HeerlijkHeden. 154 Prijs C 4,95. Tijdschrift over de geschiedenis van Heemstede en Bennebroek

Transcriptie

1 Op de voorzijde van deze HeerlijkHeden het gezin van David Leeuw en Cornelia Hooft, in de 17de eeuw de eigenaars van de buitenplaats Leeuw en Hooft. In het openingsartikel komt u meer te weten over de gewoonte om familieportretten te laten schilderen en over wat er nu nog over is van de voormalige buitenplaats op de grens van Heemstede en Haarlem Wie kent er niet de molen zonder wieken op de Glip, de molen van Höcker? De voorloper werd gebouwd in De interessante geschiedenis vertelt onder meer over malen op de wind, op stoom en op elektriciteit. Alles voorzien van veel foto s en bijzondere documenten. Een stukje verder richting zuiden ligt het Bennebroekbos, dat van oudsher bij het Huis te Bennebroek hoorde. De eerste parkaanleg dateert uit het midden van de 17de eeuw en sindsdien is er veel gebeurd. Toch zijn in het bos nog sporen van vroeger te vinden. In dit nummer de start van een korte serie over Bouwbureau J.E. Baalbergen en A. Volkers, dat in de jaren twintig en dertig maar liefst 178 woningen in Heemstede bouwde in een herkenbare stijl: rode baksteen, een pannendak, een erker en veel glas-in-lood. De firma Van Lent heeft in Heemstede een historie van bijna 100 jaar automobielbedrijven, maar begon ooit als rijwielzaak. We mochten putten uit het rijke fotoarchief. Verder in dit nummer een KLM-pionier, de bunkers net buiten Heemstede bij de Cruquius, het vervolg van de serie foto s uit de jaren twintig en dertig en actueel nieuws op het gebied van karakterbehoud. HeerlijkHeden is het kwartaalblad van de Historische Vereniging Heemstede-Bennebroek HeerlijkHeden Tijdschrift over de geschiedenis van Heemstede en Bennebroek Jaargang 39 herfst 2012 nummer 154 Prijs C 4,95 Het familieportret van David Leeuw en Cornelia Hooft De molen van Höcker, een molen zonder wieken De woningen van Bouwbureau J.E. Baalbergen & A. Volkers Bijna 100 jaar garage- en automobielbedrijf Van Lent Het Bennebroekbos een klein maar bijzonder parkbos in Zuid-Kennemerland Heemstede in beeld: collectie glasnegatieven Cornelis Blaak, KLM-pionier en gevallene in WO-II Fort bij Heemstede: bijzonder militair erfgoed in een buurtpark

2 Inhoud Het familieportret van David Leeuw en Cornelia Hooft 3 Anja Kroon De molen van Höcker, een molen zonder wieken 7 Ellen Kerkvliet De woningen van Bouwbureau J.E. Baalbergen & A. Volkers 13 Marc de Bruijn Bijna 100 jaar garage- en automobielbedrijf Van Lent 17 Frans Harm Heemstede in beeld: collectie glasnegatieven Klaartje Pompe Het Bennebroekbos een klein maar bijzonder parkbos in Zuid-Kennemerland 28 Martin Bunnik Cornelis Blaak, KLM-pionier en gevallene in WO-II 36 Marloes van Buuren Fort bij Heemstede: bijzonder militair erfgoed in een buurtpark 42 Jephta Dullaart Van het bestuur Uitnodiging najaarsbijeenkomst 45 Karakterbehoud, najaar Mei 2013: boek over Groenendaal 48 De Kerklaan, het verhaal van een laan: nu weer leverbaar 49 Interessant in de regio 50 Aanwinsten collectie HVHB en rectificaties 50 Cadeau-ideeën voor de feestdagen Boeken over de Kerklaan en Bouwbureau Baalbergen & Volkers nu weer verkrijgbaar (zie blz. 16 en 49 ) Kijk ook eens naar de complete lijst van leverbare uitgaven op (pagina Wat we doen > Onze overige publicaties ) of in HeerlijkHeden 151 of geef een abonnement op HeerlijkHeden cadeau (via of bel of stuur een mailtje aan administratie@hv-hb.nl) Niet vergeten! Najaarsbijeenkomst van de HVHB op 22 november Raadhuis Heemstede, u Zie blz. 45 heerlijkheden najaar 2012

3 Bestuur Jaap Verschoor, voorzitter, Gerard Bettink, secretaris Ton Bruseker, penningmeester en ledenadministratie Daan Kerkvliet, karakterbehoud Marc de Bruijn, communicatie en PR, Gerry Weijers-van Vugt, evenementencommissie Marloes van Buuren, redactie HeerlijkHeden Secretariaat Gerard Bettink Van Merlenlaan GE Heemstede Ledenadministratie en abonnementen Ton Bruseker Hagenduin AT Heemstede Redactie HeerlijkHeden Marloes van Buuren (eindredactie) Frans Harm Ellen Kerkvliet-van Holk Anja Kroon-van Helden Cees Peper Klaartje Pompe redactieadres Richard Holplein EP Heemstede Werkgroep karakterbehoud Michel Bakker Martin Bunnik Jan Elissen Daan Kerkvliet Hans Luiten Martin Pulleman Maarten van Voorst van Beest Evenementencommissie Joke Dondorp Marijke van Donge-Last Theo Jonckbloedt Tineke Mascini-Maartense Gerry Weijers-van Vugt Historische Vereniging Heemstede-Bennebroek Doelstelling en activiteiten Het bevorderen van kennis over en belangstelling voor de geschiedenis van Heemstede en Bennebroek en de zorg voor het karakterbehoud van hetgeen van historische, stedenbouwkundige, architectonische en/of landschappelijke betekenis is. De vereniging geeft het kwartaaltijdschrift HeerlijkHeden en historische publicaties uit, organiseert excursies, geeft lezingen, werkt mee aan de jaarlijkse Open Monumentendagen en is alert op de instandhouding van karakteristieke elementen in beide gemeenten. Lidmaatschap en abonnementen Aanmelding, opzegging en adreswijziging bij de ledenadministratie of via Het lidmaatschap loopt jaarlijks door, tenzij u schriftelijk opzegt vóór 1 november. De contributie is 18,- per jaar (of zoveel meer als u zou willen geven), na ontvangst van een acceptgiro over te maken op banknummer ten name van penningmeester HVHB, Heemstede. Buitenlandse leden die zich nieuw aanmelden betalen een toeslag vanwege de hogere verzendkosten. HeerlijkHeden HeerlijkHeden verschijnt viermaal per jaar. De naam van het tijdschrift verwijst naar de heerlijkheden Heemstede en Bennebroek, die in de voorbije eeuwen onder het gezag van een ambachtsheer stonden. De H, twee keer als hoofdletter geschreven, geeft aan dat het ook heden nog heerlijk is in deze plaatsen te wonen. Het silhouet achter op het omslag geeft van links naar rechts een aantal kenmerkende gebouwen van Bennebroek en Heemstede weer. Historische informatie Gerard Bettink secretaris@hv-hb.nl Fotografie website en HeerlijkHeden Theo Out Website Webmasters: Marc de Bruijn, Jaap Verschoor webmaster@hv-hb.nl Vormgeving HeerlijkHeden Peter Verwey Grafische Produkties bv, Heemstede Drukwerk HeerlijkHeden Ten Brink, Meppel heerlijkheden najaar 2012

4 Het familieportret van David Leeuw en Cornelia Hooft Anja Kroon Op de grens van Haarlem en Heemstede staat aan de Zuiderhoutlaan het woonzorgcentrum St. Jacob in de Hout. Tot 1961 lag hier de buitenplaats Leeuw en Hooft. Het buiten had zijn naam te danken aan het 17de-eeuwse echtpaar David Leeuw en Cornelia Hooft. Zij behoorden tot de welvarende Amsterdamse kooplieden die zich een buitenplaats konden veroorloven. Het familieportret dat David Leeuw van zijn gezin liet schilderen toont de Amsterdamse deftigheid ten voeten uit. De Amsterdamse koopman David Leeuw en zijn vrouw Cornelia Hooft waren in 1671 twintig jaar getrouwd. Dit was vermoedelijk de aanleiding om een groot familieportret van het hele gezin te laten schilderen. De zeer gefortuneerde familie Leeuw woonde aan het Rokin in het huis daer de Leeuw in de gevel staet, nu nummer 95. Zij waren niet de enige familie met zo n portret, er moeten er vele duizenden gemaakt zijn in de 17de eeuw. Losse portretten en familieportretten waren een modeproduct voor de hogere standen en de gegoede burgerij door het hele land. Er waren dan ook veel schilders die zich toelegden op het conterfeiten, het afbeelden van personen. Leeuw gaf de opdracht voor het familieportret aan de gerenommeerde Amsterdamse schilder Abraham van den Tempel. Van den Tempel was een succesvolle portretschilder, die naam had gemaakt met zijn bijzonder nauwkeurig en fijn geschilderde portretten. Er zijn meer dan veertig portretten van hem bekend. In tegenstelling tot losse portretten, die vaak gemaakt werden om personen te vereeuwigen, werden familieportretten gemaakt om een actueel beeld te geven. Dit actuele beeld presenteerde het gezin aan de relaties, het diende de publicrelations van de familie. De portretten hingen dan ook vaak in de kamers waar bezoekers ontvangen werden. Dit familieportret geeft zo een beeld van de familie in Abraham van den Tempel schilderde de familie Leeuw, bijeen op het terras met uitzicht op een tuin. Zoon Pieter speelt viola da gamba, dochter Weyntje klavecimbel en Maria en Suzanna zingen. Samen symboliseren zij de harmonie in dit welvarende Amsterdamse koopmansgezin. Olieverf op doek, 190 x 200 cm, Rijksmuseum Amsterdam. heerlijkheden najaar

5 het familieportret van david leeuw en cornelia hooft P.J.C. Gabriel, Huis Leeuw en Hooft in Heemstede, 1851, olieverf op paneel, 32,8 x 43,7 cm, Kunsthandel Simonis en Buunk. Het schilderij Op het schilderij is het gezin van David Leeuw ( ) levensgroot, ten voeten uit afgebeeld. Met een open handgebaar presenteert hij zijn vrouw Cornelia Hooft ( ) en hun vijf kinderen aan de toeschouwer. Links staat Cornelia met een liedboek in haar hand. Susanna zit bij haar moeder op schoot. Aan het klavecimbel zit Weyntje en rechts van haar staat Maria, eveneens met een liedboek. De enige zoon, Pieter, is spelend op een viola da gamba afgebeeld. De personen bevinden zich op een terras met uitzicht op een tuin. In deze tuin is een deel van een klassiek bouwwerk te zien. Alle personen, behalve Susanna, kijken de toeschouwer aan. De familie Leeuw liet met dit schilderij zien, hoe zij zich aan de buitenwereld wilde presenteren. Een musicerend gezin staat, gelijk aan de harmonie in de muziek, symbool voor een harmonieus gezin. Het liedboek in Cornelia s hand heeft een religieuze tekst. Dit maakt duidelijk dat de doopsgezinde familie Leeuw zich wil presenteren als een religieuze en harmonieuze familie, waar het kleine hondje nog trouw aan toevoegt. De afgebeelde kleding is heel kostbaar, maar niet overdadig. David Leeuw draagt een platte kraag met akertjes, die rond 1655 in de mode was. Het geeft hem een behoudend en sober imago. Het was niet gepast om in een familieportret emoties te laten zien. Genegenheid werd getoond door personen dicht bij elkaar te plaatsen of door het vasthouden van een hand, zoals Cornelia bij haar dochter doet. De gladde, ongeschonden gezichten zijn vermoedelijk wel wat geïdealiseerd. Het decor met de antieke tuinvaas en de klassieke zuilen, verleent het schilderij extra voornaamheid. Het is een evenwichtig schilderij, het tafereel is gelijkmatig belicht en de details zijn buitengewoon nauwkeurig geschilderd. Leeuw en Hooft De tuin, die op de achtergrond van het schilderij te zien is, wekt de suggestie dat het gezin zich bij een buitenplaats bevindt. Of het echtpaar in 1671 al een eigen buitenplaats bezat, is niet bekend. Wel zeker is, dat David Leeuw in 1684 eigenaar werd van een hofstede aan het Crayenest onder Heemstede. De familie had de naamloze hofstede daarvoor al een aantal jaren gehuurd en na de koop kreeg het buitenverblijf de toepasselijke naam Leeuw en Hooft. De buitenplaats lag aan de Gasthuiszandvaart, de tegenwoordige Crayenestervaart en was zo via het Spaarne gemakkelijk bereikbaar vanuit Amsterdam. Leeuw en Hooft zou meer dan veertig jaar in de familie blijven. Van Willink naar het Rijksmuseum Het familieportret van David Leeuw bleef echter veel langer familiebezit. In 1902 werd het aan het Rijksmuseum geschonken door J. H. Willink van Bennebroek. Jacob Hendrik was getrouwd met zijn nicht Johanna Georgina Maria Willink, de ambachtsvrouwe van Bennebroek. Het is opmerkelijk dat de familie Willink niet wist wie er op het schilderij afgebeeld waren. Men wist alleen dat het schilderij afkomstig was uit de familie van Arnoud David Willink ( ), de grootvader van Jacob Hendrik. Pas in 1953 werd vastgesteld dat de afgebeelde personen David Leeuw en zijn gezin moesten voorstellen. Hoe kwam het schilderij nu bij de 4 heerlijkheden najaar 2012

6 het familieportret van david leeuw en cornelia hooft Leeuw en Hooft vanaf de Bronsteeweg, rond Willinks in Bennebroek terecht? Van de vijf kinderen op het schilderij stierf Pieter ongehuwd. Maria, Weyntje en Susanna trouwden. Maria werd echter weduwe en ging met de ongehuwde Cornelia bij hun ouders op het Rokin wonen. Zij beiden werden de erfgenamen van het pand op het Rokin, de buitenplaats Leeuw en Hooft en, nadrukkelijk genoemd, de muziekinstrumenten van het schilderij. De kinderloze Maria bleef het langst in leven. Na haar dood in 1721 erfde Weyntje onder andere de portretten en de buitenplaats in Heemstede. Weyntje verkocht Leeuw en Hooft in Het grote familieportret ging na haar dood in 1728 naar haar zoon David Leeuw van Lennep. Vervolgens ging het via Davids weduwe Hester van Lennep- Barnaart naar hun zoon Aarnout David van Lennep. Aarnouts oudste dochter Hester was getrouwd met Jan Willink en moeder van Arnoud David Willink. Het schilderij had een lange weg afgelegd die de familie Willink blijkbaar niet kende. Het Rijksmuseum was erg verguld met de schenking en verleende Willink uit dankbaarheid de zilveren museumme- De nieuwe villa Leeuw en Hooft, in 1917 of 1918 gebouwd. heerlijkheden najaar 2012

7 het familieportret van david leeuw en cornelia hooft Luchtfoto van St. Jacob in de Hout aan de Zuiderhoutlaan. In het midden langs de Emauslaan het nog bestaande bijgebouw van Leeuw en Hooft. Links de voetbalvelden van HFC. daille. Het schilderij is nog steeds in het bezit van het Rijksmuseum en is binnenkort weer te bewonderen in de vaste collectie. Wat is er nog te zien van Leeuw en Hooft? De buitenplaats Leeuw en Hooft werd in de loop der tijd uitgebreid met, onder andere, het terrein van de huidige sportvelden van de Koninklijke HFC. Het witgepleisterde buitenhuis werd in 1917 afgebroken. Er kwam een imposante villa, die in 1961 plaats maakte voor de nieuwbouw van Sint Jacob in de Hout. Het oorspronkelijke koetshuis en het tuinhuis aan de oostkant van de Emauslaan zijn, hoewel grotendeels opnieuw opgebouwd, bewaard gebleven. Aan de Zuiderhoutlaan bij de ingang van Jacob in de Hout waren tot voor kort twee originele kolommen te zien, waar aan de binnenzijde de woorden Leeuw en Hooft te lezen waren (rijksmonument). Helaas is de kolom aan de noordkant verdwenen. Wat er precies mee gebeurd is moet nog uitgezocht worden. De originele kolommen van Leeuw en Hooft (een rijksmonument) flankeerden tot voor kort de ingang van St. Jacob in de Hout. Nu is de kolom aan de noordkant verdwenen. Bronnen A. van Damme, De buitenplaatsen in Heemstede, Berkenrode en Bennebroek , Haarlem P. van Eeghen, Abraham van den Tempel s familiegroep in het Rijksmuseum, in Oud- Holland; 68 (1953) nr. 3, p F. Laarmann, Families in beeld: de ontwikkeling van het Noord-Nederlandse familieportret in de eerste helft van de zeventiende eeuw, Hilversum heerlijkheden najaar 2012

8 De molen van Höcker, een molen zonder wieken Ellen Kerkvliet De Glip en de molen van Höcker horen bij elkaar. Eigenlijk heet de 250 jaar oude molen De Nachtegaal, maar die naam wordt door bijna niemand gebruikt. En sinds hij in 1936 van zijn wieken is ontdaan, wordt hij ook wel De Peperbus genoemd. De overgebleven stenen romp is een rijksmonument en bepaalt tot op de dag van vandaag het straatbeeld aan de Glipperweg. De Nachtegaal op een sc hilderij van de Heemsteedse schilder Willem Vester ( ). Al voor de bouw van De Nachtegaal had Heemstede een eigen korenmolen, waar de inwoners hun graan lieten malen. Die molen, gebouwd in 1535, stond op de molenwerf aan het Spaarne, vlak bij het Huis te Heemstede. De eerste molenaar was ene Gerrit Jansz., hij betaalde drie Carolusguldens (de toenmalige munteenheid) per jaar aan de heer van Heemstede voor het gebruik van wind. Tot het einde van de 18de eeuw was bepaald dat een landheer eigenaar van de wind was. Alleen hij was gerechtigd een molen te laten draaien en zo het recht van de wind te gebruiken. Dit recht werd tegen gunsten en diensten ook wel beleend. Molenaars konden het recht pachten tegen betaling van een jaarlijks bedrag, het zogenaamde windgeld. In 1798 werden de heerlijke rechten afgeschaft, en daarmee ook het windrecht. Tijdens het Beleg van Haarlem in 1572 heerlijkheden najaar 2012

9 de molen van höcker, een molen zonder wieken De inwoners van Heemstede beloofden met hun handtekening hun graan te laten malen bij Van der Kade. werd de molen verwoest en het duurde tot 1596 voor er op de molenwerf een nieuwe molen kwam. Niet lang daarna raakte de molen in verval. Door de steeds hogere bomen rondom vingen de wieken te weinig wind, waardoor de molenaar zijn verplichtingen niet meer kon nakomen. In 1617 moest de molenwerf op bevel van de gemeente worden ontruimd. Een andere molen in de buurt was er niet, zodat de Heemstedenaren met hun graan helemaal naar Hillegom moesten om het daar te laten malen. Die situatie heeft jaren geduurd, tot Heemstede in 1651 eindelijk een nieuwe korenmolen kreeg. De eerste Nachtegaal Het was Cornelis Pietersz. van der Kade, molenaar te Rijnsaterswoude, die aan de Princelaan (later Glipperweg) in De Glip een nieuwe, houten koren- en grutmolen wilde neerzetten. Op 6 januari 1651 diende hij daartoe een schriftelijk verzoek in bij de heer van Heemstede. We lezen daarin: Opt verzoeck van Cornelis Pietersz, tegenwoordigh molenaer tot Rijnsaterwoude aen de weled. Heer van Heemstede gedaen, omme tot Heemstede ter beste ende bequame plaats te stellen een goede wint koren- en grut molen, ten dienste van alle goede ingesetenen deser Heerlicheijt. Om verzekerd te zijn van inkomsten liet hij in datzelfde schrijven de inwoners van Heemstede beloven, hun graan uitsluitend bij hem te laten malen. Dat deden de Heemstedenaren door het zetten van hun naam of het tekenen van een kruisje onder het rekest. Belooft ende beloven bij dese ondergeteijckende acte geen graen koren of saet elders te sullen doen malen ofte ter molen doen brengen om tot meel gemalen ofte tot gort gegrut te worden als opde molen bij den meer genoemden Corn Pietersz tot Heemstede. Binnen twee weken gaf Adriaan Pauw schriftelijk zijn toestemming en kon de molen, een houten standerdmolen, gebouwd worden. Het bedrijf bleek niet rendabel. De molenaar moest jaarlijks zes gulden windrecht betalen en al het koren dat de heer nodig had gratis voor hem malen. Bovendien had hij voor het bouwen van de molen geld geleend bij de heer van Heemstede. In de jaren die volgden ging de molen verschillende keren in andere handen over. De meeste van deze molenaars raakten, net als Van der Kade, door de hoge kosten en hypotheeklasten in de financiële problemen. De tweede Nachtegaal In 1745 werd De Nachtegaal voor f ,50 gekocht door Cornelis Breek, die ook een molen had in Hillegom. Het ging deze molenaar blijkbaar wel voor de wind, want vijftien jaar later vroeg hij aan de heer van Heemstede toestemming tot het bouwen van een nieuwe stenen molen. Hij schrijft: Geeft reverentelijk te kennen Cornelis Breek koornmolenaar aan de Glip onder de Heerlijkheijd Heemstede dat hij suppliant voornemens is, omme in plaats van zijn oude koornmole, Een nieuwe steene molen te doen bouwen, die hij suppliant wel gaarne zoude doen zetten in zijn tuijn, het middelpunt ofte den as, binnen zijn suppliantes uiterste gront, ofte ter distantie van de Heemsteder Binnenweg sestig voeten Amsterdamse maat, zullende als dan de roede op t minste binnen zijn Erft nog draaijen sewventien heerlijkheden najaar 2012

10 de molen van höcker, een molen zonder wieken Het was vroeger de gewoonte om de naam van een molen niet alleen met letters, maar ook met een afbeelding aan te duiden. Zo wisten ook mensen die niet konden lezen om welke molen het ging. Dit nachtegaaltje van Bentheimer zandsteen is bewaard gebleven en siert nu de garage van het woonhuis naast de molen. Hendrik Herman Höcker kocht de molen in Amsterdamse voeten. (Een Amsterdamse voet is 0,2831 meter.) Agneta Sylvius, weduwe van Benjamin Pauw en vruchtgebruikster van de heerlijkheid Heemstede, ging akkoord waarna Breek in 1761 de tweede Nachtegaal, een stenen stellingmolen, liet bouwen. Na zijn overlijden zette zijn zoon Pieter Breek het bedrijf voort, daarna volgden nog enkele andere molenaars. Een standerdmolen is het oudste type windmolen in Noordwest Europa, de eerste zijn rond 1100 gebouwd. De molen ontleent zijn naam aan de zware verticale houten spil, de standerd of standaard, waarop het rechthoekige molenhuis, de kast, rust. Door het draaien van het molenhuis, het kruien, kon de molenaar de wieken gunstig op de wind zetten. Een stellingmolen is een hoge windmolen met een stelling of omloop, vanaf waar het wiekenkruis gedraaid kan worden. Door de hoogte vangen de wieken veel meer wind. Van windkracht naar stoom en elektriciteit In 1869 werd De Nachtegaal gekocht door Hendrik Herman Höcker. Zijn voorouders waren handelsreizigers en parlevinkers en kwamen oorspronkelijk uit Noord-Duitsland. Höcker werkte in die tijd als bakkersknecht in de bakkerij van zijn vader in de Haarlemse Grote Houtstraat, maar zag meer toekomst in het vak van molenaar. De nieuwe molenaar hield er zeer vooruitstrevende ideeën op na. Om niet langer afhankelijk te zijn van de wind liet hij in 1883 de molen ombouwen tot een maalderij die ook door stoom kon worden aangedreven. Aan de kant van de Glipperweg werd tegen de molen een ketelhuis gebouwd. Het gebruik maken van stoomkracht bleek een goede beslissing, want zodra de wind het liet afweten nam de stoommachine het werk over, de molenstenen maalden onafgebroken en het bedrijf bloeide als nooit tevoren. In 1910 liet Höcker aan de Glipperweg een directeurswoning bouwen. In 1914 volgde opnieuw een grote investering. Stoomkracht was al weer achterhaald, elektriciteit was de nieuwe vorm van energie geworden. Daarom liet Antoon Höcker, die zijn vader inmiddels was opgevolgd, achter de molen een elektrische meelfabriek neerzetten. De verbouwing werd uitgevoerd door de gebroeders Van der Putten uit Heemstede en kostte destijds ruim gulden. De eerste steen in de gevel van de meelfabriek, gelegd op 24 februari 1914 heerlijkheden najaar 2012

11 de molen van höcker, een molen zonder wieken door zijn anderhalfjarig zoontje H.H. Höcker, is hieraan nu nog steeds een herinnering. Weer enige tijd later schafte Höcker nieuwe maalinstallaties aan, bestemd voor het zogenoemde hoog malen. Bij het traditionele laag malen door de molenstenen is de bloem niet gezeefd en bevat deze nog zemelen. Maar bij het hoog malen gaat het graan meerdere keren door geriffelde walsen. Na elke vermalingsstap volgt een zeefproces dat uiteindelijk resulteert in fijne, witte patentbloem. Een deel van de fabriekshal moest voor deze machines verhoogd worden. Voor de aanvoer van graan liet Höcker, eveneens in 1914, de naar hem genoemde vaart graven. De schepen konden zo vanaf de Ringvaart door de Höckervaart tot aan de fabriek varen om daar hun lading op te laten takelen. De Peperbus De nieuwe elektrische machines draaiden op volle toeren, in tegenstelling tot de overbodig geworden molenwieken. De kap en het wiekenkruis raakten meer en meer in verval en vormden een gevaar voor de omgeving, zodat Höcker in 1934 besloot dat het bovenstuk van de molen gesloopt moest worden. De gemeente had nog gehoopt op restauratie, maar de reparatiekosten waren gewoonweg te hoog en zouden niet opwegen tegen de baten. De molen had als maalderij immers afgedaan. In 1936 zijn de rieten kap, het wiekenkruis en de stelling door de molenmakers Siem Mul en Zn. verwijderd. Het spoorwiel en de drie koppelstenen bleven nog aanwezig, maar werden tien jaar later alsnog weggehaald. Alleen de stenen romp bleef gespaard, waardoor het bouwwerk vanwege zijn vorm al gauw de bijnaam Peperbus kreeg. Het binnenwerk van de oude molen werd in de jaren tachtig volledig gesloopt om plaats te bieden aan een grote stalen silo voor de opslag van veevoeder, een restproduct van het graan. Allemaal een boterham Tijdens de hongerwinter in de Tweede Wereldoorlog wisten veel mensen uit de buurt en zelfs uit Haarlem de molen te vinden. Vaak konden ze, bijvoorbeeld door ruilhandel, nog wel aan tarwe komen. Dat lieten ze dan bij Höcker malen, om vervolgens met het meel zelf thuis brood te bakken. De Blauwe Tram die van Haarlem naar Leiden reed stopte speciaal bij de molen. Er was in de oorlog veel saamhorigheid in de buurtschap De Glip. Zo zorgde de familie Höcker dat de schoolkinderen uit de buurt dagelijks een boterham kregen. Bakker Van der Laar Gezicht vanaf de Höckervaart. Op deze foto zijn de drie energiebronnen voor het malen van graan bij elkaar te zien: de molenwieken, de schoorsteen van de stoommachine en de elektrische fabriek. Rechts de pas gebouwde directeurswoning. heerlijkheden najaar 2012

12 de molen van höcker, een molen zonder wieken Hop Glip, hop Glip Stadje in het klein Hop Glip, hop Glip, Wat woon je hier toch fijn Met je molen en je Glippergracht Met je weiland, bos en bollenpracht. In 1936 is de molen ontwiekt. van nummer 72 kreeg daarvoor gratis meel, waarvan hij elke dag een paar broden bakte. Mevrouw Höcker sneed het brood en deelde het uit aan de kinderen. Een oud-bewoner herinnert zich nog het liedje dat tijdens de bevrijdingsfeesten werd gezongen: Rijksmonument Tot 1988 heeft de meelfabriek aan de Glipperweg de ambachtelijke bakkerijen in de regio van meel voorzien. De Hinderwet maakte het voortbestaan van de fabriek midden in de woonwijk, die inmiddels ook flink was uitgebreid, niet langer mogelijk. Het vullen van de meelwagens maakte te veel herrie en veroorzaakte stof en het af- en aanrijden zorgde voor veel verkeersoverlast. Daarom moest, met pijn in het hart, besloten worden de machines stil te zetten, waarna de laatste directeur het bedrijf verkocht aan de Rotterdamse firma Meneba. Vanaf 2000 is het restant van molen De Nachtegaal een rijksmonument. Daartoe heeft onze vereniging, toen nog Vereniging Oud Heemstede Bennebroek geheten, destijds bij het ministerie van Cultuur een verzoek ingediend. Het is een van de laatste in hoofdvorm goed bewaard gebleven ronde stenen koren- Voor de mensen die hun eigen graan lieten malen, had de Blauwe Tram een speciale halte bij de molen. heerlijkheden najaar 2012

13 de molen van höcker, een molen zonder wieken dezelfde samenstelling als de oude stenen, laten bakken. Enorme eikenhouten balken ondersteunen de zes vloeren in het gebouw, de oorspronkelijke raamopeningen zijn teruggebracht, leidingen voor verwarming en elektra zijn keurig weggewerkt en LED-verlichting zorgt voor een hedendaagse uitstraling. Boven het plafond is de kuip met rolvloer, waarop de molenkap vroeger lag, nog aanwezig. Aan het metselwerk is nog te zien waar de omloop en de schoren die deze ondersteunden hebben gezeten. De molenromp is klaar voor een nieuwe toekomst en staat te huur als kantoor- of expositieruimte (eventueel in combinatie met bewoning). Ook de oude meelfabriek is verbouwd. Hierin zijn appartementen en kunstenaarsateliers gevestigd. De voormalige fabriek is, evenals de gerenoveerde directeurswoning, niet meer in bezit van de familie Höcker. De bewoners van Het Eiland, het wijkje tegenover de molen in de richting van de Kadijk, boden de familie Höcker na de bevrijding deze oorkonde aan, als dank voor de hulp tijdens de Hongerwinter. molens met aangrenzende meelfabriek en een herinnering aan de vroegste industriële activiteiten in Heemstede. Hans Höcker, nog steeds eigenaar van de molen, heeft het gebouw in 2005 onder toezicht van monumentenzorg laten restaureren, waarbij kosten noch moeite zijn gespaard. Om de negentien meter hoge stenen romp te herstellen heeft hij speciale stenen, met nagenoeg Bronnen Mr. J.W. Groesbeek, Heemstede in de historie, Rob Hinse, Het molentje van Groenendaal en de molens van Heemstede, Historische Vereniging Heemstede-Bennebroek, Monumenten van Heemstede, Noord-Hollands Archief Archief Haarlems Dagblad Met dank aan de familie Höcker. De Glipperweg rond heerlijkheden najaar 2012

14 De woningen van Bouwbureau J.E. Baalbergen & A. Volkers Marc de Bruijn Slegt ghebouwt, Lanck berouwt, Goed ghebouwt, De eeuwen houdt Vraag eens iemand wat hij of zij als echt Heemsteedse huizen beschouwt. Tien tegen een is het antwoord: zo n grote jaren dertig woning in rode baksteen met een pannendak, erker en glas-in-lood ramen. Bouwbureau J.E. Baalbergen & A. Volkers bouwde in de jaren twintig en dertig van de 20ste eeuw een groot aantal huizen in Heemstede, dat er precies zo uitziet. Huizen die bekend staan om hun hoge kwaliteit. Woont u in een huis van Baalbergen & Volkers? Dan heeft u een huis dat goed gebouwd is en de jaren kan trotseren. Fraai glas-inlood is één van de kenmerken van huizen van Baalbergen en Volkers. Heemstede was begin twintigste eeuw een grote bouwput. Her en der werden nieuwe wijken uit de grond gestampt en tal van woningen gebouwd. Enerzijds voor de eigen bewoners, die van origine in Heemstede woonden, anderzijds om nieuwe bewoners naar Heemstede te halen. Dat dit lukte, bewijst de groei van het aantal inwoners: een ruime verdubbeling van 7480 tot tussen 1910 en Woningbouwverenigingen deden aan sociale woningbouw en bouwden arbeiderswijken, die voldeden aan de eisen vastgelegd in de Woningwet van Aansluiting op riool, water en gas, alle kamers met verplichte ventilatie, niet meer slapen in alkoof of bedstede en aparte slaapkamers voor de zonen en de dochters. Berkenrode bouwde in aan het Res Novaplein, Sint-Jozef in 1921 in de Iepenlaan en Lindenlaan, Haemstede aan het Haemstedeplein (1921), in de Indische Buurt en de Glipperbuurt. In werd voor middenstanders gebouwd door Heemstede s Belang aan het Wilhelminaplein en erachter en door R.K. Midddenstands- Woningbouwvereeniging Het Oude Posthuis aan de gelijknamige straat. Later in 1927 werd gebouwd door Op Eigen Wieken aan het Wiekenplein. Aan de andere kant werden er ook volop wat we nu vrije sector-woningen noemen gebouwd, duurdere woningen. Deze zorgden ervoor dat nog veel meer nieuwe bewoners zich vestigden in Heemstede. Sommigen van hen denk aan gepensioneerden of renteniers - werden aangetrokken door de lokale belastingdruk, die in Heemstede lager was dan in omliggende gemeenten. Andere mensen kwamen naar Heemstede vanwege de gunstige ligging ten opzichte van Haarlem, Amsterdam of Den Haag en de bereikbaarheid via spoor of tram. Beide groepen wilden en konden het zich veroorloven om zo n knappe, nieuwe woning te kopen of te huren in een fraaie gemeente, bekend om zijn goede voorzieningen en zijn groen. Wandelbos heerlijkheden najaar

15 de woningen van bouwbureau j.e. baalbergen & a. volkers Heemsteedse Dreef 282, het huis naast de Blauwe Brug. Groenendaal was daarbij wat we nu een unique selling point zouden noemen: een groene oase, centraal gelegen in Heemstede, en als openbare voorziening vrij toegankelijk voor iedereen in een tijd waarin andere buitenplaatsen nog gewoon privébezit waren en dus afgesloten. Van een landelijke gemeente met veel bewoners werkzaam in de landbouw en de bollenteelt werd Heemstede een gemeente met veel forensen en beter gesitueerden. Een gemeente met volop mooie, nieuwe, duurdere woningen, die vaak gebouwd werden door kleine(re) aannemers, die tevens een soort projectontwikkelaar waren. Het verhaal van Bouwbureau J.E. Baalbergen en A. Volkers geeft een goed voorbeeld hoe en voor wie er in de jaren twintig en dertig van de 20ste eeuw gebouwd werd in Heemstede. Cor, Jan en Aalt Rond 1910 leerden de twee broers Cornelis (Cor, ) en Jan Egbert (Jan, ) Baalbergen het vak van timmerman. Ze werkten eerst in loondienst. De eerste schreden naar zelfstandigheid in de bouw werden door de gebroeders Baalbergen gezet samen met metselaar J. Slot. Met hem bouwden ze tussen september 1919 en april 1920 Prof. Bronnerlaan 7, toen nog in Heemstede, nu Haarlem. Deze samenwerking duurde niet lang. Cor en Jan woonden bij hun moeder, die in 1902 weduwe was geworden, op de Paul Krugerstraat 20 rood in Schoten. Om de hoek, in de Generaal. Cronjéstraat 84, zat bij zuivelwinkelier Bakker een timmerman in de kost: Aalt Volkers ( ). Aalt was afkomstig uit Meppel en via diverse plaatsen uiteindelijk in Schoten terecht gekomen, waar er in die tijd veel werd gebouwd. Schoten was toen nog een aparte gemeente, die in 1927 bij de grote annexatie bij Haarlem zou worden gevoegd. De gebroeders Baalbergen en Aalt Volkers begonnen samen te werken. Eerst met losse timmerwerkzaamheden, maar ze besloten verder te gaan en hele huizen te gaan bouwen. Op 19 januari 1921 kregen ze toestemming om in Bentveld aan de Zandvoortselaan te bouwen. Ze begonnen op 24 januari 1921, later beschouwd als startdatum van het Bouwbureau. Van deze villa De Paddestoel aan Zandvoortselaan 341 was de grond van de opdrachtgever. Baalbergen en Volkers (B&V) bouwden het volledige pand, waarbij gebruik werd gemaakt van andere werklieden, bijvoorbeeld voor metselwerk en leidingen. Kort daarna, al op 4 mei 1921, kregen ze toestemming om aan de Zandvoortselaan (nu 297 en 299) twee huizen onder één kap te bouwen. Hiervoor hadden ze zelf grond aangekocht. Een flinke lap, want er werden uiteindelijk in totaal tien woningen op gebouwd, waarvan vijf door B&V. De grond was relatief goedkoop, maar de locatie was blijkbaar niet goed want kopers bleven weg. Zeker drie huizen bleven onverkocht en Jan ging maar in één ervan wonen. Op 19 december gingen de gebroeders Baalbergen en Aalt Volkers naar de notaris om hun samenwerking officieel te maken. Ze werden op 18 januari 1922 ingeschreven bij de Kamer van Koophandel. Naar Heemstede Bentveld beviel niet en Baalbergen en Volkers besloten elders te gaan bouwen. Het oog viel op Heemstede, waar ook flink werd gebouwd. Eind 1922 werden de eerste huizen in Heemstede aangenomen en in 1923 opgeleverd. Het waren woningen aan de Heemsteedse Dreef, 4 heerlijkheden najaar 2012

16 de woningen van bouwbureau j.e. baalbergen & a. volkers Jan Miense Molenaerplein 4, 5 en 6, deel van een ensemble van huizen dat in 1924 gebouwd werd. Sint op het dak in de Jan van Goyenstraat. Crayenesterlaan 44. nu de nummers 278, 280 en 282. De Heemsteedse Dreef was toen nog niet doorgetrokken van noord naar zuid, dat gebeurde pas in De weg was van de kant van Haarlem gezien maar een korte weg tot vlak over de Blauwe Brug. Over het huis op nummer 282 zei Joseph Cuypers (met Jan Stuyt verantwoordelijk voor het uitbreidingsplan van Heemstede uit 1912) van de Welstandscommissie: Het gebouw zal als goed samenhangend geheel een voornaam begin maken van de H-Dreef. Baalbergen en Volkers bouwden ook in de Johan de Witlaan (nummer 4), de Willem de Zwijgerlaan (2) en de Crayenesterlaan (44). Deze laatste panden kwamen door de grenswijziging in 1927 buiten Heemstede in Haarlem te liggen, wat slecht was voor de verkoop. In Haarlem was de personele belasting hoger. Bovendien lagen de huizen precies naast een brug op de gemeentegrens, niet bepaald aantrekkelijk dus. Op 3 augustus 1923 kreeg het bouwbedrijf een officiële naam: Fa. Gebr. Baalbergen en Volkers. Eind 1923 leverde B&V Jan Miense Molenaerplein 1 en 2 op. Ook hier zat het niet mee: één van de opdrachtgevers, de graficus Dirk Harting, had moeite met betalen en voldeed een deel van zijn schuld in door hem gemaakte etsen. Deze zijn nog altijd in het bezit van de nakomelingen van B&V. In de jaren erna ging het voorspoediger. In 1924 werd verder gebouwd aan het Jan Miense Molenaerplein (3, 4, 5, 6 en 7). Deze huizen werden allemaal gekocht door Cornelis Kwak van Heemstede s Woningbureau, waarover later. Ook uit 1924 dateert het grootste aaneengesloten project van Baalbergen en Volkers, Jan van Goyenstraat 6 t/m 28, een rij huizen waar oorspronkelijk maar een paar winkels tussen zaten, maar die later allemaal tot winkel zijn omgebouwd. Niemand die het zich waarschijnlijk realiseert, maar als Sinterklaas jaarlijks de Jan van Goyenstraat bezoekt en daar tot groot genoegen van talloze verzamelde kinderen en ouders samen met zijn Zwarte Pieten op het dak van nummer 18 (heel toepasselijk Jantjes Speelgoed) staat, dan staat de goedheiligman op een dak, gebouwd door Baalbergen en Volkers. Een dak dat, gegeven de kwaliteit die Baalbergen & Volkers altijd leverde, Sint en Pieten met gemak kan dragen. Bouwbureau J.E. Baalbergen en A. Volkers In 1925 verliet Cor Baalbergen de firma en verhuisde naar Ginneken (bij Breda). Doordat Cor uittrad, maar Jan Egbert bleef, kreeg de firma een andere naam: Bouwbureau J.E. Baalbergen en A. Volkers. Deze naam zou de rest van het bestaan van de firma zo blijven. Tussen 1922 en 1940 bouwden Baalbergen en Volkers in totaal 190 woningen, waarvan 178 in Heemstede. Dit is bij benadering zo n 5 à 6 procent van de huizen die in die tijd in Heemstede werden gebouwd. Met dit aantal was B&V één van de grotere bouwers in Heemstede, maar zeker niet de grootste. heerlijkheden najaar 2012

17 de woningen van bouwbureau j.e. baalbergen & a. volkers Woningen in Heemstede gebouwd door Bouwbureau J.E. Baalbergen & A. Volkers Totaal Pieter Aertzlaan Binnenweg Bronsteeweg 56 1 Paulus Buyslaan Jacob van Campenstraat 26 1 Cloosterlaan Crayenestersingel Heemsteedse Dreef Antonis Duycklaan César Francklaan Jan van Goyenstraat Herenweg a 9 Lanckhorstlaan Van Merlenlaan Jan Miense Molenaerplein Adriaan van Ostadeplein Adriaan Pauwlaan 11 11a 2 Renbrandtlaan Jacob van Ruysdaellaan Van Slingelandtlaan Van de Spiegellaan a Johan Verhulstlaan totaal aantal woningen 178 Lanckhorstlaan 87 en 89 werden door B&V enkel afgebouwd. Buiten Heemstede werd er nauwelijks door B&V gebouwd. De zeven woningen in Bentveld dateren van het begin van het bedrijf, de drie in Haarlem lagen oorspronkelijk in Heemstede. Resteert één huis in Schoten en één in Oegstgeest. Dit laatste werd in 1933 in opdracht van een zwager van Cornelis L. Kwak van Heemstede s Woningbureau gebouwd. In het volgende nummer leest u over de manier van bouwen en over huize Karoly aan de Heemsteedse Dreef Boek speciaal verkrijgbaar voor abonnees HeerlijkHeden Dankzij de auteur Jan-Egbert Baalbergen heeft de HVHB nog een beperkt aantal exemplaren van zijn boek over Baalbergen en Volkers uit 1993 beschikbaar. U kunt dit boek (96 pagina s met foto s via onze website bestellen voor 12,50 per stuk. Van Slingelandtlaan 3 t/m 9, gebouwd door Baalbergen en Volkers in Bij de trap de familie Baalbergen. heerlijkheden najaar 2012

18 Bijna 100 jaar garage- en automobielbedrijf Van Lent Frans Harm Het begon in 1907 met een fietsenzaak In HeerlijkHeden 153 heeft u kunnen lezen welke vijf bestemmingen het Bronsteeterrein in vijf eeuwen heeft gehad. De vierde was die van het garage- en automobielbedrijf Van Lent. Over de honderdjarige geschiedenis van dit bedrijf leest u in het onderstaande. Kees van Lent voor de fietsenzaak Raadhuisstraat 88, rond In februari 1907 opent C.L.J. (Kees) van Lent, een fietsenzaak aan de Kerklaan 29 in Heemstede. In een eigenhandig geschreven bericht schrijft hij Op 6 februari kwam ik met een handwagen waarop enig gereedschap en een grote ijzeren pot, benzinelamp enz. van het Schouwtje naar de Kerklaan. Alras ging de mare daar komt een fietsenmaker, de oude heer van der Weiden kwam met zijn melkwagen langs en ik hoorde hem zeggen alweer een fietsenmaker. Mijn collega s waren Piet Zieren en Jac. Heins benevens wat kleinere collega s. Om mijn zaak te kunnen beginnen, ik kwam pas uit dienst en had geen cent, leende mijn broer Leen mij f. 17,50. Toen ik Zaterdags thuis kwam rammelden rijksdaalders en guldens in mijn zak, de mooiste muziek die ik ooit in mijn leven hoorde. Helaas was er spoedig gebrek aan bedrijfskapitaal. Ik had een crediet van f. 100,. Jammer genoeg stopt hier het scheppingsverhaal van de hand van de oprichter over wat uiteindelijk een toonaangevend bedrijf in de automobielbranche zou worden. Zijn ondernemingslust bleek snel, doordat hij al in 1910 expansie zocht en het hoekje om ging met een verhuizing naar Raadhuisstraat 88 waar nu de Interieurspecialist zit. Maar ook daar werd het te krap, want in 1913 gaat hij aan de overkant nieuw bouwen. Op 29 december van dat jaar krijgt Van Lent vergunning van de gemeente om de gebouwen staande op het terrein aan de Raadhuisstraat 59 en 61 te slopen. Hij koopt voor f. 3000, de grond van J. Zwarter. De nieuwbouw van de winkel en het woonhuis is op 28 april van het volgend jaar klaar; kosten f ,95 (let op die f. 0,95!). In de werkplaats kunnen vier werklui aan de gang. Kees van Lent gaat zich ook verdiepen in de materie van de motorfietsen. Op de ruit van de winkel staat dan Rijwielen en motorfietsen. In 1917 komt er achter de fietsenwerkplaats ook een automobielwerkplaats. Kees moet zich dus al snel die kennis over auto s hebben eigen gemaakt, maar hoe hij dat voor elkaar kreeg is niet bekend. heerlijkheden najaar 2012

19 bijna 100 jaar garage- en automobielbedrijf van lent De nieuwe zaak aan de Raadhuisstraat werd voltooid in Het automobielbedrijf gaat van start Het werken aan auto s smaakte naar meer. Naast het rijwielbedrijf wordt op Raadhuisstraat een échte autogarage gebouwd, die op 15 december 1920 wordt opgeleverd. Kosten inclusief grondaankoop en notariskosten ongeveer f ,. Aan de Raadhuisstraat worden Vauxhall en Amerikanen zoals Buick en De rijwielwerkplaats in vol bedrijf. heerlijkheden najaar 2012

20 bijna 100 jaar garage- en automobielbedrijf van lent Raadhuisstraat 63-65, Kees van Lent jr. wordt bijgetankt, september Opening van Raadhuisstraat door Kees van Lent jr, Chevrolet verkocht. De Amerikanen blijken ook zeer gewild te zijn in de verhuur, waar Van Lent dan ook mee begint. Er is ook een eigen benzinepomp voor de deur met gefiltreerde benzine. In 1926 bouwt Van Lent op de aangrenzende nummers Raadhuisstraat een derde perceel: een showroom annex garageboxen. Stichtingskosten f , inclusief aankoop van de drie percelen grond. De opening op 11 september wordt verricht door de 7-jarige Kees jr. Het wordt een heel imposante gebeurtenis met vertegenwoordigers van General Motors, de Middenstandscentrale voor Haarlem en omliggende gemeenten. En namens de gemeente komen de gemeentesecretaris, wethouder dr. Droog en de inspecteur van politie gelukwensen. Maar de kroon op het werk is de officiële aanstelling als Chevroletdealer voor Heemstede, Aerdenhout, Zandvoort, Bennebroek, Haarlemmermeer, Aalsmeer en Uithoorn. In de pers zijn er veel lovende woorden voor het nieuwe bedrijfsonderdeel met een slimme inrichting, waardoor de auto s de schuin geplaatste boxen aan weerszijden van het rijpad makkelijk in en uit kunnen. Het hele front van nummer 53 tot en met 65 is in twaalf jaar -van 1914 tot tot stand gekomen. En dat op een plek waar toch wel zeer nederige, dorpse bebouwing stond. Na al deze uitbreidingen heeft het bedrijf van Van Lent een respectabele omvang bereikt, zodat wordt besloten het in een naamloze vennootschap onder te brengen. Als dat op 31 december 1931 is gebeurd kan de N.V. Autogarage Van Lent als rechtspersoon in 1932 heerlijkheden najaar 2012

21 bijna 100 jaar garage- en automobielbedrijf van lent De schuin geplaatste boxen voor auto s, Raadhuisstraat De nieuwbouw van Raadhuisstraat in het 25-jarig jubileum gaan vieren. Intussen gaat het fietsenbedrijf naast het autobedrijf onverminderd door. Dat zal pas aan het eind van de jaren vijftig stoppen. 1937: een nieuwe vestiging in Heemstede De vestiging aan de Raadhuisstraat kan de verdere expansieplannen van Van Lent niet meer opvangen, dus wordt er uitgekeken naar een geschikt terrein ergens in Heemstede. Dat blijkt beschikbaar te komen op de grond van de modelmelkboerderij Bronstee aan de Bronsteeweg. Na een succesvolle periode voor de boerderij lopen de zaken daar aanzienlijk terug en komt er dus grond vrij. Prima voor Van Lent s nieuwe bedrijf. Op 30 april 1937 is de overdracht van de grond met opstallen tussen de Bronsteeweg en de Heemsteedse Dreef. Op het terrein staan dan nog de boerderij, de koestal en het woonhuis van de directeur van de modelboerderij aan de Bronsteeweg nummer 36. Er is dus al enige infrastructuur voor het nieuwe bedrijf, want Van Lent kan de voormalige koestal van de boerderij meteen voor de nieuwe activiteiten gebruiken. Verder ziet het er nogal woest en ledig uit, maar een jaar later gaat het al beter. Op 1 augustus 1938 wordt de Dreefgarage geopend en op 3 augustus komt de Dreefgarage onder leiding van zoon Siep van Lent. Er is f ,- besteed aan de aankoop en inrichting van het terrein en de opstallen. Er moet ook achterstallig onderhoud aan het woonhuis worden uitgevoerd. In november 1938 wordt voor deze De koestal van modelboerderij Bronstee, waar de Dreefgarage in 1938 begint. heerlijkheden najaar 2012

22 bijna 100 jaar garage- en automobielbedrijf van lent nieuwe vestiging de NV Automobielbedrijf Dreefgarage opgericht. Vijf aandelen zijn van C.L.J. van Lent en vijf van de N.V. Autogarage Van Lent, het bedrijf aan de Raadhuisstraat. Al snel wordt het terrein echt geschikt gemaakt voor het garagebedrijf met twee benzinepompen aan de Dreefkant en zeven garageboxen achter de huizen aan de Heemsteedse Dreef. En de Dreefgarage begint ook met een taxibedrijf. Spoedig wordt het duidelijk, dat de koestal het toch niet lang zal uithouden. In 1941 wordt ondanks de inmiddels uitgebroken Tweede Wereldoorlog een nieuwe garage annex werkplaats gebouwd naar ontwerp van de Amsterdamse architect N. Dekker. In 1951 komt er aan de voorkant nog een kantoor (te zien op de luchtfoto uit 1951, het witte dak). Het laatste pand van de melkboerderij links boven de werkplaats staat er dan nog en verder naar links de boomgaard. De Dreefgarage en omgeving in Het pand zelf is van 1941, het magazijn met wit dak is er in 1951 aangebouwd. Linksboven staat nog de modelboerderij voor verkoop van zuivelproducten. In de oorlogsjaren werd de familie getroffen door een groot verlies. Kees jr. sloot zich aan bij de verzetsgroep van Broeder Joseph (J. Klingen). Hij leidde een illegale zendergroep, die rechtstreeks contact met Engeland had. De groep werd gesnapt; Kees werd op 29 mei 1941 gearresteerd en tot 10 jaar tuchthuisstraf veroordeeld. Hij overleed op 13 juni 1942 in de gevangenis van Lütringhausen. Hij werd 23 jaar. De Kees van Lentsingel in Heemstede is naar hem genoemd. De fietsenzaak aan de Raadhuisstraat in heerlijkheden najaar 2012

23 bijna 100 jaar garage- en automobielbedrijf van lent Amerikaanse auto s op het omliggende terrein. Ook caravans en trucks worden er getoond. Op het podium in de grote zaal staat een Chevrolet 1927, die dertig jaar geleden door een personeelslid was verkocht en kort geleden is teruggekocht. Het personeel wordt de volgende dag getrakteerd op een autotocht met onbekende bestemming en een feestavond in het Hillegomse Treslong. Het personeel biedt de oprichter en directeur Kees van Lent sr. een bronzen plaquette met zijn beeltenis aan. Nieuwbouw aan de Raadhuisstraat 53-57, De oprichter van het Van Lentconcern, Kees van Lent sr. Opnieuw nieuwbouw aan de Raadhuisstraat In 1952 komt er een nieuw gebouw op de plaats van de in 1926 gebouwde showroom met garageboxen. Dit nieuwe pand zullen veel lezers ongetwijfeld nog gekend hebben. Op de uitnodiging voor de opening op 6 september 1952 staat de trotse tekst: Naast de moderne Dreefgarage op de Heemsteedse Dreef heeft nu ook het centrum van Heemstede een autobedrijf, dat met een volledig servicestation is uitgerust (stalling, reparatie, onderhoud enz.). Ons devies Van Lent gekend, service gewend wordt hier nog eens extra bevestigd. De opening wordt gedaan door de vierjarige Siep in een trapautootje (hij wordt later directeur van het bedrijf). Er is een brede ingang met aan weerszijden twee ruime showrooms met de nieuwste Chevrolets, Buicks en Opels. Erachter is een gemoderniseerde werkplaats met autowasplaats. En nog steeds gaat aan de Raadhuisstraat ook het rijwielbedrijf door, nu ook met verkoop van de Mobylette. In Zandvoort wordt in 1954 een servicestation aan de Hogeweg geopend. In 1957 bestaat het Van Lent bedrijf vijftig jaar. Het halve-eeuwfeest wordt in april uitbundig gevierd met de oprichter nog steeds in leven en welzijn, bijgestaan door zijn zoons Siep en Ed. Er is een grote receptie in Dreefzicht met een grootse jubileumexpositie van het assortiment Opnieuw uitbreiding aan de Heemsteedse Dreef In gaat de hele vestiging van de Dreefgarage nog een keer helemaal ondersteboven voor de bouw van een grote showroom van 1000 m 2, kantoor en werkplaats annex magazijn naar ontwerp van Cees Dam. De vroegere boerderij, waar tot dan toe mevrouw Meijer, echtgenote van de laatste bedrijfsleider van het melkbedrijf, woonde wordt gesloopt en de boomgaard gerooid. Het complex Dreefgarage is nu bereikbaar vanaf de Dreef, de Lanckhorstlaan en de Bronsteeweg. Op 5 augustus 1968 overlijdt de oprichter van het Van Lentconcern, Kees van Lent sr. Op 14 juni 1969 wordt de nieuwe vestiging geopend. De kleinzoon van de oprichter, Siep jr., komt op 21-jarige leeftijd op 8 september in de zaak. In januari 71 krijgt hij het beheer over een kleine garage in Aalsmeer-Oost aan de Kanaalstraat, die daar al geruime tijd zit. In 1972 krijgt hij een nieuw bedrijf aan de Oosteinderweg 110 voor de vertegenwoordiging van Opel met verkoop en garage. In dit nieuwe bedrijf is de apparatuur modern, waardoor korte reparatietijden kunnen worden gegarandeerd. Het kan niet op: in 1976 komt ook Hoofddorp er bij met een Opel-Vauxhallbedrijf aan de Hoofdweg 662 en de vertegenwoordiging van General Motors modellen. In 1978 wordt de eerste paal geslagen voor een nieuw onderkomen aan de Van Heuven Goedhartlaan in heerlijkheden najaar 2012

24 bijna 100 jaar garage- en automobielbedrijf van lent De nieuwe garage van architect Cees Dam wordt geopend in juni Hoofddorp, met 1300 m 2 showroom, een werkplaats en een groot tankstation. In Zandvoort verhuist Van Lent in 1977 van de Hogeweg naar een plaats ten noorden van het circuit. Vijf vestigingen in totaal en een florerend bedrijf. Vanaf 1985 voeren Siep sr en Siep jr. de directie van het bedrijf. De slotfase In de jaren negentig blijkt dat in de naaste toekomst geen opvolger in zicht is. Bovendien verplicht General Motors als fabrikant van Opel het bedrijf nieuwbouw in Haarlem te ontwikkelen, zodra dit mogelijk is. De markt en de toekomst van het autobedrijf geven de directie geen hoge verwachtingen van een gezond rendement. In 2000 wordt het bedrijf verkocht aan Motorhuis uit Leiden en samengevoegd met de firma Hoogeveen Citroën in Haarlem. In 2008 verhuist het hele bedrijf definitief naar nieuwbouw aan de Grijpensteinweg in Haarlem, waar Hoogeveen al sinds 1974 zat. Geen enkel gebouw van de twee vestigingen in Heemstede is er nog. Aan de Raadhuisstraat zijn winkelpanden gebouwd, met appartementen met balkons erboven. Aan de Dreef/ Bronsteeweg zijn inmiddels zes woonhuizen in retrostijl gebouwd en later volgen er wellicht meer. Zo is er een einde gekomen aan een Heemsteeds bedrijf met een historie van bijna een eeuw. Raadhuisstraat in heerlijkheden najaar

25 Heemstede in beeld: collectie glasnegatieven Klaartje Pompe In de jaren twintig van de vorige eeuw was de bevolking van Heemstede toegenomen tot ruim mensen. Nieuwe wijken en straten werden aangelegd én plaatsen voor sport en ontspanning. Wandelbos Groenendaal en zwembad Groenendaal waren voor velen buiten Heemstede een begrip. Het zou goed kunnen dat een aantal van de in deze serie getoonde glasnegatieven is gebruikt door gemeentesecretaris N. Vos toen hij in 1935 voor werklozen in Heemstede een causerie met lichtbeelden over Heemstede vroeger en nu hield. In de Eerste Heemsteedsche Courant werd van de avond verslag gedaan. Heemstede was gegroeid tot moderne forensengemeente met nieuwe huizen, winkels en brede wegen. De conclusie was dat veel van het oude schoon, landgoederen en natuur, was verdwenen. 11 juli Vanaf juli 1913 was het door de gemeente aangekochte landgoed Groenendaal voor het publiek geopend als wandelbos. Het koetshuis van het landgoed werd verbouwd tot Ververschingshuis Groenendaal. De exploitatie is vanaf 1917 gestart door Joop Uitendaal en de gebroeders Verdonschot. Nu wordt Landgoed Groenendaal door de vierde generatie van de familie Uitendaal geleid. Het Verversingshuis Groenendaal werd druk gebruikt voor cabaret- en feestavonden, viering van koninginnedag en bijeenkomsten van Heemstedenaren en toeristen. In de muziektent traden harmonieën uit Heemstede en omgeving op, waaronder natuurlijk het Heemsteedse St. Michaël. Op tweede pinksterdag 1929 brachten zo n 600 arbeiders van de Wester Suikerraffinaderij te Amsterdam een bezoek; zij namen hun eigen muziekkorps mee. In augustus 1932 werd dit aantal overtroffen toen 1000 mensen luisterden naar een concert van Haarlemsche Orkest Vereeniging (H.O.V.); het verkeer was voor het concert stilgelegd. 4 heerlijkheden najaar 2012

26 heemstede in beeld: collectie glasnegatieven november Eindpunt van de stoomtram en het begin van de elektrische tram bij halte Groenendaal. Bij het huisje waren de zwemvijvers. Zwembad Groenendaal aan de Glipperweg was een heerlijk openluchtzwembad. In 1916 besloten B&W tot aanleg van een tweede zwemvijver, bouw van kleedkamers en een waterverversingsinstallatie. Badmeesters hielden toezicht tijdens openingstijden maar ook s nachts was controle nodig vanwege de installaties; daarom woonde een van de badmeesters in een in 1926 door de gemeente gebouwde badmeesterswoning bij het zwembad. Het zwemmen was voor mannen en vrouwen gescheiden. In Haarlems Dagblad van 26 mei 1921 verscheen een lovend stukje over het door bomen omgeven zwembad dat honderden abonnees meer had dan de Haarlemse Houtvaart. heerlijkheden najaar 2012

27 heemstede in beeld: collectie glasnegatieven april In 1930 werd het bad verdiept en voorzien van een nieuwe schoeiing. (De zwarte vlekken zijn een vorm van vochtschade en zitten op het negatief.) Sport en spel waren in het verzuilde Nederland van voor de oorlog naar kerkelijke gezindte ingedeeld. Katholiek Heemstede had naast R.K. sportverenigingen een eigen R.K. sportpark aan de Molenwerfslaan. Op 19 augustus 1932 opende burgemeester jonkheer J.P.W. van Doorn aan de Sportparklaan een gemeentelijk sportpark. De opening was groots; na de officiële opening een wedstrijd van de jeugdelftallen van H.F.C. en R.C.H., de komst van een vliegtuig en de wedstrijd R.C.H. Ajax! toeschouwers zagen R.C.H. van Ajax winnen met 9-4. De Stichting Heemsteedsche Sportparken exploiteerde het R.C.H. complex, drie hockey-, vijf voetbal- en twee korfbalvelden. Naast het sportpark beheerde de stichting de aangrenzende jachthaven en vier tennisbanen in Groenendaal. heerlijkheden najaar 2012

28 heemstede in beeld: collectie glasnegatieven De 55 meter lange overdekte tribune van RCH. Het personeel van de elektrische tram had haar sportvereniging De Tramvogels op het sportpark. De Tramvogels, opgericht in 1921 hebben bestaan tot ca Extra informatie en afbeeldingen Verslagen van de wedstrijden, gespeeld aan de Sportparklaan, zijn terug te vinden op / kranten. Databank sport: Op de website / collecties / collectie glasnegatieven Gemeente Heemstede vindt u ook nog afbeeldingen van de open tribune van RCH, het clubgebouw en de ingang aan de Sportparklaan. Verder van het bescheiden clubgebouwtje van de korfbalvereniging Advendo met op de achtergrond de jachthaven, de clubgebouwen van voetbalvereniging H.F.C. Spaarnevogels, gymnastiekvereniging Voor ons Genoegen (V.O.G.) en voetbalvereniging T.O.P., een voetbalvereniging van gemeenteambtenaren en kantoorpersoneel. heerlijkheden najaar 2012

29 Het Bennebroekbos een klein maar bijzonder parkbos in Zuid-Kennemerland Martin Bunnik Het Bennebroekbos aan de oostzijde van de Binnenweg is een gevarieerd parkbos met slingervijvers, percelen hakhout, een voormalige tuinderij en oude laanbomen. Ooit was het onderdeel van een ensemble van elementen behorend bij de buitenplaats Huis te Bennebroek. Het ensemble bestond naast het Bennebroekbos uit het huis, de tuinmanswoning, de belvédère, de oranjerie, het koetshuis, de moestuin en boomgaard. De buitenplaats Huis te Bennebroek is bijna 300 jaar de verblijfplaats geweest van alle ambachtsheren en -vrouwen van Bennebroek. Sinds de eerste aanleg van het park omstreeks 1658 hebben vele landschapsarchitecten in opdracht van de eigenaar het landschap veranderd om de nieuwste ontwikkelingen in de landschapsarchitectuur te introduceren. Martin Bunnik beschrijft in chronologische volgorde de ingrepen die in het landschap hebben plaats gevonden en welke historische kenmerken nu nog in het parkbos terug te vinden zijn. Eigendomskaart uit 1630 gemaakt door Hendrick Simons Duyndam in de tijd dat Jhr. Andries Ramp eigenaar was van het gebied. De eerste vermelding van het gebied waar nu het Bennebroekbos ligt, stamt uit In het maatboek [1] van Heemstede wordt vermeld dat het land van Jacob Thaemsz gebruikt wordt als bleekveld. Mr. J.W. Groesbeek concludeert in zijn boek Bennebroek, beeld van een dorpsgemeenschap dat het niet anders kan zijn dat deze blekerij begin 1600 toebehoorde aan de Heemsteedse klerenbleker Olivier Huberts van Clarenbeek die ook wel Trompetter werd genoemd en dat hier de oudste blekerij van Bennebroek gelegen heeft. Het terrein had een grootte van 7 morgen en 157 roede (ca 6 ha.) en was voorzien van een nieuwe hofstede, een turfschuur, een paardenstal, twee huisjes, twee boomgaarden en twee tuinen. In 1653 werd Bennebroek een zelfstandige ambachtsheerlijkheid. De eerste ambachtsheer Adriaan Pauw Jr. liet een groot huis bouwen op de hoek van de Schoollaan met de Meerweg dat later bekend zou worden als de Pastorie. [2] Echter, Adriaan Pauw kwam snel tot de conclusie dat Duinwijk een veel representatiever plaats was en stelde aan de toenmalige eigenaar J.L. Hooft voor tegen een som geld zijn huis te ruilen hetgeen in 1657 geschiedde. Sinds die datum is de buitenplaats Duinwijk, die later het Huis te Bennebroek genoemd wordt, tot 1950 in bezit geweest van de ambachtsheren en -vrouwen van Bennebroek. heerlijkheden najaar 2012

30 het bennebroekbos een klein maar bijzonder parkbos Op een kaart uit 1659 zijn rechts van het huis (1) de eerste ideeën voor de classicistische tuin te zien. 1: Huis Duinwijck later Huis te Bennebroek, 3: Binnenweg, 4: kruising Binnenweg-Schoollaan, 5: Swartsenburgerlaan, 6: Hoppenburgerlaan, Z: verstoven zandgebied met droogberg. Parkaanleg In de periode van 1658 tot begin 1900 zijn in het Bennebroekbos een aantal belangrijke ingrepen in opdracht van de ambachtsheer gefaseerd uitgevoerd. Deze ingrepen zijn: De Hollands classicistische aanleg De rococo tuinstijl De vroege landschapsstijl De late landschapsstijl De bloemparterre De Hollands-classicistische aanleg 17de eeuw De eerste ambachtsheer, Adriaan Pauw Jr., gaf twee jaar nadat hij in bezit gekomen was van hofstede Duinwijk zijn hovenier Floritz Gerritz Tromp (of Trompert) opdracht een tuin te ontwerpen in Hollands-classicistische stijl, een geometrische stijl die afgeleid was van de Franse landschapstijl. In 1659 presenteerde de hovenier zijn ontwerp als: voorstel tot op- en herbouw van het huis en de omgeving van het Huis te Bennebroek met stallen, koetshuis, hovenierswoning, boomgaarden, bossen, moestuin, aspergebedden en aardbeienbedden. Opmerkelijk is dat in de tekst gesproken wordt over Huis te Bennebroek en niet over Duinwijk, de gebruikelijke naam voor de buitenplaats tot aan het aanbreken de periode Nutges/Willink in Op de kaart uit 1659 is duidelijk te zien dat het grondgebied van Duinwijk inmiddels door aankopen uitgebreid was zodat er een park kon worden aangelegd Ontwerp van de tuin door Floritz Gerritsz Trompert in 1659 in opdracht van Adriaan Pauw Jr. 1: Binnenweg, 2: Huis te Bennebroek. heerlijkheden najaar 2012

31 het bennebroekbos een klein maar bijzonder parkbos Detail van het ontwerp van de rococotuin door A. Snoek. vanaf de Swartsenburgerlaan tot aan de woningen aan de Reek. Aan de oostzijde werd het parkbos begrensd door de Hoppenburgerlaan die de toegangsweg was naar de Hofstede Hoppenburg. Verder kan aan de hand van de kaart geconcludeerd worden dat het gebied tegenover De Dageraad - waar later de belvédère gebouwd zou worden - toen nog niet tot het parkbos behoorde. In het ontwerp zien we duidelijk de kenmerken van de classicistische tuinstijl zoals een symmetrische tuin omsloten door grachten met een zichtas die door het midden van het huis liep. Om het huis zijn de vierkante deeltuinen en rechte lanen zichtbaar. Op de rechthoekige vlakken bij het huis staan bomen opgesteld in quinconce [3] verband. Zichtbare elementen van het parkbos uit deze fase zijn niet meer terug te vinden in het landschap. Maarten Verkaik schrijft in zijn boek Het huis te Bennebroek en zijn bewoners dat het niet geheel zeker is dat het park rondom het huis uitgevoerd is overeenkomstig het ontwerp van Trompert. Wel staat vast dat Adriaan Pauw de gronden rondom het huis uitgebreid heeft door aankopen en dat de aanleg van de tuin in een reeks van jaren heeft plaatsgevonden. Zo kocht Adriaan Pauw op 1 oktober 1679 van Anna Huijgens 4 morgen en 343 roeden land dat deel uitmaakte van de Roode Hellerzanden en dat tot nieuwe vijver was afgegraven. Er zijn geen aanwijzingen gevonden dat er in het bospark na de dood van Adriaan Pauw jr. tot aan 1761 grote veranderingen hebben plaatsgevonden. Wel kan men concluderen dat sinds 1659 het gebied aanzienlijk uitgebreid is door aankopen, want toen Johannes Nutges ambachtsheer werd, gaf hij onmiddellijk opdracht een deel van de tuin te ontwerpen in het gebied tussen het huis en het Haarlemmermeer dat in 1659 nog niet tot het Duinwijk behoorde. De rococo tuinstijl In 1761 werd Johannes Nutges, koopman in Amsterdam, ambachtsheer van Bennebroek. Het was het begin van een periode van bijna 200 jaar waarin de familie Nutges en later door een huwelijk de familie Willink de eigenaren waren van het Huis te Bennebroek en het bijbehorende parkbos. Johan Nutges liet door tuinarchitect Adriaan Snoek twee ontwerpen maken voor een deel van zijn tuin, één ontwerp in geometrische stijl en een ander in de rococostijl die ook gezien wordt als de voorloper van de vroege landschapsstijl. De ambachtsheer koos voor het rococo-ontwerp overeenkomstig de nieuwste inzichten op het gebied van tuinarchitectuur. Bij de rococostijl werd voor het eerst afbreuk gedaan aan de strakke regelmaat van de Frans-classicistische stijl. Er werden voor de afwisseling binnen de strakke kaders van de classicistische stijl wat slingerpaden aangebracht. Eigenlijk kunnen we nog niet spreken van een vroege landschapstijl maar een variant op de classicistische of barokstijl. Op de tekening van Adriaan Snoek zien we een langwerpige classicistische vijver met daarachter een lange zichtlaan die tot aan het Haarlemmermeer reikte. Het is niet geheel uitgesloten dat deze langgerekte vijver reeds bestond toen Johan Nutges de buitenplaats kocht. Het ontwerp bestaat uit een aantal rechte elementen uit de classicistische periode maar om de vijver en in de rechtlijnige vakken verschijnen slingerpaden die de rococostijl aangeven. Een aantal elementen van dit ontwerp zijn nu nog in het landschap terug te vinden namelijk: De grote vijver (die in 1862 door J.D en L.D. Zocher veranderd is in de late landschapsstijl). De bedijking en dam aan de oostzijde van de vijver. De rechte sloten aan weerszijde van de vijver. De slingerlanen rondom de vijver. De vroege landschapsstijl Aan het einde van de 18de en het begin van de 19de eeuw begon de romantische periode die grote invloed had op de 3 heerlijkheden najaar 2012

32 het bennebroekbos een klein maar bijzonder parkbos Gedeelte van de kaart uit 1813 gemaakt door Anthonie Smits in opdracht van ambachtsheer Gerrit Nutges. A: kassen achter de tuinmanswoning, B: het huis, D: moestuin en boomgaard, L: weiland aan de Roohellerzandvaart, 1: Binnenweg, 2: belvédère. De meerstammige beuk (boomboeket) bij de kleine vijver. muziek, de schilderkunst, de architectuur en de literatuur. In deze periode werd het rationele minder belangrijk en er werd veel aandacht gegeven aan de intuïtie, het gevoel, de emotionele beleving, de verbeelding en de spontaniteit. Landschapschilders zoals Claude Lorrain waren een inspiratiebron voor de ontwikkeling van de landschapsstijl in Engeland. Op het eind van de 17de eeuw ging men geleidelijk aan over op de landschapsstijl. Men stapte steeds meer af van de symmetrische en rechthoekige indeling en er kwam meer afwisseling in het landschap door slingerlanen en -paden aan te leggen langs percelen met weiland en bomen. Het Bennebroekbos kon niet achterblijven. Gerrit, de zoon van Johannes Nutges, breidde het grondgebied rondom het huis verder uit. Zo kocht hij in 1793 voor gulden de hofstede Swartsenburg met een oppervlakte van ca 11 ha (13 morgen roeden) en voegde het toe aan zijn buitenplaats. Hiermee werd de grootste omvang van het Bennebroekbos bereikt. In 1813 liet Gerrit Nutges door Anthonie Smits een kaart maken van al zijn bezittingen. Op deze tekening is het gehele parkbos veranderd in de vroege landschapsstijl en de Hoppenburgerlaan is verdwenen. Wanneer deze veranderingen precies doorgevoerd zijn, is niet bekend. Als we naar de details kijken, zien we overal slingerlaantjes met in de noordwesthoek van het parkbos een zeskantig belvédère met daarnaast de nog bestaande slingervijver en de kleine vijver. Ook de lange zichtvijver uit de tijd van A. Snoek is op de kaart te zien. Het zijn typerende elementen van de vroege landschapstijl. Nog zichtbare elementen uit deze fase zijn o.a: Het deel van de heuvel waarop de belvédère stond. De heuvel was oorspronkelijk ca 10 meter hoog. De slingervijver direct ten oosten van de belvédère. De kleine vijver ten westen van de belvédère. De slingerpaden in het noordelijke gebied van het huidige bos. heerlijkheden najaar

33 het bennebroekbos een klein maar bijzonder parkbos Huis naar het ontwerp van Eli Salaber met de voortuin van L.A. Springer (ansichtkaart uit 1905). De weilanden aangegeven met de letter L. De moestuin en boomgaard aangegeven met de letter D. Een meerstammige beuk (boomboeket) bij de kleine vijver. [4]. De late landschapsstijl Na het overlijden van ambachtsvrouwe Johanna Maria Nutges, gehuwd met Arnoud David Willink, erfde haar zoon Gerrit Willink in 1858 het Huis te Bennebroek. De gehele buitenplaats ging op de schop. Zo gaf hij opdracht aan de architect Eli Salaber het huis te verbouwen in de neoclassicistische stijl. Van dezelfde architect werd aan de Binnenweg het poortgebouw gebouwd dat tevens diende als oranjerie. Ook werden enkele onderdelen van de tuin veranderd. Gerrit Willink vroeg de bekende tuinarchitecten J.D. en L.P. Zocher een plan te maken voor het park. Twee gebieden van het bospark werden ingrijpend gewijzigd. De strakke en rechte oevers van de grote vijver werden vergraven waardoor de vijver breder werd en de contouren van de oever een slingerend en natuurlijk karakter kregen. Verder werden er veel nieuwe bomen geplant die de landschapsarchitecten volgens de overeenkomst met de heer Willink moesten kopen uit eigen kwekerij tegen contante betaling aan de tuinbaas. Een tweede grote ingreep vond bij de Binnenweg plaats. Tussen de Dageraad [5] en het poortgebouw werd de rechte Binnenweg in westelijke richting verplaatst en kreeg de vorm van een ruime boog. Tevens werd er een stuk bos gekapt waardoor ten noorden van het koetshuis een royaal weiland ontstond Deze bestelling van bomen uit de eigen kwekerij is waarschijnlijk geschreven door Zocher zelf. Behalve 1387 eikenstekken en 1745 espenstekken bestelde hij stekken van esdoorns, elzen, lariksen, iepen en sparren. De totale kosten waren f. 124,40. 3 heerlijkheden najaar 2012

34 het bennebroekbos een klein maar bijzonder parkbos Het weiland aan de Binnenweg ontworpen door J.D en L.D. Zocher. Ontwerp van de bloem parterre van Leonard Springer. in de volle landschapsstijl. In dit weiland staat nu een gedenkteken ter herinnering aan het bezoek dat koningin Wilhelmina bracht aan een bataljon soldaten uit Kampen dat hier tijdens een oefening in 1916 hun bivak opgeslagen had. Vermoedelijk is tijdens de grote verbouwing tussen 1862 en 1864 ook de zeskantige belvédère vervangen door een gietijzeren constructie. In het midden van de 19de eeuw, in de tijd van de industriële revolutie, werd veel gebruik gemaakt van gietijzeren constructies. Nog bestaande kenmerken uit de tijd van de late landschapsstijl zijn: De grote vijver met kronkelige oevers aan de oostzijde van het huis. Het weiland langs de Binnenweg. De ronding in de Binnenweg tussen de NH kerk en de Dageraad. Het Bennebroekbos in de periode Nadat de bloemparterre was aangelegd zijn er tot het overlijden van de freule Willink in 1950 nauwelijks veranderingen in het Bennebroekbos doorgevoerd. Wel vond er intensief hakhoutbeheer op de buitenplaats plaats, iets waar de freule zich persoonlijk mee bemoeide. Tot 1943 werd ieder jaar een advertentie in het Haarlems Dagblad geplaatst waarin de De bloemparterre In het begin van de 20ste eeuw maakte de bekende landschapsarchitect Leonard Springer een ontwerp voor een bloemparterre voor het huis. Deze bloemparterre lag op de plaats waar nu een parkeerterrein ligt ten zuiden van het koetshuis. Ook is volgens Lucia Albers [6] beplanting op het terrein toegevoegd zoals de moerascipressen aan de oever van de grote vijver. Helaas is niets meer van het bloemparterre terug te vinden, maar de moerascipressen, herkenbaar aan de grove stamstructuur, zijn aan de noordoostzijde van de grote vijver nog te vinden. heerlijkheden najaar

35 het bennebroekbos een klein maar bijzonder parkbos Advertentie in het Haarlems Dagblad van 30 november Uit het Haarlems Dagblad van 21 maart veiling van het hakhout door de notaris uit Heemstede werd aangekondigd. Op het eind van de Tweede Wereldoorlog heeft in het Bennebroekbos onbedoeld hakhoutbeheer plaats gevonden. Menig Bennebroeker wist zijn weg naar het bos te vinden om met het verworven hout de kachel thuis te kunnen stoken. Aan de noordzijde van het Huis te Bennebroek bevond zich een hertenkamp. Ook stond een aantal beelden in de tuin opgesteld en er was een ooievaars nest. Elk jaar werd in het Haarlems Dagblad medegedeeld dat de ooievaar op het nest teruggekeerd was. De periode van : het verval van het parkbos Na het overlijden van de laatste Willink in 1950 kwam het huis met het bos van Willink, zoals de oudere Bennebroekers het bos noemen, per legaat toe aan de NH-kerk met de verplichting dat het huis een Protestants Christelijk tehuis werd voor ouden van dagen uit den gegoeden stand. Vermoedelijk heeft de freule Willink met haar legaat willen bereiken dat het huis en het bos bewaard zouden blijven voor de toekomst. Dat is slechts ten dele gelukt, want het huis is in 1973 gesloopt en vervangen door het huidige appartementencomplex. Het oostelijk deel van het parkbos, dat de achterplaats genoemd werd, behoorde niet tot het legaat. Ook de moestuin behoorde bij de achterplaats. Het gebied van het Reigersbos en Swartsenburg werd aan particulieren verkocht die hier fraaie villa s lieten bouwen. Niet lang nadat het huis en het bos waren overgedragen aan de daartoe opgerichte Willinkstichting zijn het poortgebouw met de oranjerie en de gietijzeren uitzichttoren op de heuvel bij de Dageraad afgebroken. Met minimale middelen werd het bos onderhouden en het hakhoutbeheer werd stopgezet om kosten te besparen. Daarna kwam een periode waarin verdere verkaveling dreigde. Zo werd in opdracht van een Bennebroekse familie de heuvel van de belvédère afgegraven met het voornemen daar een villa te bouwen. Gelukkig heeft de gemeente Bennebroek geen vergunning willen geven waardoor verdere verkaveling van het gebied is voorkomen. Het gevolg was wel dat de heuvel van de belvédère ernstig is aangetast. Het heden Aan het einde van de 20ste eeuw werd door de overheid het bos steeds meer gezien als zeer waardevol en het is inmiddels aangewezen als beschermd natuurmonument. Het werd in 1993 overgedragen aan de Provincie Noord- Holland en in 1995 werd het bos voor publiek vrij toegankelijk. Niet lang daarna werd het eigendom overgedragen aan het Landschap Noord-Holland (LNH) die vanaf juni 2000 het beheer voert over het bos met als doel om enerzijds de restanten van de cultuurhistorische elementen zichtbaar en beleefbaar te houden en anderzijds de natuurontwikkeling een belangrijke rol toe te kennen. In het Bennebroekbos kan onderscheid gemaakt worden tussen gedeeltes met zware bomen, een gemengd bos en 34 heerlijkheden najaar 2012

36 het bennebroekbos een klein maar bijzonder parkbos klein heuveltje een monumentale beuk. Heel bijzonder is het boomboeket van beuken aan de westzijde van de belvédère dat in de loop van de tijd samengesmolten is tot één geheel. Het parkachtige landschap van het Bennebroekbos wordt in het voorjaar opgefleurd door een uitgebreide collectie van stinsenplanten [7]. Er zijn ca. 27 soorten te vinden. De sneeuwklokjes en wilde hyacinten komen in groten getale voor. De tuinbaas had van de familie Willink toestemming om elk jaar sneeuwklokjes op te graven en te verkopen onder voorwaarde dat alle bolletjes beneden een bepaalde maat weer terug in het bos geplant werden. Door de gevarieerde structuur van het bos zijn relatief vrij veel vogelsoorten in opmerkelijk grote aantallen te vinden. Het Bennebroekbos behoort tot de vogelrijkste bossen van Zuid-Kennemerland. Er zijn bijzondere soorten te vinden zoals de zwartkop, glanskop, holenduif, staartmees, boomklever en boomkruiper. Overzichtskaart Bennebroekbos, mei Bronnen hakhoutpercelen. Er zijn diverse soorten bomen te vinden zoals de eik, de beuk, de linde, de kastanje en de plataan. Aan de noordoostzijde van de grote vijvers staan een paar moerascipressen. In de Engelse tuin (zie overzichtskaart) is een combinatie van loofbomen met veel taxus, hulst en rododendrons te vinden. Bij de slingervijver staat op een Beheerplan Bennebroekbos gemaakt in opdracht van Landschap Noord-Holland door Albers Adviezen. J.W. Groesbeek, Bennebroek, beeld van een dorpsgemeenschap, Maarten Verkaik, Het huis te Bennebroek en z n bewoners, Bennebroek P.N. van Doorninck, Inventaris uit het oud archief der heerlijkheid en Gemeente Bennebroek, Noord-Hollands Archief Bert Vermeer, De eerste 25 jaar van de TVB. kranten.kb.nl Noten 1. Het maatboek is de voorloper van het kadaster. 2. De pastorie is omstreeks 1960 gesloopt om de toegang naar de Schoollaan te verbreden. 3. Quinconce is een plantverband dat veel toegepast werd in de classicistische tuinen. De basis bestond uit vier bomen neergezet in een vierkant met in het midden een vijfde boom zoals de dobbelsteenkant met de vijf ogen. Op het voorplein van de buitenplaats Huis te Manpad staan nog linden in quinconceverband. 4. Bij de aanmaak van een boomboeket worden meerdere bomen in een plantgat gezet. Er zijn nog fraaie boomboeketten te vinden in Groenendaal en Ipenrode. 5. De Dageraad is een buurtschap die ontstaan is op het voormalige terrein van de blekerij de Dageraad. De Dageraad ligt aan de Binnenweg in Bennebroek nabij de grens van Heemstede. 6. Zie Beheerplan Bennebroekbos gemaakt in opdracht van het Landschap Noord-Holland. 7. Stinsenplanten komen van nature niet in het gebied voor en zijn in het verleden aangeplant om de buitenplaats te verfraaien. heerlijkheden najaar

37 Cornelis Blaak, KLM-pionier en gevallene in WO-II Marloes van Buuren De plaquette onder het monument voor de gevallenen uit de Tweede Wereldoorlog aan de Vrijheidsdreef in Heemstede telt 45 namen. De naam C. Blaak staat helemaal onderaan en werd er pas later op verzoek van de nabestaanden aan toegevoegd. Blaak woonde vanaf 1933 in Heemstede. Hij was één van de eerste 25 vliegers van de KLM. Zijn leven eindigde tragisch in 1942 op Sumatra in Nederlands- Indië. Het in 2012 verschenen boek over Cornelis Blaak. De geschiedenis van de KLM in oorlogstijd en de aanloop daartoe is zeer compleet vastgelegd door Jan Hagens in twee delen Londen of Berlijn? De KLM en haar personeel in oorlogstijd. Ook het boek Cornelis Blaak, KLM- pionier zonder franje is van zijn hand. Hij stelde het samen op verzoek van Gerda Groenenveld-Blaak, de dochter van Kees Blaak. Het boek verscheen dit voorjaar in een heel beperkte oplage en de HVHB kreeg van mevrouw Groeneveld-Blaak een exemplaar cadeau. De indrukwekkende levensloop van haar vader delen we graag met u. (Een langere versie van dit verhaal vindt u op onze website.) Marineluchtvaartdienst en opleiding tot vlieger Kees Blaak werd als zoon van een landarbeider geboren in december 1899 in het boerendorp Oudenhoorn op het eiland Voorne. In mei 1918, kort voor het einde van de Eerste Wereldoorlog, nam hij dienst in de net opgerichte Marineluchtvaartdienst (MLD) van de Koninklijke Marine. Na een militaire basistraining in Den Helder deed hij de opleiding tot onderofficier-vliegtuigmaker op Texel. De MLD had een allegaartje aan vliegtuigen uit diverse landen. In oktober 1918 werd vliegkamp De Kooy bij Den Helder in gebruik genomen. In 1921 kreeg Blaak de kans om opgeleid te worden tot vlieger. De MLD wilde flink uitbreiden naar Nederlands-Indië en had snel veel nieuwe vliegers nodig. Tweede vliegers zochten ze bij de onderofficieren, het liefst vliegtuigmakers omdat die in geval van een noodlanding 3 heerlijkheden najaar 2012

38 cornelis blaak, klm-pionier en gevallene in wo-ii Kees Blaak als tweebander in of storing zelf hun vliegtuigen konden repareren. De lesvliegtuigen waren van hout en linnen met een buizenconstructie. Blaak haalde in juni 1921 als nr. 147 in Nederland het internationale brevet van de Fédération Aéronautique Internationale en na instructie op watervliegtuigen ook zijn marine-brevet. Van 1923 tot 1926 werd hij uitgezonden naar Nederlands-Indië. Hij maakte er met tweedekker watervliegtuigen verkenningstochten, verzamelde militaire en topografische gegevens en hield zich zelfs bezig met het bestrijden van zeeroverij. Naar de KLM In 1927 kreeg Blaak (inmiddels sergeantvliegtuigmaker) twee maanden buitengewoon verlof om als hulpbestuurder bij de KLM te gaan vliegen. De KLM had die functie in 1926 geïntroduceerd omdat er geen opleiding voor verkeersvliegers was. Alle KLM-piloten waren in de jaren twintig van oorsprong militaire vliegers. In 1929 ging Blaak definitief naar de KLM. Hij kreeg eervol ontslag uit de Marine-dienst (waar hij in 1928 overigens bevorderd was tot instructeur bij de MLD). In mei 1929 trad hij samen met zeven andere militaire vliegers in dienst bij de KLM voor Nederland en Koloniën. De KLM vloog vooral met meermotorige vliegtuigen en de piloten waren gebonden aan voorschriften en tijdschema s, maar de navigatie was net zo primitief als bij de MLD. Aan boord hadden ze rolkaarten die verder uitgerold werden naarmate de vlucht vorderde. Bij goed weer vlogen ze op zicht door bijvoorbeeld een spoorbaan of rivier te volgen, bij slecht weer op kompas. Dat ging min of meer op de gok of er werd niet gevlogen. Er waren vaak technische storingen en dan moest er ergens een noodlanding gemaakt worden, bijvoorbeeld in een weiland. Remmen had het vliegtuig niet, wel was er een soort ploeg aan de staart die neergelaten kon worden. Bij vluchten naar Engeland vlogen ze langs de kust naar Calais en staken daar over naar Dover. In november 1930 werd Blaak als tweede vlieger ingedeeld op de nieuwe dienst naar Batavia. De bemanning bestond uit de gezagvoerder, de tweede vlieger, een boordwerktuigkundige (BWK) en een telegrafist. Via maar liefst 21 tussenstops werd in ongeveer elf dagen naar Batavia gevlogen. Dat ging via Boedapest, Athene (in de winter Marseille, Rome) en verder onder meer Cairo, Bagdad, Karachi, Bangkok en Singapore. De ontwikkelingen gingen snel: er kwamen steeds meer vluchten op Nederlands-Indië in steeds modernere vliegtuigen. In 1934 was de reistijd naar Indië al teruggebracht tot 5,5 dag, in 1936 vloog men, inmiddels met DC-3 s, drie keer per week naar Batavia. Zijn negende Indiëreis in januari 1933 maakte Blaak voor het eerst als gezagvoerder. Dreigende oorlog In 1928 was Blaak getrouwd met Janna van der Ham, net als hij afkomstig uit Oudenhoorn. Ze gingen in Rotterdam wonen, waar ook hun dochtertje Gerda geboren werd. In maart 1933 verhuisden ze naar de Meerweg in Heemstede en in november 1934 werd zoon Jacob gebo- heerlijkheden najaar

39 cornelis blaak, klm-pionier en gevallene in wo-ii Kees Blaak in 1937 in KLMtropenuniform. ren. Ook de jaren daarna ging het de familie goed. In 1938 had vader Kees een auto gekocht en in de zomer maakten ze daarmee uitstapjes in Nederland. Intussen groeiden wel de politieke spanningen en vreesde men een nieuwe oorlog. In augustus 1939 ging Nederland over tot mobilisatie. Blaak, reservist bij de marine, kreeg samen met andere vliegers uitstel van opkomst om het overgebleven lijnennet van de KLM in stand te kunnen houden. Dat waren de diensten op Batavia, Londen, Parijs, Wenen, Boedapest en Scandinavië. De Indiëdienst werd vanaf 15 september gevlogen vanaf Napels. Het vervoer van post, passagiers en bemanning naar Napels en vice versa gebeurde per trein. Blaak vond die tweedaagse treinreis via Duitsland en Zwitserland maar niks, omdat hij ook verantwoordelijk was voor hotelrekeningen, het welzijn van de passagiers en contacten met buitenlandse autoriteiten. Liever was hij alleen gezagvoerder. Op Napels was er zo veel KLM-personeel dat er werd gesproken over Klein Schiphol. Om beschietingen door de Duitsers te voorkomen werden alle vliegtuigen van neutrale landen binnen Europa oranje gespoten met in grote zwarte letters daarop de nationaliteit. Vlucht naar Zuid-Afrika Tussen alle oorlogsdreiging in waren er ook nog positieve ontwikkelingen. In 1938 was de eerste verkennende vlucht naar Zuid-Afrika uitgevoerd en Blaak werd twee jaar later aangewezen als gezagvoerder op de tweede spraakmakende vlucht met de Reiger. Hij vertrok op 11 januari 1940 vanaf Amsterdam CS. Er gingen tien passagiers mee naar Johannesburg. Er mocht alleen overdag gevlogen worden en op sommige plekken alleen via corridors. Het deel naar Athene en Cairo kende Blaak van zijn Indiëreizen, daarna was alles nieuw. De route ging zuidwaarts langs de Nijl. De passagiers en de bemanning genoten vanuit de lucht van de tempels van Abu Simbel in Egypte, van kuddes olifanten in Zuid-Sudan, nijlpaarden en antilopen in Kenya en van de besneeuwde Kilimanjaro. In Johannesburg werden ze verwelkomd door honderden Nederlanders. De terugreis verliep al even voorspoedig en de Nederlandse pers was lovend. Na zo n mooie reis was het contrast in Nederland groot. Op Schiphol was het luchtverkeer sterk ingekrompen. Naast de weinige, fel oranje geschilderde toestellen zag je er vooral militairen, zandzakken en vliegtuigen in camouflagekleuren. Voorjaar 1940 Op 9 april viel Duitsland Noorwegen en Denemarken binnen en werden in Nederland alle verloven ingetrokken. Op 13 april 1940 nam Blaak afscheid van zijn vrouw en kinderen en vertrok hij vanaf Amsterdam CS naar Napels. Hij zou zijn gezin nooit meer terugzien. Op 10 mei 1940 werden bij het bombardement op Schiphol vijftien KLM-vliegtuigen vernield. KLM-directeur Plesman verzocht directeur Versteegh van de Koninklijk Nederlands-Indische Luchtvaart Maatschappij (KNILM) voorlopig de leiding van de KLM over te nemen. Na de capitulatie van 15 mei werd Batavia de nieuwe standplaats. Op 10 juni verklaarde Italië de oorlog aan de geallieerden en dat was het einde van de Indiëlijn. KLM-Batavia had vijf gezagvoerders, twee tweede vliegers, acht BWK s, zes telegrafisten en vier Douglas DC-3 s tot z n beschikking. Er was werk genoeg. Doordat de Engelsen 3 heerlijkheden najaar 2012

40 cornelis blaak, klm-pionier en gevallene in wo-ii Vanaf oktober 1936 vloog de KLM drie keer per week op Batavia. zich in Egypte bedreigd voelden, wilden velen naar Brits-Indië. Er was een groot aanbod aan passagiers en vracht en er kwam een nieuwe dienst Batavia-Lydda (in Palestina) en chartervluchten tussen Lydda en Karachi. Maandelijks zette Blaak voor zijn gezin in Nederland een bedrag vast dat door de KLM uitbetaald werd. Het was voor alle personeel heel verdrietig en zorgwekkend dat ze niet terug konden. Oorlog met Japan In Nederlands-Indië nam de dreiging van Japan steeds verder toe. De KLM en KNILM werden geïntegreerd en samen ingeschakeld voor de defensie van Nederlands-Indië en voor de bevoorrading van militairen. Ze vervoerden personeel, medicamenten, voedsel en reserve onderdelen. In juli 1941 bezette Japan heel Frans Indo-China. In Heemstede was Gerda Blaak tien jaar geworden. Op haar tweede verjaardag zonder vader ontving ze van hem een uit Bangkok verzonden gelukstelegram. Op 7 december 1941 viel Japan de Amerikaanse marinebasis Pearl Harbour op Hawaii aan en op 8 december verklaarde Nederland Japan de oorlog. Alle vliegtuigen werden in donkergroen camouflagepatroon gespoten. De vluchten naar Lydda werden steeds moeilijker en gevaarlijker. Op 26 december ging het eerste vliegtuig van KNILM verloren. Er kwamen veel vluchtelingen uit de buitengewesten en de dienstregeling veranderde soms met het uur. Alle Britse, Brits-Indische en Australische militairen uit Malakka hadden zich teruggetrokken op het eiland Singapore en zaten daar samen met veel vluchtelingen en burgers als ratten in de val. Op 1 februari 1942 vloog Blaak naar het half vernielde vliegveld van Singapore. Overbeladen met veertig vrouwen en kinderen samengepropt op dekens en kussens op de vloer keerde hij terug. Het was de laatste vlucht vanuit Singapore; de KNILM vond het verder te riskant. Naar Australië De KNILM bracht vliegtuigen over naar eerder ingerichte schuilterreinen en vloog zo min mogelijk overdag. Eén vliegveld lag op een rubberplantage tussen Bandoeng en Batavia. Er waren tien insteekhavens in de beplanting gekapt. De vliegtuigen konden daar aan hun staart ingetrokken worden, waarmee de vleugels onder het bladerdak verborgen bleven. De neuzen werden afgedekt met takken. Blaak en de andere vliegers vlogen talloze pendeldiensten op allerlei types vliegtuigen. De Japanners wonnen steeds meer terrein. Op 15 februari 1942 capituleerden de Britten in Singapore. Op 17 februari 1942 besloot de KNILM de resterende vlieg- heerlijkheden najaar

41 cornelis blaak, klm-pionier en gevallene in wo-ii tuigen en personeel zo snel mogelijk naar Australië over te brengen. De eerste start was om 10 uur s avonds en vervolgens ieder uur een vliegtuig. Blaak ging vlak na middernacht, rechtstreeks naar Broome op de noordwestkust van Australië, 8,5 uur vliegen. Het hele vervolgtraject naar Sydney, 4000 km, was nieuw voor hem. De laatste vluchten vanaf Java De DC-3 s onderhielden een luchtbrug tussen Broome en Bandoeng, heen oorlogsmateriaal, terug door de regering aangewezen ambtenaren. Het vliegveld Andir bij Bandoeng was inmiddels ook zwaar beschadigd. Op 26 februari 1942 vertrok Blaak vanuit Broome naar Bandoeng. Tijdens de vlucht was er voor de veiligheid absolute radiostilte, dus vlogen ze op kompaskoers. Diezelfde nacht raakte Blaak met zijn toestel vermist. Op 1 maart landden de eerste Japanse troepen op Java en de KNILM evacueerde vliegtuigen en bemanningen. Als laatste vlucht vanaf Java ontsnapte op 7 maart een DC-3 met o.a. gouverneur-generaal Van Mook aan boord. Op 8 maart capituleerden de geallieerde strijdkrachten in Nederlands-Indië. Lang in onzekerheid Het precieze lot van Blaak en zijn bemanning bleef lang onbekend al waren er allerlei geruchten. Pas eind 1945 werd duidelijker wat er gebeurd was en liet mevrouw J. Blaak-van der Ham op 15 november 1945 in de krant weten dat haar man op Sumatra om het leven was gekomen. Meer details kwamen aan het licht toen in 1948 nader onderzoek gedaan werd in door de Nederlandse strijdkrachten gecontroleerd gebied. De DC-3 was op 27 februari 1942 ten zuidwesten van Palembang in een moerasgebied aan de grond gekomen. Alle bemanningsleden overleefden dat. Nadat ze eerst door een inlander geholpen waren, werden ze onder valse voorwendsels overgebracht naar een ander onderkomen en daar overvallen. Twee bemanningsleden werden toen gedood, één verdronk in de nabijgelegen rivier en alleen de gewonde telegrafist Pronk wist te ontsnappen. Hij vond onderdak bij een kamponghoofd. Deze droeg hem over aan de Japanse militairen, die hem eerst goed behandelden, maar op 4 maart werd hij alsnog onthoofd. Pronk werd begraven op het kerkhof in Tandong Radja en in 1967 herbegraven op het Nederlandse De KLM DC-3 PH-ARE Emoe op Schiphol, later als PK-AFZ in dienst van de KNILM. Dit is vliegtuig waarmee Blaak en zijn bemanning op Sumatra vermist raakten. 4 heerlijkheden najaar 2012

42 cornelis blaak, klm-pionier en gevallene in wo-ii Het monument aan de Vrijheidsdreef. ereveld Pandu in Bandung. Van de drie andere bemanningsleden zijn de stoffelijke resten niet terug gevonden. Van het vliegtuig werd in 1988 alleen het staartstuk teruggevonden. Eerbetoon In Oudenhoorn wordt Blaak samen met een ander oorlogsslachtoffer geëerd met een monument bij de kerk. De naam van Blaak is in 1951 aan dat monument toegevoegd en dat is toen voor de tweede keer onthuld. In 1968 is een straat naar hem vernoemd. Het monument voor de gevallenen in de Tweede Wereldoorlog aan de Vrijheidsdreef in Heemstede werd op 4 mei 1948 onthuld. Op de plaquette aan de voet ervan stonden toen 43 namen. De namen C. Blaak en H. Loeb zijn er later aan toegevoegd. Blaak is van de 45 de enige die in Nederlands-Indië om het leven gekomen is. Dankzij mevrouw Groeneveld Blaak en Jan Hagens kennen wij nu het verhaal achter de korte inscriptie op het monument. Extra informatie Cornelis Blaak, KLM-pionier zonder franje (2012) is in beperkte oplage gemaakt, in principe niet voor verkoop aan derden. Van dezelfde auteur Jan Hagens zijn wel verkrijgbaar: London of Berlijn, deel 1, De KLM en haar personeel in oorlogstijd (2000) en London of Berlijn deel 2, De KLM en haar personeel in oorlogstijd deel 2: (2005) via De complete lijst van alle 45 namen op het monument aan de Vrijheidsdreef, met per persoon de in 1995 bekende gegevens, vindt u in: Marcel Bulte en Hans Krol, Heemstede , Een gemeente in bezettingstijd, Haarlem, 1995 (2e druk 2005). Gedetailleerde beschrijvingen van onder meer de vlucht van Blaak naar Johannesburg zijn te vinden op de krantenviewer van het Noord-Hollands Archief (tik als zoekterm gezagvoerder Blaak in) of via kranten. kb.nl met dezelfde zoekterm. Een uitgebreidere versie van dit artikel, met veel meer gedetailleerde informatie, vindt u op onze website bij de bijlagen bij HeerlijkHeden 154. De naam C. Blaak staat helemaal onderaan gegraveerd op de plaquette bij het monument aan de Vrijheidsdreef. heerlijkheden najaar

43 Fort bij Heemstede: bijzonder militair erfgoed in een buurtpark Jeptha Dullaart Tussen Vijfhuizen en de Cruquiusbrug, net buiten de gemeentegrens van Heemstede, liggen acht bunkers die deel uitmaken van de Stelling van Amsterdam. Ze liggen op de plek waar ooit een torenfort had moeten komen. Op de website van Oneindig Noord-Holland staan bijdragen over een groot aantal afzonderlijke onderdelen van de Stelling van Amsterdam. Het artikel over het nooit gebouwde torenfort bij Heemstede vindt u (met enkele kleine aanpassingen) hieronder. Op de plek waar nu een buurtpark is aangelegd, wilde men in het midden van de negentiende eeuw een indrukwekkend torenfort bouwen. In 1840 was men begonnen met de aanleg van de Ringdijk en vaart voor de drooglegging van het Haarlemmermeer. Om een vijandelijke aanval op Amsterdam via de nieuwe drooggelegde polders af te kunnen wenden, besloot men om een aantal torenforten langs de Ringvaart aan te leggen. Een ronde geschuttoren werd hier echter nooit gerealiseerd. Het bleef slechts bij een aarden verdedigingswerk met een gracht. Nu zijn de acht bunkers de meest in het oog springende objecten uit de militaire geschiedenis van het voormalige fort. De acht bomvrije bunkers zijn in 1918 gebouwd en behoren tot de oudste militaire werken in de wereld die vervaardigd zijn uit versterkt beton. Met recht is deze locatie dan ook te beschouwen als een belangrijke militaire ruïne. Rechtsonder het woord fort bij de Ringvaart is de halfronde gracht te zien op de plek waar het torenfort gepland was; kaart van de Haarlemmermeer uit heerlijkheden najaar 2012

44 fort bij heemstede: bijzonder militair erfgoed De bunkers zijn nu te zien als opvallende groene bulten in het fortparkje. Nooit gebouwd torenfort Ter verdediging van het noordelijk gedeelte van de drooggelegde Haarlemmermeer verrezen er vier torenforten aan de randen. Het Fort bij Schiphol, Fort aan de Liede en Fort aan de Nieuwe Meer kregen tussen 1843 en 1848 hun torenfort. Al gauw bleken de ronde bouwwerken met zware, dikke muren te verzakken in de slappe veenbodem. Dit proces werd bespoedigd door de veranderende waterhuishouding als gevolg van de drooglegging van het Haarlemmermeer. Realisatie van een verbeterd torenfort bij Heemstede zou tot aanzienlijk hoge bouwkosten leiden en werd daarom afgeblazen. Ook werd duidelijk dat de torenforten niet bestand bleken tegen het steeds zwaarder wordende geschut als gevolg van de wapenwedloop tussen de Europese legers. Of de fundamenten voor het torenfort bij Heemstede zijn gebouwd is onduidelijk, maar in ieder geval werd er een gracht en een aarden wal aangelegd. De gracht kon vanuit de Ringvaart van water worden voorzien. Met de drie torenforten in de Haarlemmermeer die wél gebouwd zijn, liep het overigens niet goed af. Zij zijn gesloopt in de loop van de twintigste eeuw; bij Fort aan de Liede zijn nog enkele militaire elementen zichtbaar net als bij Fort Heemstede. Voorpost van Fort bij Vijfhuizen Er kwam dus geen torenfort; wel werd het fortterrein onderdeel van de Stelling van Amsterdam. Hiermee verloor het zijn prominente positie en werd het gedegradeerd tot voorstelling van het nieuw te bouwen en vlakbij gelegen Fort bij Vijfhuizen. Dit fort kwam in 1897 gereed en had de belangrijke taak om onder andere de Geniedijk te verdedigen. De Geniedijk, een aarden wal van 11 km lang, deelde de Haarlemmermeerpolder in tweeën. Hierdoor was het mogelijk om het zuidwestelijk deel onder water te zetten (inunderen), terwijl het noordoostelijk deel achter de liniegrens droog bleef. Een eventuele vijand kon echter via de Ringvaart en de Spieringerweg de inundatievelden gemakkelijk doorkruisen en door de linie heen breken. Vanuit het Fort bij Vijfhuizen werden deze zogenaamde accessen bewaakt en kon een eventuele vijand onder vuur worden genomen. heerlijkheden najaar

45 fort bij heemstede: bijzonder militair erfgoed Het fortparkje, september Versterkte positie met bomvrije bunkers Als niet-versterkte voorpositie vervulde Fort bij Heemstede decennia lang een zeer bescheiden rol binnen de Stelling van Amsterdam. Tot 1916, toen acht scherfvrije onderkomens werden aangelegd. Dit zijn de bunkers die er nog steeds staan. Ten behoeve van de aanleg van de bunkers werd de oude structuur van het fort aangepast. De oude aarden wallen werden vergraven, de gracht werd gedempt en grond werd gebruikt om de bunkers te bedekken met een dikke laag aarde. De Stelling van Amsterdam werd niet alleen gebruikt als verdediging van de hoofdstad, maar ook als nationaal reduit. Ten tijde van oorlog was de Stelling het laatste toevluchtsoord voor leger en regering als andere verdedigingslinies waren gevallen. De voorstellingen maakten het mogelijk om terugtrekkende troepen een veilig heenkomen te bieden tegen rondspattende metalen scherven afkomstig van vijandelijke granaten. Fortparkje met historische contouren In 1926 werd het fort opgeheven als vestingwerk en raakte het in onbruik. Rond 1960 werd de helft van het fortterrein opgeslokt door de naastgelegen bedrijven. Na jaren van verwaarlozing is in 2004 begonnen met de herontwikkeling tot een buurtparkje. Uitgangspunt bij de herinrichting was dat de vormen van het oude fortterrein weer (deels) terug te zien zijn. Zo is langs de Ringvaart een kanteldijkje aangelegd dat de oude contour van het fortterrein accentueert. De met gras ingezaaide aarden wal die nu is aangelegd laat zien hoe de oorspronkelijke bocht in de oude Ringdijk liep. Aan de binnenkant van de dijk, waar vroeger de gracht lag, ligt nu een gazon met plukjes golvende bloemenweide die verwijzen naar het water dat vroeger in de gracht aanwezig was. Net als de dijk zijn de acht bunkers ingezaaid met gras. Als opvallende groene bulten zijn zij niet alleen de blikvanger van het nieuwe fortparkje, maar vormen zij ook de voornaamste restanten van het militaire verleden van deze plek. Dit verhaal, geschreven voor Projectbureau Stelling van Amsterdam, is gepubliceerd op op www. onh.nl, de website van Oneindig Noord-Holland. Het maakt deel uit van een QR route (via de smartphone) van de Stelling van Amsterdam die in het voorjaar van 2012 gelanceerd is op 44 heerlijkheden najaar 2012

46 van het bestuur Uitnodiging voor de najaarsbijeenkomst op 22 november 2012 Het bestuur van de Historische Vereniging Heemstede-Bennebroek nodigt u van harte uit voor de najaarsbijeenkomst van de vereniging op donderdag 22 november 2012 in de Burgerzaal van het gemeentehuis van Heemstede. Tijdens deze bijeenkomst wordt het Buitenplaatsenjaar Heemstede afgesloten met een minisymposium, waarin een terugblik op het themajaar historische buitenplaatsen wordt gegeven. Bij wijze van uitzondering vindt de najaarsbijeenkomst daarom dit jaar niet in Bennebroek plaats, maar in Heemstede. Het programma begint om uur. Vanaf uur bent u welkom voor koffie of thee. Opening en jaarprogramma 2013: uur 1. Opening door voorzitter Jaap Verschoor. 2. Presentatie Jaarprogramma 2013 door Marc de Bruijn. Minisymposium over het themajaar historische buitenplaatsen: uur 1. Opening door Jaap Verschoor. 2. Inleiding door Jur Botter, wethouder Cultuur in Heemstede, over de betekenis van buitenplaatsen voor Heemstede. 3. Toelichting op de inrichting van het noordelijk deel van de buitenplaats de Hartekamp door Fred Booy van DS Landschapsarchitecten. 4. Een toelichting op het buitenplaatsenbeheer in Zuid-Kennemerland door Landschap Noord-Holland. 5. De voorzitter van de Stichting Themajaar Historische Buitenplaatsen 2012, René Dessing, geeft een terugblik op het themajaar. 6. Kort exposé van Christian Bertram over de buitenplaats Groenendaal als opmaat voor het boek over Groenendaal, dat de HVHB ter gelegenheid van het 100-jarig jubileum van de aankoop van Groenendaal in 2013 zal uitgeven. Christian Bertram is medeauteur van het boek. 7. Afsluiting van het symposium door Jaap Verschoor met aandacht voor de rol van de HVHB bij het themajaar. De voordrachten zullen gepaard gaan met het vertonen van talrijke fraaie afbeeldingen. Informeel gedeelte: uur Na afloop, uiterlijk rond tien uur, is er zoals gebruikelijk de gelegenheid tot napraten onder het genot van een drankje. Graag rekent het bestuur op uw komst. heerlijkheden najaar

47 van het bestuur Karakterbehoud, najaar 2012 Hieronder een kort overzicht van de stand van zaken op het gebied van karakterbehoud in Heemstede en Bennebroek. Houd ook onze website in de gaten, waar meer informatie over karakterbehoud te lezen valt. Begraafplaats Herfstlaan: rusten of ruimen De HVHB is in overleg met de gemeente over de begraafplaats aan de Herfstlaan. Aanleiding is de reguliere ruiming van graven (zowel huur als koop), waarvan de eigenaren/nabestaanden de grafrechten niet meer willen verlengen. Voordat er geruimd wordt is echter van belang dat goed wordt geïnventariseerd of het om bijzondere graven gaat (qua stijl of als voorbeeld van funerair erfgoed) of om graven van bijzondere personen (bijvoorbeeld voor Heemstede bijzondere auteurs of kunstenaars e.d.). Volgens planning wordt binnenkort een aantal grafmonumenten overgebracht naar de grafstenentuin en zo bewaard als funerair erfgoed. Dit op basis van een inventarisatie die een aantal jaren geleden is gemaakt. Deze inventarisatie dient echter geactualiseerd te worden. Net zoals de HVHB voorstellen doet voor het uitbreiden van de gemeentelijke monumentenlijst, wil ze ook voorstellen doen voor het uitbreiden van de lijst met graven die bewaard dienen te worden. Dat kan in de speciaal daartoe aangelegde grafstenentuin, maar zou ook op de oorspronkelijke plek kunnen. Op die manier kan ook het karakter van bepaalde delen van de begraafplaats beter intact blijven. Ook zijn er graven die dringend restauratie behoeven. Manpadslaangebied De gemeente heeft plannen voor een herinrichting van het gebied tussen de Manpadslaan en de Rivierenbuurt en heeft een begeleidingsgroep ingesteld die hierover meedenkt. De HVHB is in deze groep vertegenwoordigd. Wij zijn van mening dat het landelijke karakter behouden dient te blijven. Manpadslaan heerlijkheden najaar 2012

48 van het bestuur Bollenschuur Manpadslaan De bollenschuur aan de Manpadslaan is een van de weinige overblijfselen van de omvangrijke bollenteelt die Heemstede ooit kende en om deze reden adviseert de HVHB deze schuur te behouden. Tegen een verbouwing tot woning, zoals aan de Kadijk gebeurd is, is geen bezwaar, mits het aanzien van de schuur behouden blijft. Wapen van Heemstede/Pandahof, Wilhelminaplein Nog steeds staat dit bijzondere pand leeg en is de toekomst ervan onzeker. Mede op aandringen van de HVHB is in het nieuwe Bestemmingsplan Zuidoost de bestemming van het gebouw verruimd van alleen horeca naar wonen en werken Daardoor wordt het voor een nieuwe eigenaar makkelijker het pand te exploiteren. Oude Kern Bennebroek De ontwikkelingen omtrent de plannen rond de Oude Kern worden nauwlettend gevolgd, zeker nu er voorstellen gedaan zijn in de tuin van de pastorie van de St. Jozefkerk en op de parkeerplaats woningen te gaan bouwen. Als het zo ver komt dient deze bebouwing in overeenstemming met de omgeving te zijn. Raad van State De HVHB is zeer ingenomen met de uitspraak van de Raad van State op 1 februari 2012 (zaaknr /1/ A2) dat een gemeente eigenaren van monumenten kan dwingen om, ingeval van verwaarlozing, maatregelen te nemen om verdere achteruitgang te voorkomen. Hierbij hoeft geen rekening gehouden te worden met de financiële situatie van de eigenaar. Deze uitspraak geldt alleen voor de verwaarlozing die tijdens het in bezit hebben van het pand plaatsvindt. Het gebied tussen Manpadslaan en Rivierenbuurt, gezien vanaf Leyduin. December heerlijkheden najaar

49 van het bestuur Mei 2013: boek over Groenendaal Volgend jaar, 2013, is het honderd jaar geleden dat de gemeente, op initiatief van burgemeester David van Lennep en na onderhandelingen in het diepste geheim, overging tot aankoop van Bosbeek en Groenendaal. Bosbeek werd afgesplitst en Groenendaal werd opengesteld als openbaar toegankelijk wandelbos, voor die tijd een visionaire beslissing, die ook in belangrijke mate heeft bijgedragen aan de kwaliteit van Heemstede en het karakter als groene gemeente. Om dit jubileum te vieren publiceert de Historische Vereniging Heemstede-Bennebroek in mei 2013 een boek over Groenendaal. Het zal een omvang hebben van zo n 160 pagina s full colour, boordevol foto s en afbeeldingen en interessante artikelen. Naast de aankoop in 1913 en Groenendaal als volksbos - inclusief natuurlijk de Flora-tentoonstellingen belicht het boek de geschiedenis van het gebied tot de 16de eeuw, de ontwikkeling van buitenplaatsen in Heemstede met extra aandacht voor Bosbeek, Groenendaal en Meer en Berg, bewoners en gebruikers, de natuur in Groenendaal en nog veel meer. Kortom, een boek dat iedereen die Heemstede een warm hart toedraagt in huis moet hebben. Het maken van zo n boek is een hele onderneming en ook een financieel risico voor de HVHB. Hiervoor hebben we geld gereserveerd, maar we zijn toch erg blij dat we in deze tijd van bezuinigingen van een aantal instanties subsidie toegezegd hebben gekregen (waaronder het Prins Bernhard Cultuurfonds Noord-Holland, de J.C. Ruigrok Stichting en het VSB-fonds). De subsidies maken het ook mogelijk er een prachtuitgave op groot formaat van te maken, met veel afbeeldingen in kleur. Qua vormgeving zal het boek lijken op dat over de Binnenweg en Raadhuisstraat. We hebben een aantal professionele auteurs bereid gevonden mee te werken en in de archieven hebben we al veel onbekend en nog nooit gebruikt materiaal gevonden, dat nu dus voor het eerst onthuld en getoond zal worden. Door Jan Wiegman getekende reclame voor café-restaurant Groenendaal. 4 heerlijkheden najaar 2012

50 van het bestuur Misschien kunt u ons nog helpen met extra beeldmateriaal. We zouden bijvoorbeeld graag foto s hebben van de situatie vlak na de oorlog, toen er in Groenendaal een flinke kaalslag had plaatsgevonden. Ook duidelijke oude foto s van de Belvédère, de kinderboerderij, de speeltuin of een ander aansprekende plaatsen in het Groenendaalse bos zijn welkom. Neemt u contact op met Marloes van Buuren, , redactie@hv-hb.nl. Het materiaal krijgt u direct na het scannen weer terug. Het Groenendaalboek verschijnt in mei 2013 en wordt onderdeel van het themajaar Groenendaal, waarin door de gemeente Heemstede, de HVHB en heel veel andere instanties allerlei activiteiten in en rondom Groenendaal worden georganiseerd. Het Groenendaalboek zal naar verwachting in de winkel 25,- gaan kosten. Leden van de HVHB krijgen 5,- Reserveer nu alvast uw boek We verwachten dat er veel belangstelling voor dit boek zal zijn en u kunt nu reeds uw exemplaar/exemplaren reserveren. Dat maakt het voor de HVHB makkelijk de oplage scherp te bepalen en voorkomt dat u er straks naast zit. Reserveer daarom nu via onze website Klik hiervoor op Neem contact met ons op/bestelformulier bovenaan in het midden van iedere pagina en vul de gegevens in. korting en betalen slechts 20,-. Die ledenkorting geldt ongeacht het aantal exemplaren dat u koopt. De Kerklaan, het verhaal van een laan: nu weer leverbaar In 1996 verscheen als uitgave van onze vereniging De Kerklaan, Het verhaal van een laan door Kees de Raadt. Het boekje verkocht zo goed dat er direct dat jaar nog een tweede druk kwam en ook die raakte al jaren geleden uitverkocht. Nu heeft de drukker van destijds, de heer Melisie, in een doos in zijn magazijn nog tien exemplaren gevonden die wij van hem overgenomen hebben. We bieden het boek te koop aan voor 5,-. (Het gaat dus niet om tweedehands exemplaren, maar om nieuwe.) In acht hoofdstukken, geïllustreerd met veel afbeeldingen, leest u onder meer over de oorsprong van de Kerklaan, blekers en bollenkwekers, bewoners en bedrijvigheid, vervoer en verkeer, het katholieke bolwerk aan de Kerklaan, gebeurtenissen in de Tweede Wereldoorlog en de periode In een bijlage vindt u de bewoners (en hun beroepen) in U kunt het boek kopen door contact op te nemen met Marloes van Buuren, of redactie@hv-hb.nl. Overige uitgaven van de HVHB vindt u op www. hv-hb.nl (Wat we doen / Onze overige publicaties) of in HeerlijkHeden 151, pagina 52. heerlijkheden najaar

51 van het bestuur Interessant in de regio Nationale gids Historische Buitenplaatsen In november verschijnt een gids met daarin een beschrijving van alle nog bestaande en beschermde complex historische buitenplaatsen in Nederland. Dat zijn er zo n 550. In het boek krijgt iedere buitenplaats een korte beschrijving en wordt uitgelegd waar de naam vandaan komt. Auteurs zijn René W. Chr. Dessing (1956) kunsthistoricus (ook initiatiefnemer en voorzitter van de Stichting Themajaar Historische Buitenplaatsen 2012) en Jan Holwerda (1960) die historisch onderzoek doet op het terrein van groen erfgoed. Het boek (15 x 21 cm) is gebonden, bevat 336 pagina s met vele kleurenfoto s en kost 19,50. Het is te bestellen bij bestellen@uitgeverij-noord-holland.nl ( Buitenplaatsen rondom de Haarlemmerhout Op 23 september organiseerde de Vereniging Haerlem een wandeling langs de buitenplaatsen rondom de Haarlemmerhout. De meeste daarvan lagen tot 1927 op het grondgebied van Heemstede. In de nieuwsbrief van de Vereniging Haerlem verscheen een interessant artikel van Annemarie van Leeuwen over onder meer Lommerrijk, Westerhout, Bosch en Vaart, Zomerlust en Uit den Bosch. U vindt het artikel op onze website www. hv-hb.nl (Ons tijdschrift HeerlijkHeden/Inhoud nieuwste HeerlijkHeden). Haarlems Dagblad 25 oktober 1899 Op is veel interessants te vinden en vaak ook leuke berichtjes zoals het bovenstaande. De naam van de baron is overigens niet Verscheur, maar Van Verschuer. De namen van Bartold Arnold van Verschuer ( ) en zijn echtgenote Anna Maria Brants ( ) vinden we terug in het Hofje van Verschuer Brants in Bennebroek, dat in gebouwd werd op door mevrouw Van Verschuer-Brants ter beschikking gestelde grond van de Overplaats van de Hartekamp. Aanwinsten collectie HVHB en rectificaties Aanwinsten Dhr. Gerard Rekoert weet veel te vertellen over de Zandvoortselaan en de directe omgeving. Samen met zijn dochter heeft hij in de loop der jaren ook het een en ander op papier gezet. Wij ontvingen van hem: Wij zijn loodgieters, de verhalen van Geer Rekoert verteld aan zijn dochter Marion Rekoert, (A4, 24 blz. + enkele toegevoegde verhalen) en Tot trots en eer van de Meester, Verzameling trotseerloodjes van Gerard Rekoert Junior (A5, 12 blz.). Van mevr. A.G.H. Groeneveld-Blaak uit Heiloo kregen we het boek Cornelis Blaak, KLM-pionier zonder franje, geschreven door Jan Hagens, Een samenvatting van dit interessante verhaal vindt u in dit nummer. Rob Hinse schonk ons een map met prachtige foto s en oude ansichten van de Glip. Verder kregen we oude ansichtkaarten van de Wereld Jamboree, de Kerklaan, Groenendaal en het heerlijkheden najaar 2012

52 van het bestuur Raadhuisplein van respectievelijk dhr. Kees Overzee, dhr. Balledux, dhr. Hein Uitendaal en dhr. en mevr. Delsman. De heer Joe Prins woonde vroeger in de Jacob van Campenstraat in Heemstede en stuurde ons wat oude foto s die hij maakte voor hij in 1968 naar Canada emigreerde. Aan allen hartelijk dank voor deze mooie aanvullingen van ons archief. Dit ensemble van huizen (in 1929 te koop als arbeiderswoningen) lag aan de oostkant van Glipperweg, ongeveer tegenover de huidige ingang van Hagenduin, en droeg de naam Groot Eensgezind (huisnummers 18-24). Er was ook een Klein Eensgezind (12-14) dat in 1932 werd afgebroken doordat de route van de tram verlegd werd bij de komst van de elektrische tram. Groot Eensgezind werd in 1962 gesloopt ten behoeve van de bouw van de wijk Glip II. Rectificaties Dhr. Theo Nieuwenhuizen uit Haarlem wees ons erop dat de buitenplaats Grijpenstein/ Oosterduin van Marinus van der Grijp (HeerlijkHeden 153, pag. 12) niet bij de huidige Grijpensteinweg in Haarlem lag, maar in Aerdenhout. Hij schrijft: De hofstede was gelegen aan de westzijde van de Oosterduinweg ter hoogte van de huidige Munterslaan. Het geheel was gelegen in Aerdenhout. De Archeologische Werkgroep Haarlem e.o. heeft hier in 1987 een onderzoek gedaan. Anja Kroon: De buitenplaats lag inderdaad in de huidige wijk Oosterduin, maar de oprijlaan was de huidige Munterslaan. Er zijn afbeeldingen bekend met het zicht op Oosterduin vanaf de Leidsevaart. In de informatie over de Open Monumentendagen hebben we de Oude Kerk op het Wilhelminaplein ten onrechte Wilhelminakerk genoemd. heerlijkheden najaar 2012