Herleefd verleden : strijd om Valkenburg ZH in mei 1940 /

Transcriptie

1 Digitale versie Herleefd verleden Strijd om Valkenburg ZH in mei 1940 Jan Portengen CIP-GEGEVENS KONINKLIJKE BIBLIOTHEEK, DEN HAAG Portengen, Jan. Herleefd verleden : strijd om Valkenburg ZH in mei 1940 / Jan Portengen. - Delft : Eburon. - III. Met lit. opg. ISBN NUGI 641 Trefw.: Valkenburg (Zuid-Holland) ; geschiedenis ; Wereldoorlog II / Meidagen (1940) ; Valkenburg (Zuid-Holland).

2 Verantwoording Dit boek is samengesteld aan de hand van de vele verslagen en boeken over de gebeurtenissen van 10-5 mei 1940 in en om Valkenburg, aangevuld met recente interviews en onderzoek. De hierna genoemde verslagen zijn voor dit boek bewerkt: 1)- "Weergegeven indrukken van de in de gemeente Valkenburg ZH beleefde oorlogsdagen van Vrijdag 10 mei 1940 tot en met 14 mei 1940 door Jac. van der Zwart, wonende Middenweg 8 te Valkenburg". Opgemaakt 12 november )- "Valkenburg ZH Als krijgsgevangene in en om Valkenburg. Oorlogsherinneringen van Berend Borst en ter herinnering aan: Jan Varkevisser Jz. 10 t/m 15 mei 1940". Opgemaakt december )- "Valkenburg mei Verslag van Piet van Duyn". Opgemaakt 24 januari )- "Uit de geschiedenis der gemeente Valkenburg ZH door de burgemeester A.C. de Wilde". Opgemaakt na )- "Tussen Kogels en Granaten. Met foto's van Piet van Duyn". Een in de ik-vorm geschreven verhaal van soldaat Ben Collignon. Voorts is gebruik gemaakt: 1)- van de gevechtsverslagen en dergelijke die bij de Sectie Militaire Geschiedenis van de Kon. Landmacht ter inzage zijn waar ook het bovengenoemde dagboek van Ben Collignon berust. 2)- van het gemeentearchief van Valkenburg. 3)- van de boeken en bronnen die achterin dit boek zijn aangegeven. Met dank aan hen die daadwerkelijk aan de totstandkoming van dit boek hun medewerking hebben verleend, met name: Gerrit Russchenberg: hij maakte de verscheidene dorps- en streekkaarten die in dit boek staan, toetste de militaire aspecten van de verhalen aan de standaardwerken op dat gebied en schreef de bijdragen "Fokkers boven Valkenburg" (2.27 en 3.15); "Vliegveld Maaldrift" (2.28 en 3.16) en "Geallieerde akties" (3.17). M.J. Vos: hij heeft veel onderzoek verricht in het gemeente-archief, van zijn hand is de bijdrage "Plaatselijk bestuur" (1.7 en 8.12). J. Pen: hij creëerde "Bloemen leggen" (8.18). G.J. Hillenaar: hij schreef "Herdenking" (8.19) namens het bestuur van de Vereniging voor Oud-Strijders 4RI. Niet minder daadwerkelijk maar op een andere wijze werd veel steun ondervonden van de gemeentesecretaris S. Dijs en voor wat betreft het gemeentearchief diens rechterhand Bram van Zuylen. Zonder daarmee tekort te doen aan de zeer gewaardeerde medewerking van de andere medewerkers aldaar. Vervolgens zij dank aan de velen die informatie verstrekt hebben op velerlei manieren; hen die foto's, krantenknipsels en soortgelijke gegevens ter beschikking hebben gesteld; zij die door het lezen en commentaar leveren het mogelijk maakten stijl, spelling maar ook betrouwbaarheid en inhoud te verbeteren. En tenslotte bedankt degenen die door het bestellen van dit boek de verschijning ervan mogelijk maakten! Maart 1995 Jan Portengen 2 3

3 Inhoud Hoofdstuk 1 Hoogste paraatheid Hoofdstuk 2 De morgen van de eerste dag Hoofdstuk 3 De middag en avond van de eerste dag Hoofdstuk 4 Zaterdag 11 mei Hoofdstuk 5 Zondag 12 mei, eerste Pinksterdag Hoofdstuk 6 Maandag 13 mei, tweede Pinksterdag Hoofdstuk 7 Dinsdag 14 mei, capitulatie Hoofdstuk 8 Na de capitulatie Lijst van persoonsnamen Bijlagen Boeken en bronnen Omgekomen burgers Gesneuvelde Nederlandse militairen Onderscheiden militairen Enige gesneuvelde Duitse militairen NB: de bladzijdenummering op drie manieren: links: oorspronkelijke nummering van het boek. midden: nummering van de digitale versie van het boek. rechts: nummering conform digitale versie maar zoals in Acrobat reader wordt weergegeven. 4 5

4 Inhoud hoofdstuk Ter herinnering 1.2 Geschiedenis 1.3 De burgerwacht 1.4 Het dorp Valkenburg, de inwoners 1.5 Kaart van Valkenburg anno 1940 Hoofdstuk 1 Hoogste paraatheid 1.6 Plaatselijk bestuur (M.J. Vos) 1.7 Fall Gelb 1.8 Defensie 1.9 Het leger Het gebeurde dat de aanklager verscheen voor de troon van de opperste rechter. "Heb je mijn oogappel gezien, Valkenburg? Welk dorp is daarmee te vergelijken?" De aanklager had meteen zijn praatje klaar. "Ontneem hen hun vrijheid en zij zullen u vervloeken, zeker weten!" Waarom de opperste rechter daartoe besloot weet niemand maar hij zei: "Ze zijn in uw hand maar ga niet verder dan dat". De aanklager daalde af naar de aarde en spoedde zich richting opgaande zon! 1.1 Ter herinnering Iedere eerste maandag van de maand om precies twaalf uur wordt er ergens in Valkenburg op een knop gedrukt. Misschien doet de burgemeester het zelf, of de secretaris. Of zo maar een willekeurig iemand die toevallig in de buurt is, zo van: "Jaap, druk even die knop in!" De opdrachtgever kijkt op zijn horloge, telt de seconden af en zegt: "Ja... nu!" Op dat moment begint in Valkenburg de sirene te loeien. Tot buiten het dorp hoorbaar. Lang en doordringend en soms herhaalde keren. Ons jaagt dat geluid geen angst meer aan, je weet: het is oefening. Sommigen zeggen: "Waar is dat nog goed voor?" Want menig oude Valkenburger doet dat geloei denken aan de oorlog. Hun getal wordt steeds kleiner. Hun geheugen steeds zwakker. Slechts hun ervaringen van de meidagen 1940 zijn bijkans onuitwisbaar in het geheugen opgenomen. Voorzover ze zich daarvoor niet afgesloten hebben, dwalen hun gedachten dan af naar de gebeurtenissen van toen en naar de tijd ervoor: hoe ze in gerustheid in hun dorp woonden en zich druk maakten over allerlei onbelangrijke dingen. Hoe ze alle gedachten aan de realiteit van de oorlogsdreiging verdrongen. Tot ze totaal onvoorbereid en met een schok tot de rauwe werkelijkheid kwamen. Dit is het verhaal van hen die het konden navertellen. En dat van anderen die het hunne kort nadien opgeschreven hebben. 6 7

5 1.2 Geschiedenis Je kunt je afvragen waarom het dorp Valkenburg door de eeuwen heen aantrekkingskracht heeft uitgeoefend op veroveraars en strijdende partijen. Wat troffen de Romeinen hier aan? Een redelijk droge en vlakke delta van de Rijn dicht achter de duinen. Zo'n meter of zes onder de plaats waar nu de dorpskerk staat. Ze bouwden er in 37 na Chr. het eerste castellum dat reeds in 42 wegens wateroverlast vernieuwd moest worden. Vijf jaar later werd dat fort door de Chauken met de grond gelijk gemaakt. Nog geen twintig jaar daarna werd een soortgelijke verwoesting uitgevoerddoor de Kanninefaten onder leiding van hertog Brinno, tijdens de opstand van Julius Claudius Civilis. Over de duistere Middeleeuwen daarna is weinig bekend maar ook tijdens de Hoekse en Kabeljauwse twisten was deze plaats volgens de overlevering slachtoffer van geweld. Tijdens het beleg van Leiden gebruikten de Spanjaarden het dorp als vestingwal. Na het ontzet van die stad moesten alle (gebrandschilderde) ramen van de Valkenburgse kerk vernieuwd worden. Dat zegt genoeg. Daarna was er, voor zover we weten, een lange tijd van betrekkelijke rust en vrede. Totdat het vliegveld werd aangelegd. Ter onderscheiding van het Limburgse dorp Valkenburg (aan de Geul) staat ons dorp in het kerkzegel van de Nederlandse Hervormde gemeente als Valkenburg aan den Rijn aangegeven. Opdat vreemde bezoekers niet in de war zouden raken werd zelfs de plaatsnaam Valkenburg op het bord bij de Haagse Schouw voorzien van de toevoeging ZH. Dit oeroude dorp bracht twee kinderen voort, Katwijk aan Zee en Katwijk aan de Rijn, die in 1619 zelfstandig werden. Beide dorpen groeiden in aantal en belangrijkheid, het moederdorp nam af in getal en bekendheid. Het was 26 januari De eerste gemeenteraadsvergadering van dat jaar werd conform de gewoonte begonnen met een nieuwjaarsrede van de voorzitter, burgemeester A.C. de Wilde. Daarna werd overgegaan tot de orde van de dag. Het geachte raadslid D. de Vries was helaas wegens ziekte verhinderd. De oranjevereniging ging er mee akkoord over 1939 geen subsidie te ontvangen; gezien de oorlogsdreiging waren de feesten Presentielijst van de ledenvergadering van de burgerwacht begin

6 afgelast. Er zou worden getracht de gemeentelijke zelfstandigheid te bewaren, de raad besloot daarom de begroting sluitend te maken. De inkomsten waren ƒ ,47, de uitgaven ƒ ,47. Ook de Christelijke arbeiderspartij deed zich gelden. Het raadslid de heer J. Schoneveld gaf te kennen, hoewel ongaarne, nog eens terug te moeten komen op de wethoudersverdeling. Hij betoogde dat nu jammer genoeg de samenwerking tussen de Christelijk Historische Unie en de Anti Revolutionaire partij niet het gewenste resultaat had er toch naar zijn mening geen plaats was voor een Christelijke Arbeiderspartij in de raad. Het bracht onnodige verdeeldheid teweeg. De gedachte dat de arbeidersbelangen alleen veilig zouden zijn bij die partij was vals. "Wij zijn hier om aller belangen te verdedigen, ook die van de arbeiders!" besloot hij. De beide raadsleden J. van Dijk en P.J. van Duyn verweerden zich tegen deze aanklacht en werden daarbij gesteund door de heer P. Zwaan. Vervolgens werd ƒ 700 gereserveerd voor het aantrekken van een ambtenaar ter secretarie. De aanvangswedde van de gemeenteopzichter Jac. Haasnoot, wonende te Katwijk aan de Rijn, werd vastgesteld op ƒ 400. Die van de ambtenaar belast met de werklozenzorg en werkverschaffing benevens agent der arbeidsbemiddeling en controleur der werklozen op ƒ 360. De ambtenaar belast met de werkzaamheden voortvloeiende uit de distributiewet 1939 kreeg uit hoofde daarvan eveneens ƒ 360 toebedeeld. Tenslotte werd de vergoeding aan het bijzonder lager onderwijs ter plaatse vastgesteld op ƒ 9,50 per leerling. Dit alles op jaarbasis. De heer D. Bol bracht de voorzitter wederkerig de beste wensen over en sprak de hoop uit dat het jaar 1940 vrede mocht brengen. Waarop de voorzitter de vergadering sloot en het ambtsgebed uitsprak. Tussentijds vergaderden de burgemeester en de wethouders D. Bol en P. Zwaan. Ondermeer op 27 februari. Zij besloten bijvoorbeeld de brandweerlieden over 1939 een beloning van ƒ 2 toe te kennen, per persoon. Welke beloning zou de sneeuwruimers toekomen? Het bedrag werd vastgesteld op 40 cent. De bomen langs de Broekweg en op het kerkplein moesten gesnoeid worden; laat Jac. van der Zwart maar een prijsopgave doen! De heer P. Kort heeft tijdens de brand bij Korpershoek geholpen en daarbij een nieuw overhemd verloren. Hij hoopt op een vergoeding van ƒ 4,80 van de gemeente. De raad bedenkt echter dat hij geen lid is van de vrijwillige brandweer, mitsdien moet hij elders verhaal halen. Toestem- ming werd gegeven in mei de collecte te houden voor het Algemeen Steuncomité te Den Haag. En zo ging het door. Op 18 maart werd nogmaals een B & W vergadering gehouden. De burgemeester deelde mede dat er in Valkenburg slechts vier werklozen te vinden waren die konden diepspitten en inmiddels op het in aanbouw zijnde vliegveld waren tewerkgesteld. Vervolgens konden nog enkele onbelangrijke zaken afgehandeld worden. De heren hadden een vroegertje. Althans, op papier. Tijdens de daaropvolgende raadsvergadering, het was de laatste vergadering voor het uitbreken van de oorlog en werd gehouden op 12 april, was D. de Vries weer gezond aanwezig. De voorgenomen verbreding van de Middenweg kwam ter sprake en er werd een wijziging van de politieverordening nr. 11 aangenomen. Sindsdien was het verboden om "door middel van een radiotoestel of ander instrument muziek of menschelijke stem hoorbaar te maken op zoodanige wijze dat zulks op de openbare weg hoorbaar of voor anderen hinderlijk is". D. de Vries wees er vervolgens op dat de deuren van het brandspuitenhuis bij gelegenheid van de brand in de kerk vernield waren. Hij achtte het onbehoorlijk dat de brandspuit door onbevoegden uit de stalling was gehaald! P.J. van Duyn laakte daarop het optreden van de commandant van de brandweer. Ook J. van Dijk vond dat de brandweer de mensen uit de kerk had moeten houden. D. Bol, naast wethouder tevens brandmeester, antwoordde daarop dat de brandweer haar plicht had gedaan. De voornaamste fout werd gemaakt door de mensen die in de kerk waren en ongevraagd de klok gingen luiden. Er waren er die toen hun hoofd kwijt raakten en verkeerde dingen deden. De commandant heeft zijn best gedaan! Klaarblijkelijk had de affaire de pers bereikt want J. Schoneveld zei nog dat het niet goed is wanneer ingezetenen de brandweer afvallen in de courant. Waarop de voorzitter de discussie beëindigde met de opmerking dat de brandweer, in de huidige vorm, pas enkele maanden bestond, er was nog weinig ervaring opgedaan! 1.3 De burgerwacht In 1928 opende de voorzitter M.H. van Stijn de vergadering van de Vrijwillige Valkenburgse Burgerwacht met een hartelijk welkom en besloot de bijeenkomst met een krachtig betoog om paraat te zijn. Op die 10 11

7 vergadering werd besloten in het vervolg notulen te maken. De vereniging had op 29 januari haar tienjarig bestaan gevierd en werd klaarblijkelijk opgericht begin In 1931 wordt Piet Noort tot secretaris gekozen en verzorgt sindsdien de jaarverslagen. Hij schrijft: "Geve Hij die alles regeert dat wij ook het toekomende jaar niet behoeven op te treden. Niet genoeg kan er propaganda voor de burgerwacht worden gemaakt omdat die zich ten doel stelt het wettige gezag te steunen dat door het Communisme steeds ondermijnt wordt, door hun opruien tot revolutie en schrikkelijke Godslastering. Ook het Socialisme zoals het zich heden openbaart leidt onherroepelijk tot revolutie. Daarom Burgerwachters, weest paraat!" In 1935 constateert hij tevreden dat een geest van Nationalisme en Vaderlandsliefde ontwaakt onder de jeugd die zich bewust achter het wettige gezag schaart om als het moet alle revolutionaire machten het hoofd te bieden. De Burgerwacht en de Bijzonder Vrijwillige Landstorm samen zijn in staat man op de been te brengen. "Het is dit getal dat het revolutionaire spook weerhoudt de hand uit te steken naar de dierbare vrijheden onder onze overheid". Begin 1940 schreef de secretaris het jaarverslag 1939: Met genoegen wil ik, ondergetekende, u een overzicht geven van hetgeen voorgevallen is. Na de vorige jaarvergadering konden geen oefeningen meer gehouden worden wegens gebrek aan munitie. Deze rust heeft geduurd van 17 maart tot 26 mei Op die datum had onze eerste oefening plaats, met scherp, in het duin te Katwijk. Hoewel het voor velen moeilijk is de zomeroefeningen trouw bij te wonen waren we toch op 28 juli in staat om met een vijftal in klasse A deel te nemen aan de Kringwedstrijd. Onze schutters bezetten daarbij de vierde plaats met 242 punten. Bovendien behaalden drie schutters een persoonlijke prijs. Op de bestuursvergadering van 22 augustus werd het gebrek aan munitie besproken. Om voor de eindwedstrijd van 12 september 1939 voldoende patronen te hebben moesten we een paar weken over slaan. Van onze voornemens kwam echter niet veel terecht door de uitgebroken oorlog tussen onze buurlanden en de daarop gevolgde algemene mobilisatie. We waren genoodzaakt de eindwedstrijd voor onbepaalde tijd te verzetten. De bekerwedstrijd om de zilveren Lotsy-beker kon wel doorgaan. Als steeds werd ook nu fel om de beker gekampt die ten- slotte met 47 punten van de 50 voor dit jaar gewonnen werd door ondergetekende. Een verzoek aan kapitein Snijders om ook dit jaar schietvaardigheidsproeven af te nemen werd afgewezen omdat hij in militaire dienst moest. Dat was een grote handicap voor ons omdat we daarom de patronen zelf uit de kas moesten betalen. De winteroefeningen die 17 november 1939 begonnen, sterkten de onderlinge band van de Burgerwachters zodat er op de schietavonden een gezellige sfeer heerste en ook het sportieve element niet ontbrak! Dit kwam tot uiting op de wedstrijd die drie weken duurde en waaraan 23 leden deelnamen. Met het tastbaar resultaat hopen we straks huistoe te gaan. Hiermede heb ik u aangaande de oefeningen het meest belangrijke meegedeeld en wat het overige aangaat: het bestuur heeft vijf maal vergaderd waarbij de burgemeester een paar maal aanwezig was ter bespreking en afwikkeling van de op te richten Vrijwillige Brandweer. Ons getal is met 1 verminderd zodat we nu 59 leden tellen. De samenstelling van het bestuur is als volgt: M.H. van Stijn voorzitter, B. Dubbelaar tweede voorzitter, P. Noort Pzn secretaris, J. Grootendorst penningmeester en D. Rosmolen algemeen adjunct terwijl de heren P. Kort en H. Imthorn respectievelijk commandant en ondercommandant zijn. Het voornaamste heb ik u hiermede medegedeeld aangaande ons verenigingsleven. Hoewel vele burgerwachten actief naar buiten treden tijdens de mobilisatie is dat met ons nog niet het geval geweest. We zullen intussen op alles voorbereid moeten zijn! Laten we hopen dat de verantwoordelijke staatshoofden elkander mogen vinden om een eind te maken aan het bloedige conflict opdat de rust wederkere want elk gewapend optreden inzake onenigheid brengt slechts ellende, armoede en verdriet. Moge het ook voor de Burgerwachters weggelegd zijn om dit alles te helpen voorkomen door preventief optreden, de schoonste vrucht daarvan zal niet alleen door ons zelf maar door heel het volk geplukt worden. P. Noort Pzn. 1.4 Het dorp Valkenburg, de inwoners In 1940 telde het dorp ongeveer 1100 inwoners, ondergebracht in naar schatting 250 woningen en boerderijen. Het merendeel van de bevolking behoorde tot de Nederlandse Hervormde gemeente. De Gereformeerde Kerk beschikte nog niet over een eigen kerkgebouw en kwam bijeen in het 12 13

8 3 Kaartje van Valkenburg en omgeving Kaart van Valkenburg

9 zogenaamde zaaltje De Vries. De Rooms Katholieke gemeenschap behoorde tot de parochie van Katwijk aan de Rijn. Er waren twee bakkers, Meurs had zijn winkel en bakkerij op de plaats waar tegenwoordig het Castellumplein is. De Vries gebruikte daartoe het pand dat nu als Hoofdstraat 16 te boek staat. Hun beider ovens brandden niet ver van elkaar. Slager van Kesteren oefende zijn beroep uit aan de overzijde van de weg en de plaats waar de huidige zijn keurwerk verricht. Voorts was er in het dorp van alles te koop: kruidenierswaren bij Albert van der Meij in de Broekweg of bij Meyer op de hoek van de Rijnstroomlaan en de Straatweg (Borculo). Daar was ook het sigarenwinkeltje van Stien van der Marel. Voor de verkwikking van de inwendige mens was er het café " Het wapen van Valkenburg" van de heer Ramp op de Broekweg. Smid Van Stijn leverde naast allerlei tuingereedschappen ook fietsen en kachels. Voor een pot verf kon je terecht bij Varkevisser op de plaats waar nu Jan van den Berg zijn fietsen aan de man brengt. 1.5 Kaart van Valkenburg anno 1940 We denken ons in hoe Valkenburg er in 1940 moet hebben uitgezien. De grenzen van de gemeente worden ten oosten bepaald door de Oude Rijn. Aan de overzijde daarvan ligt Oegstgeest. Ten noordwesten maakt de Kleine Watering scheiding tussen Katwijk en Valkenburg. Aan onze zijde van dat water staan wat dicht opeen gebouwde arbeiderswoningen. Langs de Straatweg nog een paar huizen maar verder is het Joght onbebouwd. De meeste huizen staan daar aan de Rijnzijde van de weg. Ten westen wordt de grens tussen Katwijk en Wassenaar om en nabij bepaald door de Molensloot. Ten zuiden en zuidoosten door de Wassenaarse Watering waarmee de grondgebieden van respectievelijk Wassenaar en Voorschoten afgepaald worden. Zodoende behoort het gehele vliegveld tot de gemeente Valkenburg. De Rijndijk waarin begrepen de HaagseSchouw en het stukje Valkenburgseweg tot de Wassenaarse Watering is grondgebied van Voorschoten. Wat het dorp betreft: geen provinciale autoweg N206 doorsnijdt het polderland. Marinus Post is nog geen verzetsheld en de naar hem genoemde straat bestaat nog niet. Ook aan burgemeester Lotsy is geen straat opgedragen. 16 De huizen aan de Middenweg grenzen aan het eeuwenoude Marktveld en vandaar is er vrijwel een onbeperkt uitzicht op de polder, het vliegveld en de duinen! De Valkenburgseweg, zo heet de gehele weg vanaf de Haagse Schouw tot in Katwijk aan de Rijn toe! De Valkenburgers noemen hun gedeelte de Straatweg (dat gebruik is overgenomen in dit boek!). Dat Valkenburgse gedeelte van die weg heet tegenwoordig Voorschoterweg, Hoofdstraat en Katwijkerweg. De Broekweg is al sinds de Middeleeuwen gelegen tussen het dorp en de Broek, de vlakke weidevelden die nu tot vliegveld zijn gemaakt. Ruim honderd meter voor dat pas aangelegde vliegveld staat de boerderij van Jan van Egmond. Aan de Achterweg, waarover sinds onheuglijke tijden het dorp ten zuidwesten verlaten kan worden, ligt de boerderij Torenvliet waar Van Leeuwen bedrijfsvoerder is. De naam komt van de eeuwenoude buitenplaats Torenvliet waartoe de veehouderij oorspronkelijk behoorde. De Torenvlietswatering ligt ten zuiden van de boerderij. De Zonneveldslaan was oorspronkelijk de voornaamste verbinding tussen de middeleeuwse ridderhofstede Sonnevelt (omtrent 1752 afgebro- 17 Het raadhuis van Valkenburg aan de Straatweg, daarnaast de "Oude pastorie".

10 ken) en de Hoge Rijndijk (de Straatweg). De boerderij Zonneveld is nagenoeg op dezelfde plaats gelegen niet ver van de zuid-oosthoek van het vliegveld. Daar waar de Zonneveldslaan de Straatweg nadert was ooit het herenhuis Rhijnvliet gelegen. Nu staat er ten zuiden van de laan een gelijknamige boerderij door Jan van der Marel bewoond. Het vliegveld is een vierkant vlak van 1000 x 1000 meter. Ten noordwesten begrensd door de Grote watering die sinds oudsher nog geen tweehonderd meter ten noorden van de kerk van Valkenburg in de Rijn uitmondt. Ten zuidwesten van het vliegveld ligt de reeds genoemde Molensloot. Aan de zuidoostelijke zijde van het veld voert de Kaswatering het overtollige water af naar de rivier. In dit boek zijn verscheidene situatie tekeningen van het dorp en de directe omgeving verwerkt, om een indruk te geven hoe en waar de huizen zich (in 1940) bevinden en waar de gebeurtenissen van de komende dagen zich afspelen. 1.6 Plaatselijk bestuur (door M.J. Vos) De wet wijst de gemeenteraad aan als het hoofd van een gemeente. Op 14 juni 1939 werd een zeven man tellende raad gekozen, die in september 1939 in functie trad en ook tot in de oorlogsperiode zijn arbeid verrichtte. Er namen in 1939 drie politieke partijen deel aan de gemeenteraadsverkiezing, dat waren de Christelijk Historische Unie, de Anti-Revolutionaire Partij en de Christelijke Arbeiderspartij. Gekozen werden: D. Bol, P.J. van Duijn, J. van Dijk, N. van der Nagel, D. de Vries en P. Zwaan. In de raadsvergadering van 5 augustus 1938 werden D. Bol en P. Zwaan gekozen als wethouder. Per 16 december 1938 was de gemeentesecretaris A.C. de Wilde benoemd als burgemeester-secretaris; hij was de opvolger van burgemeester P. Lotsy, die ontslag nam om gezondheidsredenen. Het college van B. en W. vergaderde doorgaans éénmaal per veertien dagen. Zo werd er vergaderd op 18 maart 1940 doch de eerstvolgende vergadering had 3 juni 1940 plaats. De uitslag van de verkiezing van de leden van de IIe Kamer der Staten Generaal, gehouden in 1936, kan een breder inzicht geven in de politieke voorkeur van de Valkenburgse gemeenschap. Die uitslag luidde: Sociaal Democratische Arbeiders Partij Vrijheidsbond Vrijzinnig democratische bond Christelijk democratische bond Christelijk Historische Unie Roomsch-Katholieke Staatspartij Staatkundig Gereformeerde Partij Hervormd Gereformeerde Staatspartij Anti Revolutionaire Partij R.S.A.P N.S.B Valkenburg telde ruim 1000 inwoners waarvan de kiesgerechtigden verplicht waren hun stem uit te brengen. De situatie in Valkenburg was niet anders dan die in de rest van ons land en zelfs niet als in de rest van de wereld. Armoede en werkloosheid waren kenmerkend voor het decennium voorafgaande aan wereldoorlog nummer twee. Als instellingen van weldadigheid waren aangewezen de Hervormde gemeente en de Gereformeerde Kerk ter plaatse (artikel 3 van de Armenwet). Daarnaast was werkzaam het Nationaal Armencomité en wel de plaatselijke afdeling sinds Fall Gelb In het diepste geheim werden in Duitsland plannen gemaakt die in het kader van operatie "Fall Gelb" ondermeer zouden leiden tot de "Slag om de residentie 1940" (E.H. Brongers). Als verrassing besloten Hitler en zijn staf tot de inzet van parachutisten en luchtlandingstroepen om Rotterdam en Den Haag snel in handen te krijgen. De gehele operatie werd opgedragen aan de Generalmajor K. Student die daartoe de beschikking kreeg over de Flieger Division 7 en de 22e Luftlande Infanterie Division. De verovering van de residentie werd opgedragen aan Generalleutnant L.W. Graf von Sponeck. Hij moest zo mogelijk in één klap de regering, de koningin en de defensietop in handen krijgen. Von Sponeck werd persoonlijk door de Führer op het hart gedrukt de Koningin daarbij alle eerbied te betonen die haar toekwam. Bij zijn aanvalsplan maakte hij dankbaar gebruik van 18 19

11 de drie vliegvelden die om de residentie lagen en besloot zijn aanval te richten op Ockenburg ten zuiden, Ypenburg ten oosten en Valkenburg ten noorden van de stad. Om de Nederlandse defensie te misleiden zouden de gevechtsvliegtuigen eerst massaal richting Engeland koersen, daarna boven zee omkeren en vervolgens de vliegvelden bombarderen. Op het vliegveld Valkenburg moest volgens plan meer dan drieduizend man landen. De "Fallschirmjäger van de 7. Fliegerdivision" kregen tot taak de weg vrij te maken voor de latere landing van de transportvliegtuigen, de Junkers JU52. Dat vliegtuig kon veertien zwaar bewapende infanteristen vervoeren. Ook konden stukken zwaar geschut en motorfietsen worden ingeladen. De soldaten, zowel de parachutisten als de infanteristen, waren goed voorzien van wapens en munitie. De meesten waren goed geoefend en voorbereid. Ook beschikten ze over een ontwikkeld superioriteitsgevoel. Ze rekenden erop het karwei binnen één á twee dagen te klaren en dat het minstens een halve dag zou duren voordat er een tegenaanval van enige betekenis op gang zou komen. Ook de Duitse militaire attaché had vanuit Den Haag goed zijn best gedaan. Onder het voorwendsel de bollenvelden te bewonderen maakte hij uitgebreide rapporten over ondermeer de bewaking van het vliegveld Valkenburg en de opstellingen van de wapens. Met verbazend gemak wist hij gedetailleerde gegevens daaromtrent te verzamelen en door te geven. En was een zekere Hündorff niet tot gedurende enige maanden voor het uitbreken van de oorlog als ordonnans in dienst bij de vrijwillige brandweer van het dorp Valkenburg? Wel toevallig dat de man, die tijdens de bezetting van het dorp de leiding in handen had, ook Hündorff heette. Volgens de brandweercommandant was het dan ook diens broer. Logisch dat de Duitsers elk huis in Valkenburg precies konden vinden! Op 9 mei was alles geregeld. De eerste soldaten bestemd om naar Valkenburg en Ypenburg te worden vervoerd stonden klaar op het vliegveld Paderborn. "6e compagnie Fallschirmjägerregiment II" werd er gebruld. In het donker liepen ze naar hun twaalf Junker JU52 vliegtuigen. Ze wilden niet denken aan wat gebeuren ging. Misschien zongen ze. Misschien dachten ze na over het "Tagesbefehl" van de Generalleutnant. Grote en eervolle taken wachten ons. Ik ben er van overtuigd dat de divisie, stuk voor stuk tot de laatste man, zijn plicht en roeping zal vervullen. We zullen laten zien dat we volwassen kerels zijn die, hoe zwaar het ook zal worden, weten door te bijten. We hebben altijd gewonnen, ook nu zullen we overwinnen. Wees allemaal van de belangrijkheid van je opdracht doordrongen. Van ons doorzettingsvermogen hangt alles af. Ons parool: Trots, sterk en trouw zullen we overwinnen! Graf Von Sponeck eindigde: "Voorwaarts nu, met God voor Führer en Rijk!" Aan boord van het vliegtuig werd ieder een plaats gewezen. De motoren werden gestart. Log waggelden de transportvliegtuigen naar de startbaan. Even later kwamen ze los van de grond. Het was 45 minuten voor uur X. Over precies honderd minuten moesten ze springen. Ze verdrongen de gedachte daaraan. Trots, sterk en trouw voor God, Führer en Rijk! Stiekem deed een fles de ronde, "Neem een slok, dat helpt." In Valkenburg draaide de burgemeester zich nog eens om in zijn bed. 1.8 Defensie De Valkenburger Piet van Duyn beschrijft in zijn ons nagelaten geschrift dat er hoge officieren in het dorp gekomen waren om te bezien of de polder als militair vliegveld geschikt zou zijn. Dat was in oktober Voorts dat de kranten bol stonden van de discussies die toen op gang kwamen. Belanghebbenden waren de boeren, de gemeente Katwijk (die verwachtte dat het vliegveld een haar passende naam zou krijgen) en het onbetekenende dorpje Valkenburg (dat uiteindelijk met de eer ging strijken). De aanleg ervan werd uitbesteed aan de Heidemaatschappij die daartoe een drieduizend werklozen uit de wijde omgeving ter beschikking kreeg. Het project had veel belangstelling ondermeer doordat er nogal wat arbeidsonrust ontstond. Reden: het loon van de ene arbeider verschilde van dat van de andere, afhankelijk van de plaats van herkomst! Desondanks vorderde het werk goed en nadat een gedeelte was gereedgekomen zouden er proeflandingen worden gedaan in mei Intussen was de mobilisatie afgekondigd en werden omtrent 150 militairen ter verdediging op het vliegveld gelegerd. Piet schreef: "Deze soldaten brachten hun tijd zo'n beetje door met hengelen, zwemmen en pionieren. De oorlogsdreiging werd echter hoe langer hoe erger en de bezetting werd in de namiddag van 8 mei uitgebreid tot ongeveer 450 man met als commandant kapitein C

12 van Zuilen. De verloven waren weer ingetrokken en donkere schaduwen tekenden zich af". Beter geïnformeerde bronnen vertellen dat de bewaking van het vliegveld Valkenburg was toevertrouwd aan twee compagnieën van het 4e regiment infanterie (1-III-4RI en 3-III-4RI). Versterkt met een sectie zware mitrailleurs, dat wil zeggen drie stukken. Voorts waren er rondom het vliegveld twaalf opstellingen met lichte mitrailleurs. In iedere post stonden twee lichte mitrailleurs en bevonden zich zes soldaten onder bevel van een sergeant of korporaal. Vanuit iedere post kon dus naar twee zijden worden geschoten. De drie zware mitrailleurs waren opgesteld bij de Grote Watering in inderhaast opgeworpen versterkingen. Twee stonden ten westen van de hangars B1 en B2. Eén ten noordoosten van hangar A1. Volgens een voormalig sergeant bestond de bemanning uit tien manschappen, een korporaal en een sergeant. Ze waren gelegerd in het seminarie te Katwijk aan de Rijn. Te dien tijde deden ze 24 uur onafgebroken dienst en werden daarna afgelost. De aflossing kwam omtrent zeven uur 's-avonds aangemarcheerd. De afkomende wacht liep vervolgens weer naar Katwijk terug. Volgens hem waren de zware mitrailleurs niet zo dicht bij de hangars opgesteld als de tekening doet vermoeden. Het wapen was, toen hij op 9 mei werd afgelost, niet ingesteld op luchtafweer. Om ongewenste vreemdelingen uit het kamp te houden was bij iedere poort tot het vliegveld een bewaking: zes soldaten en een sergeant bij het hek aan de Broekweg, hetzelfde getal bij de brug over de Grote Watering. Die brug vormde, met de zogenaamde kampweg, de verbinding van het vliegveld met de Wassenaarseweg. Halverwege die kampweg was een "staande patrouille" actief, samengesteld uit een sergeant met twee soldaten. De totale sterkte van de vliegveldbewaking was omtrent 450 man. Hoewel de militaire leiding rekening hield met luchtlandingen, de Duitsers hadden daarvan reeds met succes gebruik gemaakt, was er geen luchtafweergeschut. Ter bestrijding van parachutisten waren er aan de noordzijde van het vliegveld kleiwallen opgeworpen waarin schuttersputjes. Die moesten in geval van acuut gevaar worden bemand met de niet daadwerkelijk op post zijnde soldaten. Slechts voorzien van hun eigen geweren. De vliegveldbewaking verkeerde sinds 8 mei in de hoogste staat van paraatheid tussen 3.15 uur en 8.00 uur. Dat hield in dat het piket zich die nacht voor een deel ter versterking in de mitrailleuropstellingen had moeten bevinden en dat de rest van de algemene reserve in de schuttersputten bij de kleiwallen had moeten zitten, liggen of staan. Maar om de één of andere reden was daarvan afgeweken. Luitenant Möller was in de vroege morgen van 10 mei 1940 wachtcommandant en zal zich opgehouden hebben bij de mitrailleurposten 2 en 3, aan de Valkenburgse zijde van het vliegveld. De aan hem toegevoegde vaandrig moest zich in post 8 op houden. Dat was op de zuid-westelijke hoek van het veld. In die nacht lagen omtrent vijf en tachtig man in de mitrailleuropstellingen. Dat was ongeveer een derde deel van de voor dat doel beschikbare mannen. Het resterende tweederde deel was "algemene reserve" waarvan de helft, het piket, ter ruste lag en de andere helft sliep. De manschappen waren allen ondergebracht in de meest noordelijke hangar (nummer A3). Toezicht op de algemene reserve was toevertrouwd aan kapitein H.J. de Vries, commandant van het geheel was kapitein C. van Zuilen. De bataljonscommandant was majoor Mallinckrodt. Hij gaf op 9 mei aan Van Zuilen opdracht om alle mitrailleurs, ook die van de reserve, in gevechtsopstellingen te plaatsen. Al met al leek het vliegveld zwaar verdedigd. Het gevaar dat de mitrailleurs rond het veld elkaar zouden beschadigen was onderkend en als aanvaardbaar beoordeeld. Achteraf werd geconstateerd dat de zo opgestelde mitrailleurs het de commandant onmogelijk maakte centraal vuur-leiding te geven. In het heetst van de strijd was alles afhankelijk van het inzicht van de stuksbemanningen. Beter ware geweest ergens in de duinen stelling te nemen en vandaar het vliegveld te bestrijken. Maar "achteraf kijk je een paard in zijn kont!" zeggen ze in Valkenburg. En zij kunnen het weten. Wat betreft de motivatie van de verdedigers: een gedeelte van hen was sinds kort daar geplaatst en nauwelijks bekend met het terrein. Majoor Mallinckrodt had gewaarschuwd dat het nu menens zou worden en daarom serieus te oefenen. Jan Soldaat dacht dat het wel mee zou vallen. Onder hen waren er heel wat uit Schiedam en de bollenstreek afkomstig. Er heerste een gemoedelijke sfeer onder de jongens. Op het vliegveld waren 22 23

13 uiteraard ook koks, schrijvers en dergelijke lieden geplaatst. Sommigen daarvan hadden nog nooit hun geweer afgeschoten. 1.9 Het leger Een divisie bestond uit de staf, een compagnie pioniers, twee mitrailleurcompagnieën, een compagnie pantserafweergeschut, een compagnie luchtdoelmitrailleurs, een batterij luchtdoelartillerie, drie regimenten infanterie en een regiment artillerie. Een infanterieregiment was samengesteld uit een staf, een compagnie mortieren (6 mortieren), een batterij van 6-Veld (4 stukken), een compagnie pantserafweergeschut (6 stukken), drie infanteriebataljons. Totale sterkte omtrent 2500 man. Een infanteriebataljon bevatte een staf, drie compagnieën tirailleurs (ieder omtrent 160 man) en een mitrailleurcompagnie. Totale sterkte ongeveer 750 man. Een sectie infanterie telde gewoonlijk ongeveer 30 manschappen. Overste Buurman was commandant van het vierde regiment infanterie, dat een belangrijke rol zou spelen in de beschreven gebeurtenissen. Hij achtte het Nederlandse leger in 1939 zwakker dan in Om deze en nog andere redenen rekende hij er vast op dat de Duitsers dit keer binnen zouden vallen. Destijds werden de soldaten afgericht bij het onderdeel waarbij ze ook ten tijde van oorlog zouden worden ingedeeld. In 1939 was dat niet zo. Hij had oefeningen in straatgevechten gepland in Valkenburg maar om politieke redenen mochten die niet doorgaan. Na de inval in Noorwegen kregen de bataljonscommandanten schriftelijke bevelen hoe te handelen in geval van een overval. Voorop stond: aanvallen, zich niet laten intimideren door bedreigingen met represailles tegen gevangenen, kameraden of burgers. Bevelen van gevangen genomen chefs om de wapens neer te leggen mochten niet worden opgevolgd, werden kameraden daarvan de dupe dan moesten ze gewroken worden. Kaart van het vliegveld en de defensie

14 Inhoud hoofdstuk De aanval 2. 2 Andere kijk 2. 3 Zonneveld 2. 4 Boerderij Van Egmond 2. 5 Torenvliet 2. 6 Burgervader 2. 7 In het hospitaal 2. 8 Ordonnans 2. 9 Ora et Labora 2.10 Binnekade 2.11 Paulus Noort 2.12 Slager Van Kesteren 2.13 Jaap van der Zwart 2.14 Vroege vogels 2.15 Abraham Oosterlee 2.16 Richting Haagse Schouw 2.17 Van Gunsteren 2.18 Herovering Haagse Schouw 2.19 Een klas artilleristen naar het pontje 2.20 Een klas artilleristen naar de Sandtlaan 2.21 Vliegveld verkenners 2.22 Huzaren in actie 2.23 Berend Borst 2.24 De prikactie van Mallinckrodt 2.25 Willem de Zwijger 2.26 Aan en afvoer 2.27 Fokkers boven Valkenburg (Gerrit Russchenberg) 2.28 "Vliegveld" Maaldrift (Gerrit Russchenberg) 2.29 Buurmans daden 2.30 Kanonnen van Katwijk 2.31 Krijgsgevangen 2.32 Troepenverplaatsingen 2.33 Verkenning uit Rijnsburg 2.34 Strijd om de Sandtlaanbrug 2.35 Hendrik van Egmond Hoofdstuk 2 De morgen van de eerste dag 2.1 De aanval X tijd was bepaald op 3.55 uur (5.35 uur Duitse tijd), door de Führer persoonlijk vastgesteld. De opdracht voor de Duitse commandant behelsde het veroveren van het vliegveld Valkenburg, de bezetting en het afsluiten van de Oude Rijn en de verkeersbruggen daarover en ten slotte op te rukken naar Den Haag. Het zat de Duitsers mee, het was prachtig lenteweer in de vroege morgen van 10 mei Op vele vliegvelden in Nederland stonden de vliegtuigen al vanaf drie uur warmgedraaid klaar. De legerleiding was gewaarschuwd dat het uur was aangebroken. Het is zover! Het was niet de eerste keer dat majoor Sas vanuit Berlijn die boodschap doorgaf, steeds was het vals alarm geweest. Maar toch, er waren nu wel zeer verdachte troepenverplaatsingen aan de grens. Weest op uw hoede! werd er gezegd tegen de hogere commandanten en die gaven het weer door, naarmate ze het nodig vonden. Een groot deel van de soldaten in en om Den Haag mocht desondanks rustig gaan slapen. Er werden reeds tussen 1.36 en 2.45 uur op grote hoogte vreemde vliegtuigen waargenomen die richting Engeland koersten waarvan sommigen met ontstoken boordlichten. Hoewel er naar verluid al om halfvier die morgen vliegtuigen door het 26 27

15 luchtdoelgeschut om Den Haag werden beschoten, lag een groot deel van de soldaten nog steeds lekker te slapen toen omstreeks vier uur de eerste bommen op de Alexanderkazerne vielen. De wacht van het vliegveld Valkenburg was alert, dat wel. Om 3.30 uur maakten ze al melding van motorgeronk. Dat werd doorgegeven aan de commandant kapitein Van Zuilen, aan diens baas en aan de commandant van de luchtverdediging. Om 4.00 uur kon worden vastgesteld dat het Duitse vliegtuigen waren. Ook dat werd aan dezelfde kopstukken doorgegeven. Toen ook kwam Van Zuilen te weten dat het oorlog was. Hij had gewoonlijk zijn onderkomen in het wachtgebouwtje bij de brug over de Grote Watering en liet het oorlogsbericht door een ordonnans doorgeven aan kapitein De Vries, de commandant van de algemene reserve. Die moet op dat moment bezig geweest zijn de manschappen te verzamelen. e stonden naar zeggen om 4.15 uur aangetreden bij hangar A3 en waren aarzelend bezig zich naar hun posten te begeven. "De Duitsers zijn op weg naar Engeland!" werd er gezegd. Het deed de zenuwen bedaren maar spoorde niet aan tot haast. Het lijkt erop of we precies weten hoe en wanneer alles gebeurde. De meeste gegevens zijn echter van achteraf verstrek- De aanval op 10 mei 1940 in kaart gebracht. Aanval op het vliegveld Valkenburg 28 29

16 te verklaringen afkomstig. De tijdens de oorlogshandelingen opgemaakte rapporten werden vernietigd. Toen om kwart over vier de eerste bommen bij de hangars vielen was de verdediging rond het vliegveld nog steeds niet versterkt, waren de schuttersputjes in de kleiwallen onbemand. Onder de verzamelde militairen brak paniek uit. Ze stoven vele kanten uit. Door sloten en greppels de polder in. Het gros begaf zich over de Grote Watering naar de kleiwallen. Toen echter een tweede bombardement volgde, dit keer meer gericht op die vanuit de lucht goed zichtbare verdedigingswallen, zochten ook zij die daar aangekomen waren een goed heenkomen. Het keukenpersoneel en de overige niet bij de bewaking betrokken manschappen volgden wat later hun voorbeeld. Het wijde veld op en daardoor nog meer kwetsbaar, als hazen voor de jagers. Toch bleven er op hun post. Of keerden later terug. Luchtfoto van het vliegveld Valkenburg genomen op 10 mei omtrent uur. Om half vijf kwam de eerste lading parachutisten naar beneden, omtrent de Haagse Schouw, in de Ommedijkse polder. Het waren zes vliegtuigen dus waren het er niet meer dan tachtig. Het lijkt er op dat zij voornamelijk één doel hadden: het bezetten van de autoweg tussen de Haagse Schouw en Wassenaar. Reeds om half vijf werd er een luitenant van de huzaren krijgsgevangen gemaakt bij Den Deijl! De officier werd daarna naar de Haagse Schouw gebracht en telde daar om en nabij vijftig parachutisten! De Rijnbrug was op dat moment door hen bezet. Zij die dichter bij het vliegveld neerkwamen vroegen bij Zonneveld de weg naar de Rijnbrug! Het getal van hen die de strijd met de vliegveldbewaking aanbonden zal dus niet groot geweest zijn. Een kwartier later landde een tweede zwerm parachutisten. Het moet een kleiner getal geweest zijn want één van de vliegtuigen was neergeschoten en in zee neergestort. Overigens werden de inzittenden daarvan gered en naar Engeland overgebracht. Deze tweede landing vond plaats op het Noordelijk deel van het vliegveld tot zelfs voorbij de Grote Watering. Zij die op het vliegveld terechtkwamen hadden niet veel kans het te overleven, ze landden vlak voor de mitrailleurlopen van de vliegveldbewaking! Die bij de kleiwallen neerkwamen hadden het minder moeilijk. Ze konden de reeds verschrikte bewakers op de vlucht jagen of gevangen nemen en trokken het dorp binnen. Gijs Vis zag ze komen. De Nederlandse soldaten 30 31

17 kropen door heggen en sloten over de weilanden, ongewapend en sommigen maar half gekleed. De Duitsers renden met tientallen over de Broekweg. Naast elkaar kwamen vriend en vijand richting dorp. De Duitsers hadden haast en keken nauwelijks naar de Nederlandse soldaten om. Ze moesten het dorp en vervolgens de Sandtlaanbrug gaan bezetten. Omstreeks half zes begon de landing van 52 vliegtuigen die met korte tussentijden op het veld neerkwamen. Eén minder dan de bedoeling was want die werd onder Veenendaal neergeschoten. Een ander werd tijdens de landing geraakt en kwam brandend neer. Omstreeks half zeven dienden zich nogmaals minstens drie vliegtuigen aan die eigenlijk op Ypenburg hadden moeten landen, ze wisten nog plek te vinden. Tenslotte konden er twee niet meer landen wegens plaatsgebrek, hun voorgangers waren tot de assen in de zachte bodem weggezakt en zagen geen kans weer op te stijgen. De twee moesten uitwijken. Eén landde om uur op het strand, mogelijk is dat vliegtuig weer opgestegen. De tweede om 6.50 uur op Ockenburg. Veel Duitsers sneuvelden. Willem Ooms, die er na de capitulatie op uitgestuurd werd om de kadavers van het vee te begraven, zag meer dan één vliegtuig op het veld staan waarin de Duitsers nog immer gezeten waren. Hun "kist" was hun tijdelijke begraafplaats geworden. delijk dat daarvoor geen plaats was. Er werd geprobeerd in de directe omgeving aan de grond te komen. Daarbij werd één vliegtuig neergeschoten en kwam bij Maaldrift terecht. Dat was om 9.30 uur. Er werd besloten op het strand tussen Katwijk en Wassenaarseslag te landen. Om 9.35 kwamen daar vijf vliegtuigen aan de grond, om 9.45 acht en om 9.55 uur nogmaals vijf toestellen. De groep van acht landde bij paal 90, 91 en 92. De infanteristen en bemanningsleden trokken onmiddellijk de duinen in en vormden daar gevechtsgroepen onder aanvoering van respectievelijk de Leutnants Müller, Jenneveld en Erdman, onder Feldwebel Polyka en Oberleutnant Voigt. De eerste twee groepen trokken in de richting Wassenaar, de overigen maakten in eerste instantie de duinen onveilig en deden dan hier, dan daar aanvallen op het vliegveld. De laatstgenoemde "Gruppe Oberleutnant Voigt" telde 136 manschappen. De overige twintig vliegtuigen moesten echter onverrichter zake terugkeren naar het vliegveld Werl. Om uur werd nogmaals geprobeerd om zes vliegtuigen op Valkenburg te laten landen. Eén ervan week uit naar Ockenburg, de overigen moesten eveneens terug naar Duitsland. Zo waren er tenslotte in totaal 857 Duitse militairen geland op en in de directe omgeving van Valkenburg De bedoeling was dat om 9.25 uur een tweede echelon zou landen, met 39 vliegtuigen. Na enige malen rond het veld gevlogen te hebben, werd dui- Op het vliegveld gelande Junker JU52 transportvliegtuigen Parachutisten landen op het vliegveld Valkenburg

18 Gesneuvelde parachutist welk getal vermeerderd dient te worden met 174 bemanningsleden van de gestrande vliegtuigen. Hoeveel er reeds gesneuveld waren is moeilijk te schatten. In de duinen en de Wassenaarseslag zwierven 321 infanteristen rond met 60 bemanningsleden. De goed bewapende en vechtlustige soldaten, die in eerste instantie aan de grond kwamen, maakten ondanks toch wel heftige weerstand korte metten met de verdediging. Daarbij geholpen door jachtvliegtuigen die weinig moeite hadden met de van boven kwetsbare opstellingen want ook de sectie zware mitrailleurs, opgesteld om en nabij de hangars, was op dat moment niet ingesteld op luchtafweer. Stuk voor stuk werden de Nederlandse mitrailleurs tot zwijgen gebracht. Tegen halfzeven was het vliegveld in Duitse handen en het verzet gebroken. Een en twintig Nederlandse soldaten waren gesneuveld, zij die niet gevlucht waren werden krijgsgevangen gemaakt. Voor de Duitsers was tot dan toe alles redelijk volgens de plannen verlopen. De infanterie rukte daarna naar alle zijden op. Ten zuiden werd de brug over de Oude Rijn bij de Haagse Schouw bezet waarmee de hoofdweg naar Den Haag werd afgesneden. Noordelijk werd het dorpje Valkenburg ingenomen en doorgestoten over de weg naar Katwijk-binnen tot de daar aanwezige rivierbruggen. Ook de Maaldrift, de Wassenaarseslag en het strand tot dichtbij Katwijk waren spoedig in Duitse handen. Het gerucht wilde anders. "Heb je het niet gehoord? Wist je het niet? De Duitsers waren al voor de oorlog op de kalkzandsteenfabriek in Katwijk aan de Rijn! Een dag tevoren binnengevaren in een rijnaak. Zoiets als het turfschip van Breda, ja! Geloof het maar gerust! De bedrijfsleider was immers een Duitser. De smeerkees!" Intussen waren de vliegvelden Ockenburg en Ypenburg op soortgelijke wijze veroverd. Toch was alles niet zo voorspoedig gegaan als generalleutnant Von Sponeck gehoopt had. Zelf was hij naast het doel Ockenburg terecht gekomen. De verbindingsapparatuur weer ergens anders. De transportvliegtuigen waren op Valkenburg in de zachte bodem weggezakt en konden niet meer opstijgen. Op Ypenburg lag alles in puin en was landen en opstijgen eveneens uitgesloten. Daarmee verviel een belangrijk deel van het plan: voortgaande aanvoer van troepen en herbevoorrading. In de loop van de morgen werd duidelijk dat de opzet, de bezetting van Den Haag, mislukt was. Voor de Duitse soldaten zat er nog maar één ding op, de posities handhaven en afwachten. Voor hen was de "Blitz-krieg" voorlopig voorbij. 2.2 Andere kijk Hoe in de loop der tijden verhalen aan erosie onderhevig zijn, blijkt wel uit het reeds in mei 1945 verschenen boek "Doodenwacht bij onze gevallenen". De auteur Hoek beschrijft de heldendaden van de vliegveldbewaking, die volgens hem slechts drie weken voor het uitbreken van de strijd op het vliegveld geplaatst was. In die korte tijd hadden ze hard moeten zwoegen om de verdedigingswerken op te richten. Op die tiende mei, reeds om drie uur 's-nachts, was motorgeronk gehoord. Onmiddellijk werden de commandant (C. van Zuilen) en verscheidene andere kopstukken op de hoogte gesteld van de vliegtuigbewegingen. De commandant nam daarop dadelijk de geijkte maatregelen: het piket en de algemene reserve werden in het geweer geroepen. Pas toen opnieuw vliegtuigen naderden, nu duidelijk herkenbaar als Duits, raakte men ervan overtuigd dat het ernst was. Daarna kwam in zeer korte tijd alles in actie. De wacht 34 35

19 lag al in de posten om het vliegveld, het piket en de reserve verzamelden zich om in de kleidammen posities in te nemen. Toen vielen de eerste bommen. Een hangar werd geraakt, er waren gewonden. Onder de nauwelijks ontwaakte en soms nog halfgeklede soldaten ontstond verwarring. Ook zij renden naar de kleidammen. Intussen weerden de wachtposten zich dapper achter hun mitrailleurs. Met hardnekkige woede werd de strijd tegen de buiten het veld dalende en aanrukkende Duitse parachutisten aangebonden. De mitrailleuropstellingen werden daarop vanuit de lucht beschoten waarbij de wachtcommandant dodelijk getroffen werd. Niettemin deden de mannen hun plicht en zetten de strijd voort. Een nieuwe lading Duitse parachutisten werd uitgeworpen. Hen wachtte een kruisvuur waaraan geen ontkomen mogelijk leek. Toen kwamen de Duitse transportvliegtuigen. Hoe zou de binnenring van de vliegveldverdediging, gericht op het veld zelf, reageren? Wat zou de commandant van de zware mitrailleurs doen? Die had het juiste moment afgewacht. Vier en veertig vliegtuigen waren geland. Ze werden ontvangen door een heksenketel van doodzaaiende mitrailleurs. Hoek beschrijft daarop hoe de Duitsers zich desondanks wisten te verzamelen en de hangars bereikten. Van daaruit werden stuk voor stuk de Nederlandse mitrailleurs uitgeschakeld. Drie en zestig gewonden, Nederlanders en Duitsers, werden na afloop van de strijd in een hangar ondergebracht. Het vliegveld was daarmee in Duitse handen. Van de krijgsgevangenen wordt door de schrijver geen gewag gemaakt. Het moeten er meer dan tweehonderd geweest zijn. Voor zover bekend werden ze bijeengedreven op het vliegveld. Samen met een aantal Valkenburgers die inmiddels vanuit het bezette dorp werden aangevoerd. Brongers beschrijft de gebeurtenissen al heel wat meer gematigd, maar komt toch ook tot de conclusie dat de vliegveldbewaking het nog redelijk goed gedaan heeft. Er is flink weerstand geboden. Om dat te ondersteunen citeert hij een Duits verslag waaruit blijkt dat het 3e bataljon (der 22.Infanterie- Division) om uur in sterk afweervuur landde. De infanteristen, die uit de transportvliegtuigen kwamen moesten de tegenstanders aanvallen en konden dat slechts doen met hulp van de parachutisten en met grote verliezen. L. de Jong beoordeelt de paraatheid van de vliegveld bewaking wat minder positief. Toen drie Duitse bommenwerpers om kwart over vier de eerste luchtaanval op het vliegveld uitvoerden, bevond de algemene reser- ve zich door laksheid nog niet in de opstellingen... De dodelijk verschrikte manschappen renden na de eerste bommen in grote wanorde weg. De tweede bomaanval deed ook hen die in de schuttersputjes zaten op de vlucht slaan. Een deel van de overlevende parachutisten kwam tussen de verstrooide reserve terecht. De Nederlanders werden als krijgsgevangenen meegevoerd naar het dorp. Het boek: "Mei De strijd op Nederlands grondgebied" is onder redactie van H. Amersfoort en P.H. Kamphuis van de sectie militaire geschiedenis, in 1990 uitgekomen. Daarin worden de Duitse acties als in eerste instantie geslaagd beschreven: Geheel volgens plan landden omstreeks uur meer dan vijftig transportvliegtuigen. De aangevoerde luchtlandingstroepen konden zonder grote problemen uitstappen en hun gevechtsformaties innemen. Tegen uur was het vliegveld in handen van de Duitsers... Onze plaatsgenoot Eikenbroek was slager van beroep en als gemobiliseerde dienstplichtig soldaat geplaatst op het vliegveld. Zonder veel munitie te verspillen en onder leiding van een sergeant namen ze op zeker moment de benen met meer dan tien man. Gelukkig niet in de richting van het dorp maar naar het zuidwesten. Na urenlang onder een brug te hebben gehangen wisten ze te ontkomen aan de overal opduikende parachutisten en werden opgevangen in Wassenaar. Daar werden ze ingelijfd bij de huzaren-motorrijders en ingezet bij de verdediging van Den Haag. Maar hoe alles precies gegaan is weet hij niet meer. 2.3 Zonneveld Aan het eind van de Zonneveldslaan stond ooit de vroeg middeleeuwse ridderhofstede Sonnevelt. Nadat die in 1752 afgebroken was werd de plaats ingenomen door een gelijknamige boerderij. Nu bewoond door de familie van Leeuwen. In 1940 bewoonden Gijsbertus Binnendijk en Maria Bos de oude hofstede tezamen met hun enig kind, de achttienjarige Maria. Vader Binnendijk was niet sterk en overleed vrij jong op 1 mei van dat jaar. Hij werd op 6 mei 1940 begraven in het familiegraf naast de kerk. Zo kwam het dat in de vroege morgen van 10 mei de koeien niet door de baas zelf maar door diens zwager Cornelis Bos gemolken werden. Om vier uur 36 37

20 was het melkenstijd. De koeien stonden in het land. Juist daar kwam de eerste zwerm parachutisten neer en Kees moest maken dat hij wegkwam. Of hij direct doorgerend is naar zijn eigen huis staat niet vast. Zeker is dat de weduwe Binnendijk en haar dochter opgeschrikt werden door gebeuk op de deur. Daar werden ze geconfronteerd met Duitse parachutisten. "Die waren gewoon gek! Het leek wel of ze dronken waren. Ze vroegen waar de Rijnbrug was. We hebben gezegd welke kant ze op moesten gaan! Wat moet je anders? " De beide vrouwen begrepen dat ze daar zo dicht bij het vliegveld groot gevaar liepen en besloten naar de Woerd te gaan. Ze vulden een paar koffers met spullen, stapten op de fiets en reden argeloos de Zonneveldslaan af en halverwege linksaf de Achterweg in. Achteraf realiseerden ze zich beschoten te zijn, toen wisten ze nog niet wat het ritselen in het gras en het fluiten om hen heen betekende. Ze kwamen ongedeerd aan bij de familie Bos die op de Achterweg woonde, waar tegenwoordig huize de Woerd staat. Daar bleven ze tot de volgende dag. 2.4 Boerderij Van Egmond De Oude Broekweg is nog een laatste restant van de verbinding tussen het dorp en de Broekpolder. Nog geen tweehonderd meter voor het toegangshek naar het marinevliegveld staat de boerderij van Hendrik van Egmond en zonen. Dat wil zeggen, de zonen doen het werk en Hendrik zit in de keuken bij de haard. Althans op die morgen dat ik onaangekondigd met de deur in huis kwam vallen. Op 1 mei 1940 had Hendrik het bedrijf overgenomen van zijn vader Jan van Egmond. De nieuwe boerin was ook al gevonden, een dochter van Pieter Verboon de boer van Veldzicht, thans Voorschoterweg 52. Het huwelijk werd vastgesteld op 6 juni Maar eerst kwam tien mei. Uiteraard werd Van Egmonds plaats door de ligging aan de rand van het vliegveld vrijwel onmiddellijk bij de strijd betrokken. Van dichtbij zagen ze de bommen vallen. De schildwachten bij het hek van het vliegveld wisten niet wat er aan de hand was. Duidelijk was er een oorlog aan de gang. De Van Egmonds besloten te vluchten. Vader, moeder, Hendrik en zijn zuster. Bij hun boerderij stonden toen al twee uitgetelde soldaten. Niet over de weg maar dwars door het land ging het richting Valkenburg, zonder op of om te kijken. Naar het veilige dorp Valkenburg, zo'n vijfhonderd meter. Achter hen brak de hel los. Boven hun hoofden ronkten dreigend de vliegtuigen. Bij familie namen ze enig voedsel tot zich en kwamen tot bedaren. Wat nu? Het was melkenstijd maar de strijd op het vliegveld was nog lang niet afgelopen. Dat was duidelijk te horen en te zien. Tientallen vliegtuigen landden. Totaal ontredderde soldaten vluchtten het dorp binnen. Niet lang daarna gevolgd door de eerste Duitsers! Vrouwen en mannen werden weggevoerd, richting vliegveld, de handen omhoog. Maar boven alle spektakel uit meende Hendrik de koeien te horen schreeuwen. Zijn hart trok naar de beesten. Dat zag zijn vader, die vertrouwde hem toe dat het geld van de verkoop van twintig vette varkens onder zijn hoofdkussen was blijven liggen! Hendrik besloot terug te keren. 2.5 Torenvliet Ook dicht bij het vuur gelegen was de boerderij Torenvliet. Volgens Jan van Leeuwen, hij was toen 11 jaar, hadden de Duitsers hun boerderij al van te voren bestemd tot hospitaal. Dat was te zien op de kaarten die achterbleven in de boerderij na de capitulatie. "Jammer dat we ze niet bewaard hebben!" Op die kaarten was ieder huis van Valkenburg aangegeven. Heel precies. Vader Gerrit van Leeuwen was al vroeg aan het melken en werd op de vlucht gedreven door een zwerm parachutisten. Niet slechts hij en de knecht maar ook de koeien holden hard naar de veilige stal terug. Thuisgekomen liet de boer zijn vrouw en kinderen onmiddellijk vertrekken. Naar het dorp. Zelf bleef hij afwachten wat komen zou. Moeder van Leeuwen en de vier kinderen holden zo hard ze konden de Torenvlietslaan af. Bij de boerderij van Dirk van Dijk (nu Leen van Tilburg) stond veldwachter Rous, die hen een dringend advies gaf ergens naar binnen te gaan. Zo kwamen ze terecht bij de weduwe Moerman. Daar zijn ze die dag gebleven