M i n d e r b e s t rij d i n g s - m i d d e l e n
|
|
- Christel Bosman
- 8 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 M i n d e r b e s t rij d i n g s - m i d d e l e n in huis tuin Een uitgave van het provinciaal samenwerkingsverband voor de ondersteuning van het gemeentelijk milieubeleid in Vlaams-Brabant in samenwerking met Stichting Leefmilieu vzw/kbc en Cera Holding
2 I N L E I D I N G Heel wat tuinliefhebbers strijden permanent tegen wat vaak als ongedierte en onkruid wordt bestempeld. Ook binnenshuis kampen veel gezinnen tegen vliegen, muggen en aanver - wante boosdoeners. Alhoewel alles natuurlijk relatief is. Buiten het huis zijn vliegen prima opruimers van afval. Vliegen en muggen zijn ook een belangrijke voedsel - bron voor vogels en vleermuizen. Wespen jagen veel op rupsen. De wapens die mensen vaak ge - bruiken zijn chemische bestrijdingsmiddelen, gewasbeschermingsmidde - len, pesticiden, biociden of hoe ze ook mogen heten. Die chemicaliën houden altijd een zeker risico in, omdat ze ontworpen werden om te doden, om leven kapot Dit is een aangepaste versie van de brochure Bestrijdingsmiddelen in & om het huis. Alternatieven voor biocidegebruik (1999), een uitgave van de Stichting Leefmilieu/KBC in samenwerking met Cera Holding. Deze brochure is mogelijk gemaakt door het provinciaal samenwerkingsverband voor de ondersteuning van het gemeentelijk milieubeleid in Vlaams-Brabant.
3 te krijgen : of dat nu planten, insecten, slakken, schimmels, mijten, mossen, aaltjes of andere levensvormen betreft. Elk jaar gebruiken we in en om het huis duizenden kilo s van deze bestrij - dingsmiddelen. Ze komen in ons milieu, de bodem, het regenwater en het grondwater terecht, met alle gevolgen van dien. In groenten en fruit uit de landen tuinbouw vindt men vaak sporen van pesticiden. Ze zitten ook in zelfgekweekte groenten die de teler met pesticiden behandelde. Onoordeelkundig gebruik van bestrij - dingsmiddelen houdt steeds gevaren in voor mens en milieu. Dat geldt zeker voor de oudere bestrijdingsmiddelen die je nog kunt kopen. Ze werden vaak tientallen jaren gele - den ontwikkeld, toen er minder onder - zoek naar effecten op mens en milieu plaatsvond. Nieuwe bestrijdingsmid - delen moeten nu meer tests ondergaan vóór de producenten ze op de markt mogen brengen. De Zwitserse scheikundige Paracelsus zei in de zestiende eeuw al dat alles giftig kan zijn, afhankelijk van de dosis die je te slikken krijgt. In ieder geval is het aangeraden het gebruik van pesticiden tot een minimum te beperken. Je kan eventuele plagen beter vermij - den en als ze zich toch voordoen, ze zo milieuvriendelijk mogelijk aanpak - ken. Grijp pas naar bestrijding met pesticiden als dat laatste niet lukt. Contactpersonen: Geert Saye en Geert Lefever, Provincie Vlaams-Brabant, tel. 016/ Martine Janssens, Intercommunale Interleuven, tel. 016/ Sigrid Willems, Intercommunale Haviland, tel. 02/ Walter Op de Beeck, IGO Leuven vzw, tel. 016/ Tekst: Marc De Coster, tel. 016/ Tekeningen en lay-out: Johan Truyen, tel. 03/ Druk: Prevent Print: tel. 050/ Provincie Vlaams-Brabant 3 Zorgvuldigheid loont steeds! Kan je pesticiden niet vermijden, dan geldt ook daar een voorzichtig en oordeelkundig gebruik. Volg te allen tijde de gebruiksinstructies. Overdoseren is totaal uit den boze: een grotere dosis dan aangegeven levert geen beter resultaat op, integendeel!
4 B e s t r i j d i n g s - m i d d e l e n Wat zijn bestrijdingsmiddelen? Bestrijdingsmiddelen zijn natuurlijke of synthetische (door mensen samengestelde) stoffen die ingezet worden tegen planten en dierlijke organismen, zoals onkruid, insecten, aaltjes en schimmels. Je hebt de middelen voor gebruik in de land- en tuinbouw en de zogenaamde biociden voor ontsmetting, materiaalbescherming en bestrijding van ongewenste dieren binnenshuis. Het jaarlijks gebruik van bestrij - dingsmiddelen in de Belgische land- en tuinbouw steeg van 1979 tot 1992 ; nadien volgde een daling. De land- en tuinbouw in ons land gebruikt naar schatting jaarlijks ton werkzame stof voor de bestrijdingsmiddelen. Naast de actieve stof bevat een pesticide overigens meestal ook aller - lei toegevoegde stoffen: om ze wateroplosbaar te maken, om ze langer houdbaar te maken, om ze beter door planten te laten opnemen, enzovoort. In 1996 gingen ton biociden (zoals voor ontsmetting en houtbehandeling) over de toonbank. De Belgische markt telt ruim 400 verschillende actieve stoffen verdeeld over handelsproducten. De toepassing van bestrijdingsmiddelen gebeurt vooral door rondspuiten van in water verdeelde stoffen. Bij het spuiten mist het product echter grotendeels (tot 80%) zijn doel, waardoor de werkzame stof in het milieu terechtkomt. Bestrijdingsmiddelen vindt men dan ook in de lucht, het water en in de bodem. Naar schatting 60 tot 80% van alle bestrijdingsmiddelen wordt in Vlaanderen ingezet bij de gewasbescherming in de beroepsland- en tuinbouw. Gedetailleerde gegevens over gebruik van bestrijdingsmiddelen buiten het professionele circuit zijn niet beschikbaar. 4
5 Soorten bestrijdingsmiddelen Er bestaan heel wat bestrijdingsmiddelen, telkens met een specifiek doel. Insecticiden worden gebruikt om insecten te bestrijden. Er zijn natuurlijke insecticiden zoals nicotine (uit de tabaksplant), rotenonen (natuurlijke afweerstoffen die voorkomen in de wortels van de Aziatische plant Derris), pyrethroïden (bereid uit de bloemhoofdjes van het Afrikaantje, Chrysanthemum cinerariafolium) en bacteriepreparaten, die tegen rupsen en insectenlarven worden ingezet. Er zijn ook heel wat synthetische (of kunstmatig geproduceerde) insecticiden, waarbij de volgende grote groepen kunnen worden onderscheiden: - Synthetische pyrethroïden: ze zijn zeer giftig voor insecten en ze breken in het milieu veel trager af dan de natuurlijke pyrethroïden, zodat ze veel langer doorwerken. - Gechloreerde koolwaterstoffen: ze zijn bekend en berucht omwille van hun brede werking en lange levensduur, met risico s op concentratie in levende wezens (doorvergiftiging) en opstapeling in het milieu. - Organische fosforverbindingen of organofosfaten: deze stoffen hebben een brede werking. Ze beïnvloeden de overdracht van zenuwprikkels en zijn niet alleen voor insecten, maar ook voor vogels, vissen, reptielen en zoogdieren zeer giftig. Deze stoffen vind je ook op ruime schaal in en om het huishouden, bijvoorbeeld in spuitbussen tegen vliegen, tegen mieren en tegen vlooien bij huisdieren of als insectenbestrijders in de moestuin. - Carbamaten: zij hebben een soortgelijke werking als de organofosfaten. Herbiciden zijn onkruidverdelgers. Veel herbiciden worden door de planten opgenomen en doen dan hun werk. Bodemherbiciden worden op terreinen gespoten om de opkomst van planten tegen te gaan; bladherbiciden spuit men op de planten zelf. Fungiciden worden ingezet tegen schimmels. Acariciden bestrijden mijten. 5
6 Nematiciden zijn er tegen nematoden of aaltjes. Deze kleine wormen kunnen in zeer grote dichtheden in de bodem leven. Sommige soorten tasten de wortels of knollen van gewassen aan (bijvoorbeeld van aardappelen). Nematiciden hebben een brede werking en doden tegelijk onkruidzaden en eieren en larven van insecten. Ze bestaan in de vorm van korrels of als een vloeistof die overgaat in dampvorm en zich als gas in de bodem verspreidt. Mollusciciden doden slakken. Rodenticiden worden aangewend tegen knaagdieren. Iedereen heeft wel gehoord van de voedselpiramide : bladetende insecten worden gevang e n door mezen die dan weer op het menu staan van roofvogels. Deze piramide wordt letterlijk op zijn kop gezet als slecht afbreekbare giftige stoffen hun intrede doen in het milieu. De giftige stoffen zullen immers bij iedere stap van de piramide meer worden geconcentreerd (let op het aantal doodshoofdjes in de figuur) en worden daardoor ook gevaarlijker. Een dode lente voor de Slechtvalk De eerste die de gevaren van gechloreerde koolwaterstoffen onder de ogen van een breed publiek bracht was de Amerikaanse biologe Rachel Carson, die in 1963 haar boek Silent Spring (bij ons vertaald als Dode lente) publiceerde. Haar waarschuwingen werden echter niet in dank afgenomen. Ze kreeg van de producenten van pesticiden karrenvrachten kritiek over zich heen. Ze wees op de risico s van deze producten die ofwel rechtstreeks de vogels vergiftigden, 6 ofwel in de voedselketen geconcentreerd werden en de dieren aan de top van die keten vergiftigden. Een onderzoek van D.A. Ratcliffe in Groot- Brittannië in de jaren zestig bevestigde haar waarschuwingen. Dat onderzoek leek wel een klassiek Engels detectiveverhaal. Aanleiding vormde een klacht van duivenmelkers die dachten dat Slechtvalken meer duiven opaten. Onderzoek wees echter uit dat er niet meer maar juist minder Slechtvalken in Engeland broedden en dat ze op een vreemde manier verdwenen van de broedplaatsen die opeenvolgende generaties vogels soms al eeuwenlang bezetten. Nochtans leek er in de omgeving niets te zijn veranderd dat aanleiding kon
7 Gevolgen voor milieu en gezondheid geven tot het verdwijnen van deze dieren. Tot men ontdekte dat de broedsels mislukten door de dunnere eierschalen van de vogels. Die dunne schalen werden veroorzaakt door DDE, een omzettingsproduct van het bekende insecticide DDT (dichloordifenyltrichloorethaan), dat zich ophoopte in de vogels en de aanmaak van de eischaal verstoorde. In het bijzonder soorten als Slechtvalk en Sperwer, die op vogels jagen, bleken te zijn aangetast. Na enkele jaren telde men wereldwijd minstens 40 vogelsoorten die met dezelfde problemen te kampen hadden. Na een verbod op het gebruik van DDT verdween dit product uit het milieu en herstelden roofvogels zoals de Slechtvalk en de Sperwer zich langzaam. Bestrijdingsmiddelen komen overal in het milieu terecht, zowel in de lucht, in de bodem als in het water. Planten en dieren worden in hun leefomgeving aan heel wat verschillende bestrijdingsmiddelen of aan omzettingsproducten van deze stoffen blootgesteld. Sommige middelen kunnen elkaar versterken. Het is vaak nog onduidelijk welke gevolgen het contact met cocktails van bestrijdingsmiddelen heeft. Bestrijdingsmiddelen (vooral veel insecticiden zoals gechloreerde koolwaterstoffen, synthetische pyrethroïden en carbamaten) concentreren zich ook in levende wezens naarmate zij zich hoger in de voedselketen bevinden (doorvergiftiging). Roofdieren en roofvogels kunnen hierdoor dodelijk getroffen worden. Waar de concentratie van een stof 1 is in het water kan die tot keer hoger liggen in visetende vogels. Het gebruik van herbiciden heeft zeker een sterke achteruitgang van akkerkruiden en daarmee samenhangend van insecten (onder andere vlinders) veroorzaakt. 7
8 G rondwa ter : Het Ministerie van Volksgezondheid en Leefmilieu onderzocht in 1989 en in 1990 op 109 plaatsen het grondwater bestemd voor de productie van drinkwater. Het water bevatte onder andere het insecticide lindaan en de herbicid en s i m a z i n en a t r a z i n. e In het bijzonder voor die twee laatste herbiciden overschreed respectievelijk 45 en 64% van de stalen de Europese drinkwaternorm. In 1992 voerde de (Vlaamse) Administratie Milieu-, Natuur-, Land- en Waterbeheer (AMINAL) een onderzoek uit naar het voorkomen van atrazine in 82 peil- of productiewaterputt en in Limburg. De deskundigen vonden vaak concentraties die hoger lagen dan de norm voor drinkwater ; ze troffen atrazine zelfs op meer dan dertig meter diepte aan. In oppervlaktewater (rivieren, beken, vijvers, plassen) in Vlaanderen vindt men vooral de bestrijdingsmiddelen lindaan, pentachloorfenol (een houtbeschermingsmiddel), atrazine en simazine. In mindere mate ook trifenyltin - verbindingen en dichloorvos. Uit metingen van Maaswater bleek dat de herbiciden diuron en atrazine permanent aanwezig O p p e rvlaktewater : waren, met een sterke stijging in de zomermaanden. Voor Nederland, dat drinkwater uit de Maas haalt, volgen hieruit zware extra zuiveringskosten. Re genwater : De Vlaamse Milieumaatschappij vindt in regenwater een tiental pesticiden terug, zoals simazine, atrazi - ne, dichloorvos en lin - daan. De piekwaarden worden telkens genoteerd bij hevige regenval na een droge periode waarin de gewassen werden bespoten. Het verdampen van pesticiden na het sproeien en het afdrijven ervan door de wind (drifteffect) veroorzaken de aanwezigheid van deze stoffen in regenwater. Het betreft dan niet alleen bestrijdingsmiddelen die in de land- en tuinbouw worden gebruikt, maar ook bijvoorbeeld een insecticide als dichloorvos, dat vaak als vliegen- en muggenverdelger in en om het huis wordt gebruikt. Resten op groe nten & fruit : Van 1991 tot 1993 onderzocht het Laboratorium voor Fytofarmacie van de Gentse universiteit stalen van groenten en 8
9 fruit op 130 soorten pesticiden of omzettingsproducten: 9,4% van de groentestalen en 2,1 % van de fruitstalen overschreed de toegestane grenzen aan resten van bestrijdingsmiddelen. Dat gebeurde het vaakst bij bladgroenten als veldsla, sla, selder en peterselie en bij tomaat. G e z o n d h e i d s e ffecten : B e s t r i j d i n g s m i d d e l e n k o m e n niet alleen in het milieu voor. Ook de mens blijft er niet van gespaard. Vooral professionele gebruikers van deze producten (loonsproeiers, land- en tuinbouwers) kunnen door herhaalde blootstelling aan hoge concentraties ervan gezondheidsproblemen krijgen. Bestrijdingsmiddelen en vruchtbaarheid De laatste jaren groeit bij wetenschappers het vermoeden dat chemicaliën zoals bestrijdingsmiddelen ook een invloed op de vruchtbaarheid uitoefenen, in het bijzonder op die van mannen. Men heeft meer dan 50 verontreinigende stoffen geïdentificeerd die de werking van oestrogeen (een vrouwelijk geslachtshormoon) nabootsen. De helft hiervan betreft bestrijdingsmiddelen, maar ook polychloorbifenylen, dioxines en ftalaten(weekmakers in plastics) zitten in deze reeks. Er groeit onrust over de blootstelling aan deze cocktail van stoffen, onder meer omdat de elkaar versterkende effecten van deze vreemde stoffen niet meegerekend werden bij het bepalen van veilige blootstellingsniveaus. Uit onderzoek blijkt dat de consument door de pesticidenresidu s in Belgisch voedsel niet minder dan 34 verschillende bestrijdingsmiddelen geserveerd krijgt. 9
10 Bij een verkeerd gebruik kunnen ook omwonenden soms hinder ondervinden (bv. bij verneveling in de fruitteelt). Het accidenteel innemen van deze stoffen kan zeer zware, ook dodelijke, gevolgen hebben. Vooral in ontwikkelingslanden - waar hygiëne en gebruiksvoor - schriften vaak worden verwaarloosd - gebeuren heel wat onge - lukken door vergiftiging met bestrijdingsmiddelen. In Vlaanderen staat het onder - zoek nog niet ver genoeg om duidelijk mogelijke verbanden tussen de volksgezondheid en bepaalde negatieve gevolgen van bestrijdingsmiddelen aan te tonen. Een andere a a n p a k A angezien men nog onvoldoende de gezondheidseffecten van blootstelling aan (een mix van) bestrijdingsmiddelen op mens en milieu kent, kan je de gevolgen liever niet Het is belangrijk dat je de tuin op een andere manier bekijkt. Beschouw hem niet als een volslagen kunstmatig, natuurvreemd milieu, waar het gazon er als een gladgeschoren groen biljartlaken moet uitzien en waar elk mosje, madeliefje of paardebloempje geweerd moet worden en waar de perkjes met een bonte waaier van bloemen netjes zijn omgespit en aangeharkt. Zie de tuin als een omgeving die letterlijk ook wat meer ruimte voor natuur biedt, dus ook voor wilde planten en dieren. Meer natuur in de (sier)tuin 10
11 t je de tuin er bekijkt. als een g,, ls een n biljartn waar je of en met an - Meer natuur in de (sier)tuin onderschatten en geldt ook hier: beter voorkomen dan genezen. Vandaar onze praktische tips om het gebruik van bestrijdingsmiddelen in en om het huis te helpen vermijden. Onderzoek wijst trouwens uit dat chemische onkruidbehandeling de levensduur van een grasmat inkort. Bijhouden van de graskanten gebeurt beter door afsteken dan door doodspuiten. Madeliefjes, enkele slakken of wat mieren in het gazon kunnen echt geen kwaad. Een grasland kan ook (gedeeltelijk) als een soortenrijk hooiland beheerd worden. Je moet dan niet mesten en een tot twee keer per jaar maaien en het hooi afvoeren. Je krijgt als beloning na enkele jaren een aantrekkelijke verscheidenheid aan plantenen diersoorten. Als je de tuin inricht met streekeigen struiken en bomen, trekt hij ook bijvoorbeeld (broedende) vogels aan. En die komen best van pas voor het vangen van insecten. Hoe meer planten- en diersoorten in de tuin, hoe minder kans op vervelende plagen. Een voorbeeld : Koolmezen zijn holenbroeders die graag in een klassiek nestkastje in de tuin broeden. Alleen al om een nest jongen groot te brengen vangen de Koolmeesouders op ongeveer 20 dagen zo n prooien (meestal rupsen)! Soorten als Heggenmus, Zanglijster, Merel, Roodborst of Vink broeden graag in een heg en ook deze soorten vangen duizenden insecten om hun jongen groot te brengen. De Grauwe vliegenvanger verkiest een halfopen nestkast en doet zijn naam alle eer aan, want hij plukt muggen en vliegen uit de lucht. 11
12 Vogels houden van een meer gevarieerde ondergroei. Wie niet graag onkruid tussen struiken en heesters ziet, kan kiezen voor verschillende, meer natuurvriendelijke opties: Zaai zelf schaduwverdragende soorten in als Dagkoekoeksbloem, Stinkende gouwe, Robertskruid, Look-zonder-look, Fluitekruid of Geel nagelkruid. Het zijn aantrekkelijke soorten die verhinderen dat er zich nog andere onkruiden vestigen. Je kan kiezen voor laagblijvende struiken. Sleedoorn bijvoorbeeld heeft veel voordelen. Deze soort (met inderdaad indrukwekkende doorns) vormt een dichte haag en bloeit al in maart met een overvloed aan sneeuwwitte bloemetjes. Door de dichte bebladering kunnen er weinig of geen planten onder groeien en in het najaar verschijnen de aantrekkelijke blauwberijpte sleepruimpjes. Je kan deze soort (indien nodig) volledig tegen de grond snoeien: ze zal toch opnieuw goed uitschieten. Gebruik bodembedekkende soorten als Klimop, Hondsdraf, Gele dovenetel, Kleine maagdenpalm. Een praktische tip: Klimop groeit het best in een humusrijke, vochthoudende bodem, in de schaduw tot halfschaduw. Gebruik liefst geen Japanse klimop want die kan soms zeer sterk uitgroeien en dan kan je hem nog moeilijk binnen de per ken houden. 12
13 Een vierde mogelijkheid is dat je versnipperd hout, schors of zelfs gemalen resten van cacaobonen gebruikt. Een groot deel van de opschietende onkruiden in de perken zal onderdrukt blijven. De plantjes die toch weten te kiemen kan je makkelijk uittrekken. Insecten en slakken worden ook opgegeten door hun natuurlijke vijanden zoals de Egel, de Gewone pad en de Huisspitsmuis. Om deze natuurlijke helpers een eigen plaats te geven, voorzie je in de tuin wat meer ruige plekjes en maak je kleine schuilplaatsen: een hoop takken, stapeltjes los op elkaar liggende stenen, oude dakpannen of houtblokken die met rust gelaten worden zijn ideaal voor deze dieren. Opritten worden nog vaak behandeld met herbiciden die gemakkelijk naar het grondwater uitspoelen. Kies voor de oprit een (zorgvuldige) aanleg die kiemend onkruid geen kans geeft. Kies dus voor een dikke laag grind en zorg voor heel goed gedichte voegen tussen de stenen of klinkers. Wil je toch sproeien, opteer dan voor een herbicide dat heel snel wordt afgebroken in het milieu. Mos op straattegels en muren gaat men maar al te vlug te lijf met javel (chloor). Een hogedrukreiniger geeft vaak een veel beter resultaat en is vriendelijker voor het milieu! 13
14 Een meer milieuvriendelijke groentetuin Je kan ook zonder chemische bestrijdingsmiddelen zelf je groen - ten kweken. Een ecologische groentetuin steunt op een reeks basisprincipes die we hier niet in detail uit de doeken doen (zie daarvoor de meer gedetailleerde literatuur en andere informatiebronnen). schijn komen gekropen, vormen voor de meeste mensen niet zo n leuk zicht. Teel liever geen kwetsbare groentesoorten. Zo zijn bij aardappelen de bekende Bintjes veel gevoeliger voor de aardappelziekte dan bijvoorbeeld de cultivar Charlotte. WE GEVEN TOCH ENKELE TIPS : Een gezonde bodem en een evenwichtige plantenvoeding verkrijg je door het inwerken van compost. Iedereen die een tuin heeft kan een belangrijke bijdrage leveren aan de drastische vermindering van de afvalberg door zelf compost te maken van het organische huis-, keuken- en tuinafval. Dat kan in een compostvat, of op een zelf aangelegde composthoop. Goede compost is een eerste stap naar een gezonde bodem voor elke moestuin. Zorg dat vlees- en visresten nooit open in een composthoop of -vat liggen. Pak dit soort keukenafval stevig in papier in. Anders komen er zeker tijdens de zomer snel vleesvliegen op af die er hun eitjes in leggen. De maden die nadien tevoor - 14 selderij met kool en prei prei en ui met biet, kamille, wortel en tomaa t rozen met bieslook en lavendel goede combinaties sla met kervel
15 Denk bij het teeltplan aan v r u c h t w i s s e l i n g : teel niet elk jaar opnieuw dezelfde of een nauw verwante groente op hetzelfde perceel ; zulks werkt plagen in de hand. Probeer liever meerdere jaren i n te schuiven vooraleer je op hetzelfde lapje grond opnieuw dezelfde groente zaait. Aaltjes en enkele schimmels zoals knolvoet bij kolen en sclerotiniarot bij sla kan je vermijden door een goed uitgekiende vruchtwisseling. Zorg voor goede en mijd slechte combinaties. Goede combinaties bevorderen de groei en houden plagen (insecten) weg. Slechte combinaties benadelen de groei en trekken juist meer plagen aan. EEN VOORBEELD : - aardappelen met erwten hou - d e ncoloradokevers weg. - Afrikaant jes (Tagetes ) zijn e f f e ctief tegen aaltjes bij aardappelen of bij rozen. - Oost-Indische kers (Tropaeo lu m) b ij appelbo men maakt deze laatste minder aantrekkelijk voor bloedluis. slechte combinaties bonen met erwten kool met radijs sla met peterselie Nog meer voorbeelden van goede combinaties : - prei en ui met biet, kamille, wortel en tomaat ; - rozen met bieslook en lavendel ; - selderij met kool en prei ; - sla met kervel. Slechte combinaties zijn dan weer : - bonen met erwten ; - kool met radijs ; - sla met peterselie. 15
16 Ongenode gasten Ook met een natuur- en milieuvriendelijke tuin kunnen we in en o m het huis ongewenste gasten h e b b e n. Om die buiten te houden is een strategie in drie stappen mogelijk: Vermijden dat een plaag zich te sterk ontwikkelt of dat de ongewenste diertjes binnen in huis komen. De ongewenste gasten verjagen. Als verjagen niet mogelijk is, ze doden. H ier volgt een reeks milieuvriendelijke tips die ertoe bijdragen om zonder chemische bestrijdingsmiddelen van die ongewenste bezoekers verlost te raken. Bladluizen Bladluizen zijn er in allerlei kleuren, van lichtgroen tot zwart. Ze planten zich razendsnel voort en behoren zeker tot de meest bekende plagen in de tuin en binnenshuis. Ze kunnen virusinfecties op planten overbrengen en veroorzaken door hun zoete afscheiding schimmelaantastingen. Te veel stikstof in de grond veroorzaakt een vlugge plantengroei. Bladluizen worden dan aangetrokken door de snel groeiende plantentoppen. Compost vermijdt een te snelle stikstofopname door planten. Plantentoppen met concentraties van bladluizen moet je snel en volledig verwijderen. Dille en Bonenkruid tussen bonen helpen de bladluizen van de bonen weg te houden. Bij sla helpt kervel tussen de slaplanten. Hyssop en Salie helpen als je ze tussen het plantgoed plaatst. Biologische of ecologische tuiniers gebruiken aftreksels van alsem, brandnetel of boerenwormkruid 16
17 om op de aangetaste planten te spuiten. Zet planten op het terras, de vensterbank en het balkon zoveel mogelijk in de wind. Voor de rokers: plaats een kamerplant met bladluizen onder een zorgvuldig afgesloten emmer en blaas daarin veel tabaksrook : de bladluizen overleven deze behandeling niet. Emelten Emelten zijn de larven van langpootmuggen die de wortels van grassen aanvreten. Mollen zijn verzot op emelten. Ook lijsters en spreeuwen eten heel graag emelten. Het zijn dus onze bondgenoten bij de bestrijding van deze vervelende knagers. Papaverplanten zijn giftig voor emelten. Afrikaantjes (Tagetes) en Goudsbloemen (Calendula) schrikken bodeminsecten zoals emelten af. Emelten kunnen gevangen worden met een stuk rauwe aardappel. Een aangetaste grasmat kan je eerst door en door natmaken en vervolgens afschermen met een stuk zwarte plastic: de emelten kruipen dan naar boven en gaan onder het plastic zitten. Zo kan je ze vangen en verwijderen. Fruitmot De rupsen van fruitmotjes kan je eind juni vangen met vangbanden van jute of golfkarton op 30 centimeter hoogte. Ze verschuilen zich eronder en maken dan een witte cocon. Wekelijkse controle is nodig. Houtworm Een aantasting door de larven van kevers die in droog hout leven (en die bekendstaan als houtworm ) kan je vermijden door het hout zorgvuldig te verven of te vernissen. Een stevige laag boenwas helpt ook al om de beestjes af te schrikken. Een behandeling met peperwas (een mengsel van gelijke delen peper, was en terpentijn) of met houtwormazijn kan helpen bij aantasting. Kleine aangetaste voorwerpen kan je verhitten in een oven bij 60 C. Bij deze temperatuur sterven alle soorten insecten. 17
18 Je kan de larven van de houtworm ook bestrijden door met een fijne injectienaald benzine in de gaatjes te spuiten en eventueel was aan te brengen. Vermijd Een schone keuken, met fijnmazige metalen filters in elke verluchtingsopening en met goed gedichte kieren en spleten, houdt kakkerlakken bui - ten. Kakkerlakken houden van warmte en van de nacht. Zodra je een kakkerlak in huis opmerkt moet je snel optreden. Ze kruipen s nachts graag onder een vochtige dweil, zeker als die niet te koel ligt. Lok de diertjes met restjes bier en steek een vodje in de fles. De kakkerlakken kunnen zo gemakkelijk tot bij het bier kruipen en zitten gevangen. Een bordje met een mengsel van gom en daarin opgeloste borax (boorzuur) helpt ook: de kakkerlakken die ervan eten sterven. Maar plaats dit mengsel buiten het bereik van kinderen en huisdieren! Boorzuur in poedervorm (handelsnaam Flea zero ) is een doeltreffend gif, zolang het droog blijft. Je hebt een speciaal toestel nodig om het in een dun laagje in kieren en spleten te verstuiven. Als je dit wil doen, moet je wel een stofmasker, een veiligheidsbril en handschoenen dragen. dan wel open vuur (sigaretten!) en zorg voor een goede verluchting. Kakkerlakken 18
19 Verwijder bij deze behandeling alle etenswaren en houd kinderen en huisdieren uit de buurt. Stofzuigen (de stofzak in een goed gesloten plastic zak weggooien) en een schoonmaakbeurt met stoom kunnen helpen om kakkerlakken te verwijderen. In grootwarenhuizen, doehet-zelfzaken en drogisterijen zijn ook speciale vallen (met lokmiddelen) voor kakkerlakken te koop. De vallen moeten minstens 24 uur op dezelfde plaats blijven staan, langs plinten of bij spleten. Mieren Mieren worden sterk aangetrokken door zoetigheid. Mieren die in tuinen leven kan je vrij makkelijk buitenshuis houden door alle zoetigheid zorgvuldig en luchtdicht op te bergen (in glazen potten of in plastic dozen). Het paadje dat de mieren volgen om binnen te komen kan je bestrooien met houtzaagsel, koffiedik, keukenzout, tomatenplanten, Afrikaantjes en Goudsbloemen. Mieren gebruiken kieren en spleten om binnen te raken. Wanneer je dergelijke openingen dicht, vermijd je miereninvasies. Motten Veel stoffen worden nu al met motwerende producten behandeld. Motten kunnen echter nog wel (handgesponnen) wollen kledingstukken aantasten. Dit soort kleding bewaar je liefst in luchtdicht afgesloten plastic zakken en/of verlucht je regelmatig in de zon. Motten hebben een hekel aan bedrukt krantenpapier en aan de geur van tabak, rozemarijn of lavendel. Verwijder oude vogelnesten onder dakpannen: ze vormen een bron van verspreiding. witte peper of insmeren met knoflook. Verder hebben mieren een hekel aan verse houtskool, 19
20 M uizen (en ratten) blijven buitenshuis door alle openingen (ook ventilatieopeningen) te voorzien van (aluminium) roosters waarvan de gaatjes maximaal 5 millimeter groot zijn. Vermijd rondslingerende etensresten in de tuin. Heb je toch muizen, dan zijn katten goede muizenvangers. De aloude muizenval helpt nog steeds. Er is een nieuwe muizenval te koop: een ronde holle buis van 20 cm lang en 5 cm diameter met twee klepjes die alleen naar binnen draaien. De buis heeft een smalle spleet zodat je kan zien wat er gevangen zit. Graan lokt de muizen goed. Het diertje even snel en stevig heen en Muizen en ratten weer schudden in de buis is meestal dodelijk. Na gebruik de val goed uitwassen met heet water en wat detergent. Het toestelletje is ook heel handig in de tuin in de gangetjes die de (woel)muizen graven. Spitsmuizen en bosmuizen zijn nuttige dieren. Ze leggen zaadvoorraden aan en helpen zo bij de verspreiding van bomen en struiken; je kan ze weer loslaten als ze in zo n buis verzeild geraken. Een papje met drie delen meel, een deel kalk en een deel suiker is noodlottig voor muizen en ratten. M ensenvlooien zijn zeldzaam geworden maar katten en honden hebben er nog vaak last van. Zorg dat je huisdier een evenwichtige, proteïnerijke voeding krijgt. Geef ook vitamine B1 of plet elke dag een teentje knoflook onder het eten. Als huisdieren tijdens een vakantie thuisblijven, kunnen vlooien zich snel ontwikkelen. De eitjes vallen in kieren, in Vlooien de hondenmand, op het tapijt of op de vloer. Het is nodig om bij langere afwezigheid eerst het hele huis en zeker de plaatsen waar de huisdieren vaak liggen enkele keren goed te stofzuigen. Stop de stofzak in een goed gesloten plastic zak en gooi hem onmiddellijk weg. Een schoonmaakbeurt met stoom helpt bij het vernietigen van de vlooienlarfjes. Een vlooienkam is nuttig en handig. Een hond goed wassen met gewone shampoo helpt ook. Een kussentje met gedroogde kamille of varens in de mand vormt nog een hulpmiddel. 20
21 W il je vliegen vermijden, dan moet je het keukenafval in hermetisch sluitende vuilnisbakken opbergen. Spoel lege limonadeflessen en jampotjes altijd zorg - vuldig uit. Maak een composthoop (een voor vliegen erg aantrekkelijke plek) ook zo ver mogelijk van je huis. En ruim alle hondendrollen onmiddellijk op. Degelijke vliegenramen of horren en een vliegengordijn of kralengordijn voor de deur zijn zeer nuttig om vliegen en muggen buiten te houden. Zorg er altijd voor dat een vliegengordijn aan de onderkant geen Vliegen en muggen opening laat. Vliegen en muggen houden ook niet van een sterke tocht. Wanneer ze binnen zitten helpt het als je ramen en deuren tegenover elkaar openzet. Een muggennet of klamboe rond het bed kan heel handig zijn als er toch muggen in de slaapkamer vertoeven: dat fijne net houdt ze tenminste van je lijf. Muggenlarven ontwikkelen zich in (kleine) plasjes water. Ga zorgvuldig na of er geen plasjes water in de (kruip)kelder, op het dak, in goten, schalen, tonnen, emmers of in potten op het terras blijven staan, want hier komen de muggen vandaan. Je kan eventueel vloeibare paraffine op een waterplasje gieten. De muggenlarven sterven dan door een tekort aan zuurstof. Een liter paraffine is goed voor veertig vierkante meter wateroppervlakte. Gebruik geen paraffine in je vijvertje: ook de vissen sterven dan door zuurstofgebrek! Een ouderwetse vliegenmepper of een kleverige vliegenvanger kunnen nog altijd goede diensten bewijzen. Sommige bomen en planten houden vliegen op afstand. Bijvoorbeeld een vlierstruik of notenboom bij de deur of het raam. Dat geldt ook voor het Afrikaantje, het Citroenkruid en, als kamerplant, de Citroengeranium. Sint-Janskruid trekt dan weer juist vliegen aan. Met een bosje Sint- Janskruid kan je de vliegen verzamelen en buitenzetten. Bedenk wel dat vliegen buitenshuis belangrijke afvalopruimers zijn. Vliegen en muggen (larven) zijn ook een belangrijke voedselbron voor a m f i b i e ë n, vissen, vogels en vleermuizen. 21
22 Wespen Wespen zijn belangrijke jagers van andere insecten (muggen, vliegen, kevers). Het zijn dus echt wel nuttige dieren. Maar ze houden ook van zoetigheid. Wie wespen weg wil, kan ze vangen met een wespenval. Die is gemakkelijk te maken. Zet de wespenval een eind van het terras of de tuintafel vandaan en graaf ze een stukje in de grond: zo kan ze niet omvallen. Slakken Slakken worden aangetrokken door ingegraven potjes of glazen die voor de helft gevuld zijn met zoet, bruin bier. Ze kruipen erin en verdrinken. Ve rg i f t i g i n g In de meeste gevallen gaat het om een acute vergiftiging door het innemen van een bestrijdingsmiddel. Het is noodzakelijk het middel zo snel mogelijk uit het lichaam te krijgen of de werking Nuttige adressen Milieudocumentatiecentrum STICHTING LEEFMILIEU vzw/kbc Kipdorp 11, 2000 Antwerpen tel.: 03/ , fax: 03/ leefmilieu@village.uunet.be Website: VELT (Vereniging voor Ecologische Leef- en Teeltwijze), Uitbreidingsstraat 392, 2600 Berchem, tel.: 03/ , fax: 03/ velt@village.uunet.be Website: http//gallery.uunet.be/velt Pesticide Action Network (PAN) Belgium, Provooststraat 131, 1050 Brussel, tel. en fax: 02/ Website: Laboratorium voor fytofarmacie (Universiteit Gent), Coupure links 653, 9000 Gent, tel.: 09/ , fax: 09/ hubert.vanhost@rug.ac.be Website: Antigifcentrum: tel.: 070/ administration@poisoncentre.be Website: 22
23 ervan te neutraliseren. Algemene regels bestaan helaas niet omdat de samenstelling en de eigenschappen van de middelen zo sterk verschillen. Ga zelf nooit voor doktertje spelen en bel onmiddellijk de hulpdienst en het Antigifcentrum, tel. 070/ A n t i g i f c e n t ru m : tel. 070/ Melk drinken wordt afgeraden. Melk versterkt juist de giftige werking van bepaalde producten, zoals bijvoorbeeld lindaan en parathion. S n e l l e medische hulp is altijd vereist. Bewaar steeds de verpakking van een bestrijdingsmiddel en neem ze mee naar de dokter. Bronnen Handboek ecologisch tuinieren, VELT vzw (1993, 5 de druk). W. Dejonckheere en W. Steurbaut, Pesticiden: gebruik en milieurisico s, nr. 34 in de reeks Monografieën Stichting Leefmilieu, Antwerpen ; Uitgeverij Pelckmans, Kapellen (1996). Pesticiden in het huishouden : risico s voor de gezondheid, PAN (1999). 23
24 Minder bestrijdingsmiddelen in huis & tuin is de vierde uitgave in een reeks milieubrochures De vorige uitgaven zijn : Composteren kan je leren De groene schoonmaak Energiezuinig omgaan met elektrisch huishoudtoestellen Deze brochures zijn gratis te verkrijgen in alle Vlaams-Brabantse gemeentehuizen. Ze kunnen ook worden aangevraagd bij : Provincie Vlaams-Brabant Dienst Leefmilieu Diestsesteenweg Leuven Tel. 016/ Fax 016/ jdeboe@vl-brabant.be Website:
25
26
27
Pesticiden, een pest apart!
14 Pesticiden, een pest apart! Wat verstaan we onder pesticiden? Pesticiden of bestrijdingsmiddelen zijn natuurlijke of synthetische stoffen die gewild in het milieu worden gebracht met de bedoeling schade
Nadere informatieSlakkenkorrels: niet zonder risico!
Slakkenkorrels: niet zonder risico! Praktische tips voor een correct gebruik en opslag, zonder risico voor uw huisdieren Hoe slakkenkorrels veilig gebruiken en opslaan? Iedereen met een tuin heeft het
Nadere informatieInsecticiden binnenshuis
Insecticiden binnenshuis Tegen vliegende insecten in huis Vliegen, wespen, muggen en motten kunnen worden geweerd met spuitbussen. Spar U kan plakstrippen en elektrische verstuivers gebruiken. Tegen muggen
Nadere informatieLesbrief Bodemdiertjes favoriete voedsel
Lesbrief Bodemdiertjes favoriete voedsel Doelgroep: Groep 4 t/m 8 Leerstofgebied: Wereldoriëntatie Werkvorm: Groepjes Duur: ± 30 minuten Doel van de opdracht: Leerlingen leren wat het favoriete voedsel
Nadere informatieLesbrief Bodemdiertjes favoriete voedsel
Lesbrief Bodemdiertjes favoriete voedsel Doelgroep: Groep 6 t/m 8 Leerstofgebied: Wereldoriëntatie Werkvorm: Groepjes Duur: ± 30 minuten Doel van de opdracht: Leerlingen leren wat het favoriete voedsel
Nadere informatieDocentenhandleiding Onderzoek Leefomgeving
Docentenhandleiding Onderzoek Leefomgeving Doelgroep: Groep 6,7 en 8 Leerstofgebied: Natuur en techniek Werkvorm: Buiten in groepjes van 3 leerlingen Duur: 45 minuten buiten + 30 minuten nabespreken in
Nadere informatieBasiscursus Ecologische Moestuin. Onkruid
Basiscursus Ecologische Moestuin Onkruid Onkruid: veel werk! Onkruid vergaat niet Het komt telkens terug Het groeit harder dan de groenten Wieden helpt maar tijdelijk Herbiciden: nee! Bijen (enz) sterven
Nadere informatieBloeien zonder sproeien. Alternatieven voor sproeistoffengebruik in en om het huis
Bloeien zonder sproeien Alternatieven voor sproeistoffengebruik in en om het huis Colofon Een initiatief van ARGUS in samenwerking met KBC. Deze uitgave is gratis verkrijgbaar in elk KBCbankkantoor en
Nadere informatie( BIOLOGISCHE ) Akker- en tuinbouw. Vol met boerenwijsheid én leuke Wist je datjes... CAMPAGNE GEFINANCIERD MET STEUN VAN DE EUROPESE UNIE
BIOLOGISCHE ) Akker- en tuinbouw Vol met boerenwijsheid én leuke Wist je datjes... CAMPAGNE GEFINANCIERD MET STEUN VAN DE EUROPESE UNIE Een krop sla zonder gif Biologische aardappelen, granen en groenten
Nadere informatieDe kip of het ei S=T -N W=K -KN EL=K M=G
De kip of het ei Kippen in jouw tuin? Ideaal om keukenrestjes kwijt te raken, als slakkenverwijderaars in de tuin en als leveranciers van kakelverse eitjes. Maar opgelet! Eitjes uit eigen tuin bevatten
Nadere informatieBIOLOGISCH TUINIEREN IN DE STAD HOE DOE JE DAT?
BIOLOGISCH TUINIEREN IN DE STAD HOE DOE JE DAT? Agenda Tuinieren vroeger Wat is biologisch moestuinieren? 10- stappencursus Je eigen moestuin (NTR: thuisacademie - Filmpjes) Pauze Hoe start ik een moestuin?
Nadere informatieEffectieve Micro-organismen. De praktijk van het maken van bokashi
Effectieve Micro-organismen De praktijk van het maken van bokashi De bokashi-emmer De emmer kan luchtdicht worden afgesloten. Onderin zit een rooster, waardoor de GFT niet op de bodem kan komen. Daar wordt
Nadere informatieHoe bladluisplagen voorkomen
Hoe bladluisplagen voorkomen Een teveel aan bladluizen = een tekort aan bladluiseters. Beter voorkomen dan genezen. En ja, bladluizen voorkomen is mogelijk en het is zelfs niet eens moeilijk: Maak je tuin
Nadere informatieVoorbeelden Combinatie - Wisselteelt
Vruchtwisseling Wie zelf groenten en kruiden wil verbouwen moet weten dat het succes hiervan voor het overgrote deel wordt bepaald door de bodem. De meeste groenten eisen een bodem die op de juiste manier
Nadere informatieTuin- en keukenresten composteren? Dàt is kinderspel!
Tuin- en keukenresten composteren? Dàt is kinderspel! Hallo. Ik ben Jerom de compostworm. Ik eet alles wat in de natuur groeit. Ik ben verlekkerd op overschotjes uit de tuin en de keuken. Ik sabbel en
Nadere informatieGezondheid & Voeding
Hoeveelheid bestrijdingsmiddelen op groenten en fruit Bestrijdingsmiddelen zijn middelen die gebruikt worden op onder meer groenten en fruit om gewassen te beschermen tegen ziekten, plagen en onkruid.
Nadere informatieWat weet jij over biologisch en over de bodem?
Met leuke vragen, opdrachten en experimenten voor thuis! Wat weet jij over biologisch en over de bodem? Biologisch, lekker natuurlijk! Heb je er wel eens over nagedacht dat alles wat je eet, van een plant
Nadere informatie1 Meten. Wat kan Iris zo bij zichzelf onderzoeken?
1 Meten Wat kan Iris zo bij zichzelf onderzoeken? hoe sterk haar spieren zijn hoe vaak haar hart klopt of haar bloeddruk goed is of haar botten stevig genoeg zijn 2 Plastic afval Het plastic afval geeft
Nadere informatieBIOBOER. Maar vandaag is het aardoliealarm. Kijk op je aardoliekaart of er voor jou een probleem is.
BIOBOER 1 Hoe het elk jaar gaat... Om goed te kunnen zaaien, moet de aarde los. Daarvoor gebruik je een tractor. Dat gaat vlot. Neem reuzenpassen en ga 5 vakjes vooruit! Maar vandaag is het aardoliealarm.
Nadere informatieAardoliealarm in het bos
de graad > Landbouw > lesmateriaal > spelkaarten Aardoliealarm in het bos BIOBOER Om goed te kunnen zaaien, moet de aarde los. Daarvoor gebruik je een tractor. Dat gaat vlot. Neem reuzenpassen en ga 5
Nadere informatie4. BEHANDELING VAN PLAGEN EN ZIEKTEN
4. BEHANDELING VAN PLAGEN EN ZIEKTEN Groenten kunnen last hebben van uiteenlopende belagers: schimmels brengen ziekten voort en rupsen en naaktslakken vreten de gewassen aan, met nefaste gevolgen voor
Nadere informatieBasiscursus moestuinieren
Basiscursus moestuinieren Planning Les 1: ecologisch tuinieren, bodem, bemesting Les 2: netwerken in de tuin, biodiversiteit Les 3: bodembewerking Les 4: vruchtwisseling, zaden Bodembewerking Laat vooral
Nadere informatieDoel: Na deze opdracht weet je wat een voedselkringloop is en hoe het leven van planten en dieren met elkaar samenhangt.
Thema: Bestaat vrede? Vak: Ruimte, aarde en milieu De ecologische kringloop De voedselkringloop Moeilijkheid: *** Tijdsduur: ** Juf Nelly De kringloop in de natuur Doel: Na deze opdracht weet je wat een
Nadere informatieSPREEKBEURT LANDHEREMIETKREEFT
l a n d e l i j k i n f o r m a t i e c e n t r u m g e z e l s c h a p s d i e r e n SPREEKBEURT LANDHEREMIETKREEFT ONGEWERVELDEN OVER HOUDEN VAN HUISDIEREN WE HEBBEN DE BELANGRIJKSTE INFORMATIE OVER
Nadere informatieInsecten die voorraden en materiaal aantasten
Insecten die voorraden en materiaal aantasten Motten Houtwormen Kakkerlakken Broodkevers In deze folder vindt u meer informatie over bovenstaande insecten. U leest hoe u ze herkent, wat voor overlast ze
Nadere informatie14 Speuren naar dieren Handleiding voor begeleiders 01
Handleiding voor begeleiders 01 Ten opzichte van 50 jaar geleden zijn veel diersoorten verdwenen. Dit is vooral een gevolg van de toename van de bevolking en de steeds grotere ruimte waarop mensen beslag
Nadere informatieSPREEKBEURT Chinchilla
l a n d e l i j k i n f o r m a t i e c e n t r u m g e z e l s c h a p s d i e r e n SPREEKBEURT Chinchilla ZOOGDIEREN OVER HOUDEN VAN HUISDIEREN WE HEBBEN DE BELANGRIJKSTE INFORMATIE OVER DE CHINCHILLA
Nadere informatieGedragscode met betrekking tot het gebruik van pesticiden op volkstuinenpark Slotenkouter.
vzw Volkstuin Werk van den Akker Sint-Amandsberg Koninklijke Vereniging Maatschappelijke zetel: Sint-Dorotheastraat 80 B-9040 Gent Gedragscode met betrekking tot het gebruik van pesticiden op volkstuinenpark
Nadere informatieNaam:_ KIKKERS. pagina 1 van 6
Naam:_ KIKKERS _ De kikker is een amfibie. Er zijn veel soorten kikkers op de wereld. In Nederland zie je de bruine en de groene kikker het meest. De groene kikkers zijn graag veel in het water, de bruine
Nadere informatieSamen maken we het groen!
Samen maken we het groen! 10 tips voor meer natuur in je omgeving Een groene omgeving is leuk om naar te kijken, maar ook gezonder om in te leven en wonen en beter voor het klimaat. Planten en bomen houden
Nadere informatieLIJST WAT KAN EN WAT TE VERMIJDEN
AARDAPPEL AARDBEI ANDIJVIE GOEDE COMBINATIE Bloemkool, sluitkool, tuinbonen, sperziebonen, maïs, knoflook, mierikswortel. afrikaantjes (tagetes) voorkomen aaltjes. Oost-Indische kers Spinazie, sperziebonen,
Nadere informatieJe kunt nu de heesters snoeien die al zijn uitgebloeid. Ook buxushaagjes kun je alvast knippen. Geef ze daarna extra mest voor goede hergroei.
Lentetips April Vroegbloeiende struiken kan u na de bloei snoeien. Vanaf april ziet onkruid vaak zijn kans. Onbeplante oppervlaktes zijn snel bedekt met ongewenst groen. Schoffelen is dus de boodschap!
Nadere informatieVeilige voorbereiding
Veilige voorbereiding Plaats de barbecue op een stevige, stabiele, vlakke ondergrond. Zorg dat de barbecue niet omver gelopen kan worden door spelende kinderen of huisdieren. Zet de barbecue nooit op een
Nadere informatieVuurtje in de tuin? KIES VOOR EEN GEZOND ALTERNATIEF! www.stookslim.be
Vuurtje in de tuin? KIES VOOR EEN GEZOND ALTERNATIEF! www.stookslim.be WETGEVING GEEN VUUR ZONDER ROOK Een vuurtje stoken in de tuin is nooit zonder risico s. De rook is het grootste probleem. Die is ongezond,
Nadere informatieNationaal Park Hoge Kempen
!! Nationaal Park Hoge Kempen Wat is een vogel? Wat is het verschil tussen roofvogels en uilen? Zijn er grote verschillen tussen roofvogels? Hoe kan ik roofvogels herkennen? Wat is de grootste roofvogel?
Nadere informatieGezondheid & Voeding
Neonicotinoïden gevaarlijk voor dieren en mensen Er is de laatste tijd veel aandacht voor de bijensterfte en wat daar zoal de oorzaken van zijn. Het gebruik van pesticiden zou een oorzaak zijn al spreken
Nadere informatieHelp, een wesp! Hoe melden? INFOFOLDER
Help, een wesp! INFOFOLDER Wespen hebben hun reputatie niet mee, maar weinig mensen weten dat ze erg nuttig zijn. Ze jagen op bladluizen, vliegen en muggen. Als je wespen met rust laat, laten ze jou ook
Nadere informatieSamenvatting van de Productkenmerken STRONG
HET COLLEGE VOOR DE TOELATING VAN GEWASBESCHERMINGSMIDDELEN EN BIOCIDEN BIJLAGE I bij het besluit d.d. 19 december 2014 tot wijziging van de toelating voor het middel STRONG, toelatingnummer NL-0005185-0000
Nadere informatieBodem. Bodemleven. Bodemverzorging. Gevorderdencursus dl 1 TT Boxtel Volkstuinvereniging Ceres 2013-2014
Bodem Bodemleven Composteren Bodemverzorging Gevorderdencursus dl 1 TT Boxtel Volkstuinvereniging Ceres 2013-2014 Vanavond. Bodem: leer je bodem kennen Bodemvoedselweb Composteren Bodem verbeteren en voeden
Nadere informatieoork omen v an ziekten en pl agen
Inhoud 3 1. Over deze brochure 4 2. Eerst wat geschiedenis 4 - Vroeger 4 - Het eerste bestrijdingsmiddel 4 - Meer middelen 4 - Bestrijdingsmiddelenwet 5 - Gevolgen voor het milieu 5 - Andere soorten bestrijdingsmiddelen
Nadere informatiein het huishouden in de tuin FilOsOFie OVeriGe ActiViteiten & slot
In het huishouden Onderhoud vloeren, wandtegels, keuken en badkamermeubels............................................ p 19 Geurvermindering, afvoerbuizen en afvoerputjes (septische put)...........................................
Nadere informatieAfwijkingen bestrijden
Afwijkingen bestrijden De ziekte- of schadeveroorzaker is al aanwezig en je bent tot de conclusie gekomen dat er bestreden moet worden. Welke methode ga je dan hanteren? Er zijn verschillende methoden
Nadere informatieVoeding. Bevroren voedsel Pas op met wortelen en bieten. Bewaar ze vorstvrij want. Jonge paarden en krachtvoer
Voeding 1. Schimmelvrij hooi Strooi bij het opslaan van het hooi telkens wat keukenzout tussen de balen, de paarden vinden dit lekker, het beschermt tegen schimmels en het haalt nog wat vocht uit het hooi.
Nadere informatie17. ALTERNATIEVEN VOOR MOESTUINEN IN VOLLE GROND
17. ALTERNATIEVEN VOOR MOESTUINEN IN VOLLE GROND Deze infofiche geeft een overzicht van een aantal alternatieve moestuinsystemen, niet in volle grond, maar op maat van kleine ruimten zoals een tuintje,
Nadere informatie3 Waarom houdt de boomkweker van (sommige) diertjes?
3 Waarom houdt de boomkweker van (sommige) diertjes? Nuttige en schadelijke insecten in de boomkwekerij. Bas en Balthazar liggen te soezen in de zon als Fran fluitend de tuin komt ingelopen. Ze was de
Nadere informatieLesbrief Slakkenevolutiespel 1
Slakkenevolutiespel 1 Doelgroep: Groep 5 t/m 8 Lesduur: Werkvorm: Leerstofgebied: ± 15 minuten Klassikaal Wereldoriëntatie Doel van de opdracht: Het begrijpen waarom slakken verschillende kleuren hebben
Nadere informatieweinig microben vergelijk jouw data
vergelijk jouw data veel microben Microben zijn de allerkleinste levende wezentjes op aarde die je niet zomaar kunt zien. Bacteriën, micro-algen en schimmels zijn bijvoorbeeld zulke micro-organismen. In
Nadere informatieJe onderzoekt de grond in jouw buurt. In de grond zitten miljoenen micro-organismen. Bijvoorbeeld
Hoe schoon is de lucht die je inademt? Is zwemwater hetzelfde als drinkwater? Zitten er veel of weinig microben in de grond? En wat betekent dat? Ontdek hoe gezond jouw buurt is en wat je zelf kan doen
Nadere informatie10 VERSTANDIGE EN SNELLE TIPS OM ONKRUID, PLANTENZIEKTEN EN ONGEDIERTE TEGEN TE GAAN. Tips die je nog niet wist, maar eigenlijk zou moeten weten!
10 VERSTANDIGE EN SNELLE TIPS OM ONKRUID, PLANTENZIEKTEN EN ONGEDIERTE TEGEN TE GAAN. Tips die je nog niet wist, maar eigenlijk zou moeten weten! Iedereen met een tuin herkent het probleem: Onkruid, ongedierte
Nadere informatieNATUURVRIENDELIJK TUINIEREN HOE MAAK IK VAN MIJN TUIN EEN NATUURPARADIJS?
NATUURVRIENDELIJK TUINIEREN HOE MAAK IK VAN MIJN TUIN EEN NATUURPARADIJS? De gemeente Hellevoetsluis wil de hoeveelheid groen en de verscheidenheid aan planten en dieren in de stad vergroten. Naast het
Nadere informatieINFOFOLDER. Geregistreerd verkoper en erkend gebruiker van fytofarmaceutische producten. NieuW 2011
INFOFOLDER Geregistreerd verkoper/ erkend gebruiker/ helper van de erkend gebruiker van: Ontsmettingsmiddelen en algemene biociden Biociden voor plaagbestrijding NieuW 2011 Geregistreerd verkoper en erkend
Nadere informatieBIO: ETEN & WETEN INTROLES VOOR DE
BIO: ETEN & WETEN INTROLES VOOR DE 1 e GRAAD 1 LESUUR FICHES VOOR DE LEERLINGEN FICHE 1 - A WORTELEN Biowortelen van een bioboer die kiest voor natuur en milieu. Bio kiest voor natuur en milieu! De biowortelboer(in)
Nadere informatieAardvlooien. Plagen in de tuin
Aardvlooien Zeer kleine kevers (2.5mm). Donkere, glanzende, staalblauwe kleur. Maakt grote sprongen. Legt eitjes in de grond. Larven vreten aan de plantenwortels en eten van de blaadjes tot ze groot genoeg
Nadere informatieLeven onder de grond. Wie woont onder de grond? Stel vragen: Ben jij al onder de grond geweest? In een kelder, een tunnel, een grot?
Leven onder de grond Wie woont onder de grond? Ben jij al onder de grond geweest? In een kelder, een tunnel, een grot? Waarom zouden sommige dieren onder de grond wonen? Noem zoveel mogelijk dieren die
Nadere informatieGazonmeter. Praktische gids voor aanleg en. onderhoud van gazon. Nu tijdelijk met gratis. Groot in Gras
Praktische gids voor aanleg en onderhoud van gazon Groot in Gras Barenbrug Belgium NV Hogenakkerhoekstraat 19 9150 Kruibeke E-mail: sales@barenbrug.be www.barenbrug.be Nu tijdelijk met gratis Gazonmeter
Nadere informatieWerkblad Naut Thema 2: Planten en dieren
Werkblad Naut Thema 2: Planten en dieren 2.1 Eten en gegeten worden Schrijf op wat het dier eet in deze voedselketen De ijsbeer eet De zeehond eet De vis eet De krill eet Dit zijn algen, algen zijn heel
Nadere informatieBasiscursus Compostering
Basiscursus Compostering Uw aangeboden door : OVAT Gegeven door Vincent de Wolff Wat gaan we vanavond doen? Wat is composteren Hoe verloopt het proces Wat wel, wat niet in de compost Waarom is compost
Nadere informatieFoto s. People. Welke groente wordt gebruikt voor frietjes? Welke groente is de basis voor rode spaghettisaus?
Foto s Welke groente is de basis voor rode spaghettisaus Welke groente wordt gebruikt voor frietjes People Welke groente gebruik je als basis voor dit kopje gazpacho tomaat radijs pompoen Is deze bloem
Nadere informatieMijn stadsmoestuin 30 min. per week voor heerlijke groenten binnen ieders bereik
Mijn stadsmoestuin 30 min. per week voor heerlijke groenten binnen ieders bereik 1 Getty images op naar de moestuin! 2 Uw eigen groenten en fruit kweken, ze zien groeien op het ritme van de seizoenen,
Nadere informatieGenieten van zelfgekweekte groenten, fruit en kruiden is het einde! Alleen komen die verse tomaten, knapperige sla, pittige rucola, zoete appels,
Genieten van zelfgekweekte groenten, fruit en kruiden is het einde! Alleen komen die verse tomaten, knapperige sla, pittige rucola, zoete appels, volle kersen of smaakvolle basilicum er natuurlijk niet
Nadere informatieBiodiversiteit en netwerken
Basiscursus Ecologische Moestuin Biodiversiteit en netwerken Ecologisch tuinieren is 1. Niet destructief, maar constructief tuinieren; 2. Netwerken bevorderen 1. Destructief boeren/tuinieren Pesticiden
Nadere informatieJE GAZON GEZOND EN STERK HANDIG INFOBOEKJE
JE GAZON GEZOND EN STERK HANDIG INFOBOEKJE GROEN DOET JE GOED De geur van vers gemaaid gras en zingende vogels. Het sproeien van het gras en het voldane gevoel van een strakke grasmat. Geniet van je gazon!
Nadere informatieSamenvatting van de Productkenmerken. Rodilon Wheat Tech
HET COLLEGE VOOR DE TOELATING VAN GEWASBESCHERMINGSMIDDELEN EN BIOCIDEN BIJLAGE IV bij het besluit d.d. 12 juni 2015 tot wijziging van de toelating van het biocide Rodilon Wheat Tech, toelatingsnummer
Nadere informatieJanuari. Februari DOEN ZAAIEN ETEN DOEN ZAAIEN PLANTEN ETEN
Januari ~ Veel kun je deze maand buiten niet doen, wel is het een goed moment om het tuinhuis op te ruimen en al het gereedschap proper te maken. Borstel spades en spitvorken schoon en olie alles in. ~
Nadere informatieSPREEKBEURT VINK VOGELS OVER HOUDEN VAN HUISDIEREN. l a n d e l i j k i n f o r m a t i e c e n t r u m g e z e l s c h a p s d i e r e n
SPREEKBEURT VINK l a n d e l i j k i n f o r m a t i e c e n t r u m g e z e l s c h a p s d i e r e n VOGELS OVER HOUDEN VAN HUISDIEREN WE HEBBEN DE BELANGRIJKSTE INFORMATIE OVER DE VINK BIJ ELKAAR GEZOCHT.
Nadere informatieSamenvatting van de Productkenmerken. PROBLOC (Ratattract)
HET COLLEGE VOOR DE TOELATING VAN GEWASBESCHERMINGSMIDDELEN EN BIOCIDEN BIJLAGE I bij het besluit d.d. 19 december 2014 tot wijziging van de toelating voor het middel PROBLOC, toelatingnummer NL-0001231-0000
Nadere informatieplattegrond Lijntjes trekken
plattegrond 20 1 Lijntjes trekken 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 Een rondwandeling door de natuurtuin voor kinderen
Nadere informatieHoofdstuk 1: Veldkenmerken en voorkomen 3. Hoofdstuk 2: Voedsel en vijanden 4. Hoofdstuk 3: Voortplanting en verwanten 6
Inhoudsopgave Inhoudsopgave 1 Literatuurlijst 1 Inleiding 2 Hoofdstuk 1: Veldkenmerken en voorkomen 3 Hoofdstuk 2: Voedsel en vijanden 4 Hoofdstuk 3: Voortplanting en verwanten 6 Hoofdstuk 4: Verzorging
Nadere informatieZaaien en planten. Wat is er nodig om een zaadje te laten groeien?
Stap 1 de tuin opruimen, vrijmaken van onkruid en omspitten Stap 2 de moestuin bemesting geven volgens het grondonderzoek Stap 3 de moestuin indelen in percelen Stap 4 Zaaien en planten Wat is er nodig
Nadere informatie- goede standplaats - variatie in begroeiing - voldoende plek voor natuurlijke vijanden
kwalen en plagen inleiding Geconfronteerd worden met ziekten en andere tegenslag in de tuin is niet leuk. Gelukkig is er het nodige tegen te doen, ook zonder meteen naar gif te grijpen. Allereerst kan
Nadere informatieLandschappelijke elementen
Welkomstkaarten voor Landschappelijke elementen Gaan voor groen! Behoud en herstel van landschappelijke elementen? Geweldig! Landschappelijke elementen zijn van culturele en historische waarde. Maar ze
Nadere informatieBestrijding volgens het boekje. 10 Tips voor een verantwoorde aanpak van onkruid, plantenziekten en ongedierte
Bestrijding volgens het boekje 10 Tips voor een verantwoorde aanpak van onkruid, plantenziekten en ongedierte Bestrijding volgens het boekje, waarom is dat zo belangrijk? Heeft u last van onkruid, ongedierte
Nadere informatieDe kleine beestjesclub
Thema: mini Biologie Dieren Insecten en spinnen Moeilijkheid: * Tijdsduur: ** Juf Nelly De kleine beestjesclub Doel: Na deze opdracht weet je meer over verschillende insecten Uitleg opdracht Je luistert
Nadere informatiel a n d e l i j k i n f o r m a t i e c e n t r u m g e z e l s c h a p s d i e r e n SPREEKBEURT AXOLOTL AMFIBIEËN OVER HOUDEN VAN HUISDIEREN
l a n d e l i j k i n f o r m a t i e c e n t r u m g e z e l s c h a p s d i e r e n SPREEKBEURT AXOLOTL AMFIBIEËN OVER HOUDEN VAN HUISDIEREN WE HEBBEN DE BELANGRIJKSTE INFORMATIE OVER DE AXOLOTL BIJ
Nadere informatieinhoud blz. 1. Soorten 3 2. Zo herken je een insect 4 3. Insecten en hun jong 6 4. Vijanden Meer insecten Filmpjes 15 Pluskaarten 16
Insecten inhoud blz. 1. Soorten 3 2. Zo herken je een insect 4 3. Insecten en hun jong 6 4. Vijanden 10 5. Meer insecten 11 6. Filmpjes 15 Pluskaarten 16 Bronnen en foto s 17 Colofon en voorwaarden 18
Nadere informatiel a n d e l i j k i n f o r m a t i e c e n t r u m g e z e l s c h a p s d i e r e n SPREEKBEURT DEGOE ZOOGDIEREN OVER HOUDEN VAN HUISDIEREN
l a n d e l i j k i n f o r m a t i e c e n t r u m g e z e l s c h a p s d i e r e n SPREEKBEURT DEGOE ZOOGDIEREN OVER HOUDEN VAN HUISDIEREN WE HEBBEN DE BELANGRIJKSTE INFORMATIE OVER DE DEGOE BIJ ELKAAR
Nadere informatieSPREEKBEURT Chinchilla
SPREEKBEURT Chinchilla l a n d e l i j k i n f o r m a t i e c e n t r u m g e z e l s c h a p s d i e r e n ZOOGDIEREN OVER HOUDEN VAN HUISDIEREN WE HEBBEN DE BELANGRIJKSTE INFORMATIE OVER DE CHINCHILLA
Nadere informatieLESPAKKET ECOLOGIE. Naam. Dierenrijk is onderdeel van
LESPAKKET ECOLOGIE VMBO Naam Docent Klas LEKKER BEESTEN TUSSEN DE DIEREN Dierenrijk is onderdeel van WELKOM IN DIERENRIJK SPOREN Om ervoor te zorgen dat je een leuke en leerzame excursie hebt, volgen hier
Nadere informatie75% Gezond gazon. Vlaamse tuinen en gazon Milieuvriendelijk beheer, zonder zorgen. Dit terwijl gazon. Gazon en herbiciden
Gezond gazon Vlaamse tuinen en gazon Milieuvriendelijk beheer, zonder zorgen 75% Oppervlakte Tijdsbesteding Groenresten Dit terwijl gazon arbeidsintensief is: wekelijks maaien, bemesten, sproeien in de
Nadere informatieRaar, maar waar! deel 1. groep 3 en 4
Raar, maar waar! deel 1 Natuur groep 3 en 4 Inhoud 1 Raar, maar waar! 3 2 Een vreemd ei 4 3 Spring er maar uit 5 4 Verstopt 6 5 Slim 7 6 Vlieg er niet in 8 7 Een kever met een luchtje 9 8 Een zware hap
Nadere informatieBijen zijn geen bijzaak. Tips en weetjes voor een bijenvriendelijke omgeving
Bijen zijn geen bijzaak Tips en weetjes voor een bijenvriendelijke omgeving De bijen hebben het vandaag bijzonder moeilijk. In Vlaanderen verdween de voorbije jaren haast 40 procent van de bijenkolonies.
Nadere informatieONDERZOEK NAAR DE WATERKWALITEIT
ONDERZOEK NAAR DE WATERKWALITEIT Naam: Klas: Datum: 1 Situering van het biotoop Plaats: Type water: vijver / meer / ven / moeras/ rivier / kanaal / poel / beek / sloot / bron Omgeving: woonkern / landbouwgebied
Nadere informatieLESPAKKET ECOLOGIE. Naam. Dierenrijk is onderdeel van
LESPAKKET ECOLOGIE HAVO / VWO Naam Docent Klas LEKKER BEESTEN TUSSEN DE DIEREN Dierenrijk is onderdeel van WELKOM IN DIERENRIJK ELAND Om ervoor te zorgen dat je een leuke en leerzame excursie hebt, volgen
Nadere informatie.boekeltuinen.nl www
www.boekeltuinen.nl TEGEL ERUIT, PLANTJE ERIN TIP Houd de tuin zo groen Barbara Bekhof mogelijk en minimaliseer de verharding. Arjen Grent 3 REGENTON Als je de regenpijp hebt afgekoppeld, kun je het regenwater
Nadere informatieSPREEKBEURT WITLIPBOOMKIKKER
SPREEKBEURT WITLIPBOOMKIKKER l a n d e l i j k i n f o r m a t i e c e n t r u m g e z e l s c h a p s d i e r e n AMFIBIEËN OVER HOUDEN VAN HUISDIEREN WE HEBBEN DE BELANGRIJKSTE INFORMATIE OVER DE WITLIPBOOMKIKKER
Nadere informatieSPREEKBEURT Chinese vuurbuiksalamander
SPREEKBEURT Chinese vuurbuiksalamander l a n d e l i j k i n f o r m a t i e c e n t r u m g e z e l s c h a p s d i e r e n REPTIELEN OVER HOUDEN VAN HUISDIEREN WE HEBBEN DE BELANGRIJKSTE INFORMATIE OVER
Nadere informatieNatuur dagboek. Op ontdekking in je achtertuin
Natuur dagboek Op ontdekking in je achtertuin Hey daar! Dit is jouw eigenste, hoogst persoonlijkste Dit natuurdagboek is van natuurdagboek. Trek de tuin, het park of het bos in. Gebruik je ogen, oren en
Nadere informatieDe composthoop Een composthoop bij school
De composthoop Afval in de natuur bestaat eigenlijk niet. Alles wat op de bodem komt, wordt uiteindelijk verteerd door bodemdieren, schimmels en bacteriën. In een composthoop gebeurt precies hetzelfde
Nadere informatieGeral Overbeek. Onkruid de baas. Overbeek - Gardendesign Maasoord 17 0348-424305 [Geef het faxnummer op] 25 Tips voor duurzaam onderhoud (onkruid)
Onkruid de baas Geral Overbeek 2011 Overbeek - Gardendesign Maasoord 17 0348-424305 [Geef het faxnummer op] 25 Tips voor duurzaam onderhoud (onkruid) 25 TUINTIPS ONKRUID DE BAAS Wil jij ook een tuin zonder
Nadere informatieVEEL GESTELDE VRAGEN EN ANTWOORDEN MELDPUNT RATTEN
VEEL GESTELDE VRAGEN EN ANTWOORDEN MELDPUNT RATTEN - Mijn kind of huisdier heeft met het rattenvergif gespeeld of van gegeten, wat moet ik doen? - Kan ik bestrijdingsproducten verkrijgen of aankopen via
Nadere informatieJesse Hartman Mark Sportel Klas: MTL1B. Voedselbederf
Inhoudsopgave Oorzaken van voedselbederf... 2 Chemische omzetting... 3 Micro-organismen... 4 Fysische besmetting... 5 Oorzaken van voedselbederf Chemische omzetting Hiermee wordt de situatie bedoeld dat
Nadere informatieVRUCHTWISSELING OP KINDERTUINEN BIJ SCHOOL EN BIJ HUIS
VRUCHTWISSELING OP KINDERTUINEN BIJ SCHOOL EN BIJ HUIS 1.V R U C H T W I S S E L I N G Dit verhaal gaat over vruchtwisseling. Vruchtwisseling betekent dat je planten niet steeds op dezelfde plek zaait
Nadere informatieOrganisatie van de moestuin
Organisatie van de moestuin Enkele regels om de gewassen te organiseren in ruimte en tijd. - Creëer zo n veerkrachtig mogelijk systeem - Laat je inspireren door de natuur - Favoriseer diversiteit A. Rekening
Nadere informatieEen stille moordenaar in huis. Preventie van vergiftiging door koolstofmonoxide.
Een stille moordenaar in huis Preventie van vergiftiging door koolstofmonoxide. Een stille moordenaar in huis CO? Je ruikt het niet Wat is CO? CO is een gas. Het is gevaarlijk. Je ziet het niet Je proeft
Nadere informatieHoe verkleinen we samen de kans op ratten in uw omgeving?
Ratten overlast Er komen regelmatig meldingen binnen bij de gemeente Dongen over de aanwezigheid van ratten. Het is daarbij voor de melder soms onduidelijk om welke soort rat het gaat, wat er aan preventie
Nadere informatieRichtlijnen voor vrijwillige molenaars
Richtlijnen voor vrijwillige molenaars Vrijwillige molenaars malen occasioneel graan op historische water-, ros- en windmolens en mechanische maalderijen en houden zo Vlaams erfgoed en het ambacht van
Nadere informatieLet op: niet toepassen in bestaand gazon. Wettelijk gebruiksvoorschrift. Dit etiket is een boekje. Trek deze open rechts onderin.
Verkoop alleen toegestaan in onze ongeopende originele verpakking. Verpakking mag niet opnieuw worden gebruikt. Voor schade door onoordeelkundig gebruik wordt geen aansprakelijkheid genomen. Waarschuwingszinnen
Nadere informatieGOMAIR VERMISTE DIEREN STERVENDE DIEREN HELPEN
GOMAIR VERMISTE DIEREN STERVENDE DIEREN HELPEN Marjolein 6/1/2013 Vermiste dieren opsporen. Meditatie voor vermiste dieren Ga in een makkelijke stoel zitten, zet je voeten plat op de grond en doe je ogen
Nadere informatiel a n d e l i j k i n f o r m a t i e c e n t r u m g e z e l s c h a p s d i e r e n SPREEKBEURT MUIS ZOOGDIEREN OVER HOUDEN VAN HUISDIEREN
l a n d e l i j k i n f o r m a t i e c e n t r u m g e z e l s c h a p s d i e r e n SPREEKBEURT MUIS ZOOGDIEREN OVER HOUDEN VAN HUISDIEREN WE HEBBEN DE BELANGRIJKSTE INFORMATIE OVER DE MUIS BIJ ELKAAR
Nadere informatieinhoud 1. De mier 2. De teek 3. De regenworm 4. De pissebed 5. De hoofdluis 6. De vlieg 7. De mug 8. De vlo 9. Filmpje Pluskaarten Colofon
Kleine beestjes inhoud. De mier 2. De teek 4. De regenworm 5 4. De pissebed 6 5. De hoofdluis 7 6. De vlieg 8 7. De mug 9 8. De vlo 0 9. Filmpje Pluskaarten 2 Colofon 4 Bronnen en foto s 5 . De mier Een
Nadere informatie