet komt vaker voor, 28% heeft er mee te maken, dat is iets meer dan 1 op de 4 kinderen. Van alle kinderen zegt 72% dat dit ze nog nooit is overkomen. Het uitsluiten uit een online groep gebeurt bij 10% van de kinderen. Bij 89% is dit nog nooit gebeurd. Een stemming houden over hoe leuk, knap, stom of mooi iemand al dan niet is, heeft 7% van de kinderen meegemaakt. Bij 93% is dit echter nog nooit gebeurd. Het vertellen van geheimen/ dingen die in vertrouwen zijn verteld en toen zijn doorgestuurd via de mail is bij 10% van de kinderen gebeurd. Bij 90% is dit nog nooit gebeurd. Het onderwerp van een roddel zijn is door 16% van de kinderen ingevuld met een bevestigend antwoordt. Bij 84% is dit nooit gebeurd. Tabel 12. Geef bij de volgende vragen aan hoe vaak dit is gebeurd? Nooit 1 of twee keer Elke maand wel een keer Elke wel een keer Een aantal keren Iemand heeft in mijn mailbox of 94% 6% 0% 0% 0% messenger ingebroken en mijn wachtwoord veranderd Iemand heeft mij beledigt of bedreigd 72% 26% 2% 0% 0% via internet Iemand heeft mij uitgesloten uit een 89% 9% 1% 0% 0% online groep Iemand heeft op een website een stemming gehouden over hoe leuk, 93% 7% 0% 0% 0% 19

20 knap, lelijk, stom of mooi ik al dan niet ben Iemand heeft dingen die ik hem/ haar in vertrouwen vertelde, op een website geplaatst of doorgestuurd via de mail Iemand heeft roddels verspreid over mij via het internet 90% 9% 1% 0% 0% 84% 14% 2% 0% 0% Zijn er nog andere manieren van pesten via internet? (tabel 13), deze vraag is door 49 kinderen beantwoord. Het bewerken en dan doorsturen van foto s wordt door 10 kinderen benoemd als een mogelijk optie om te pesten. Het gebruik van de mobiel wordt door 4 kinderen genoemd. Het blokkeren van iemand op bijvoorbeeld Hyves en daarmee iemand te isoleren wordt door 6 kinderen benoemd. Een nep account aanmaken en daarmee iemand te gaan pesten wordt door 5 kinderen benoemd als mogelijke optie om te pesten. Bij het antwoordt overig hebben de meeste kinderen de al eerder genoemde opties genoemd (zie tabel 12) Tabel 13. Kan je nog andere manieren van pesten beschrijven via internet? Foto bewerken en dan doorsturen 10 8% Via de mobiel 4 3% Iemand blokkeren 6 5% Een nep account aanmaken 5 4 % Overig 24 19% Ik weet het niet 78 61% Het spreken over pesten op het internet (tabel 14) gebeurt bij 12% van de kinderen. Van alle kinderen vult 68% in dat ze er niet over praten en 20% van de kinderen heeft geen antwoordt gegeven. De kinderen praten het meest onderling over digitaal pesten. Bijna 60% geeft aan dat hij/ zij met een vriend/ vriendin er over praat. Tabel 14. Heb je weleens gesproken met iemand over pesten op het internet? Ja 15 12% Nee 86 68% Geen antwoord 26 20% Met wie heb je erover gesproken? Juf/ meester 4 26% Vriend/ vriendin 9 60% Mijn ouders 1 7% Overig 1 7% 20