Bijzondere grafmonumenten in de gemeente Kollumerland ca.

Transcriptie

1 Bijzondere grafmonumenten in de gemeente Kollumerland ca. Een overzicht van funerair erfgoed Auteur: Corine Verbeek Coördinator groen Gemeente Kollumerland c.a. Augustus

2 Inhoudsopgave Samenvatting blz 3 Inleiding blz 4 Hoofdstuk 1 Opzet onderzoek blz Categorie indeling blz Gebruik van materiaal en symboliek blz Funeraire commissie blz 7 Hoofdstuk 2 Omschrijving begraafplaatsen blz Begraafplaats Kollum blz Begraafplaats Burum blz Begraafplaats Munnekezijl blz 11 Hoofdstuk 3 Gevolgen blz 13 Conclusie blz 15 Bijlagen Bijlage 1 Bijlage 2 Bijlage 3 Bijlage 4 Bijzondere graven begraafplaats Kollum Bijzondere graven begraafplaats Burum Bijzondere graven begraafplaats Munnekezijl Verklarende woordenlijst

3 Samenvatting Op grond van de verordening op het beheer en gebruik van de begraafplaatsen is een lijst samengesteld met funerair erfgoed. Deze lijst bestaat uit 2 categorieën. De eerste categorie bestaat uit bijzondere grafmonumenten, monumenten die door materiaal gebruik of symboliek belangrijk erfgoed zijn. De inventarisatie is door een speciaal daarin gespecialiseerd bureau uitgevoerd. De tweede categorie bestaat uit de graven van personen die een bijzondere betekenis in de geschiedenis hebben gespeeld. Deze graven zijn door een funeraire commissie samen gesteld. Deze commissie bestond uit plaatselijk belangen en begrafenis c.q. uitvaartverenigingen. Het onderzoek heeft in beide categorieën een aantal graven opgeleverd per begraafplaats. Deze zijn in de bijlage uitgebreid weergegeven en beschreven. Voor 1 graf in Burum is nu al aangegeven dat deze in de toekomst moet worden opgenomen. Uitgezocht moet worden of er nog rechten op deze graven aanwezig zijn. Zijn er geen rechten meer dan zal de gemeente de zorg voor deze graven en/of grafmonumenten op zich nemen. De meeste grafmonumenten bevinden zich in een goede staat. Daarvoor zijn geen grote investeringen noodzakelijk. Voor het uitvoeren van groot onderhoud is een klein jaarlijks onderhoud budget nodig. Bij ruimingen zal rekening gehouden moeten worden met het in stand houden van het funerair erfgoed. Eventueel verplaatsen van grafmonument eventueel incl. resten van de begravene naar een ander deel van de begraafplaats. Om de lijst actueel te houden zal eens in de tien jaar herijking plaatsvinden van de lijst funerair erfgoed. 3

4 Inleiding Volgens artikel 26 van de verordening op het gebruik en het beheer van de begraafplaatsen, moet er een lijst van bijzondere graven. Dit staat als volgt beschreven in de verordening; 1. Het college houdt een lijst bij van graven die van historische betekenis zijn of waarvan de grafbedekking een opvallende betekenis heeft. 2. Alvorens tot ruiming van graven wordt overgegaan onderzoekt het college of er graven zijn die in aanmerking komen om op de lijst te worden bijgeschreven. 3. Het college beslist over het ruimen van graven en het verwijderen van grafbedekkingen die op de in het eerste lid bedoelde lijst staan. Tot op heden is een lijst zoals hierboven bedoelt niet samengesteld. In het nieuwe beleidsplan voor de begraafplaatsen word o.a. gesproken over een actief ruimingsbeleid. Zoals uit het hierboven beschreven artikel blijkt is het essentieel dat voordat ruiming gaat plaatsvinden een lijst wordt samengesteld met bijzondere graven, ook wel funerair erfgoed genoemd. De afgelopen 3 jaar heeft onderzoek plaatsgevonden naar de verschillende categorieën funerair erfgoed. Het onderzoek heeft zich beperkt tot graven van vóór Hierdoor heeft het onderzoek zich toegespitst op de gemeentelijke begraafplaatsen van Burum, Kollum en Munnekezijl. Door de leeftijdsgrens van de te onderzoeken graven is begraafplaats Nijenhof geheel buiten het onderzoek gebleven, de oudste graven hier dateren van begin jaren 80. Ook de kerkelijke begraafplaatsen vallen buiten de reikwijdte van dit rapport. Iedere begraafplaats eigenaar heeft zelf de verantwoording om een dergelijke lijst van bijzondere graven aan te leggen. Daarnaast vallen de uitgifte van de rechten, met bijbehorende inkomsten ook onder de kerkvoogdij en niet aan de gemeente.

5 Hoofdstuk 1 Opzet onderzoek 1.1 Categorie indeling Funerair erfgoed kan in 2 categorieën worden ingedeeld; 1. Grafmonumenten die een bijzondere betekenis hebben voor wat betreft het materiaal gebruik, bijzondere elementen, symboliek e.d. 2. Graven van personen welke een bijzondere betekenis hebben gespeeld in de geschiedenis van Kollumerland. Omdat de eerste categorie deskundigheid betreft aangaande funeraire symboliek en materialen is de inventarisatie hiervan in 2011 door gespecialiseerd bureau uitgevoerd, t.w. bureau funeraire adviezen. Uit dit onderzoek is een lijst gegenereerd met graven, deze categorie wordt later in paragraaf verder uitgewerkt. Voor de tweede categorie is een aparte commissie in het leven geroepen. Deze commissie bestond uit vertegenwoordigers van OW, Burgerzaken, plaatselijke belangen en begrafenisverenigingen. De commissie werd voorgezeten door wethouder J. Boerema. De rol van deze funeraire commissie bestond uit: het vaststellen van criteria ter bepaling van bijzondere graven uit de tweede categorie uitvoeren van een inventarisatie van graven uit de 2 e categorie het samenstellen van een complete lijst van waardevolle bijzondere graven samengesteld uit graven uit beide categorieën. In paragraaf vindt een nadere toelichting plaats over het werk van de funeraire commissie Gebruik van materiaal en bijzondere symboliek Begin 2011 heeft het bureau funeraire adviezen een rapportage uitgebracht over de grafmonumenten die waardevol zijn op basis van gebruikt materiaal, bijzondere elementen, teksten, symbolen e.d. Bij de inventarisatie van de begraafplaatsen is door bureau funeraire adviezen gelet op de volgende aspecten: - Ouderdom van het grafmonument - Materiaal gebruik en hantering - Vormgeving van het grafmonument - Bijzondere symboliek - Bijzondere teksten 5

6 De inventarisatie door het bureau funeraire adviezen heeft een mooie rapportage opgeleverd met per begraafplaats een overzicht van de bijzondere grafmonumenten. Het totaal aantal monumenten op grond van deze inventarisatie is als volgt: Begraafplaats Burum 41 graven Begraafplaats Kollum 61 graven Begraafplaats Munnekezijl 36 graven Alle monumenten zijn opgenomen in de totale lijst van funerair erfgoed. Deze lijst is als bijlage toegevoegd. Van ieder monument is een foto met bijbehorende omschrijving opgenomen. Alle motivatie en deskundigheid v.w.b. het gebruik van materiaal en symboliek ligt in deze bij het bureau voor funeraire adviezen, in de persoon van dhr. Leon Bok. Zijn inventarisatie gegevens en motivatie zijn in dit rapport verwerkt zodat er 1 lijst met bijzondere graven zou ontstaan.

7 1.1.2 Funeraire commissie De funeraire commissie is in 2011 opgestart. Het doel van de commissie was om graven te benoemen van mensen die een relevante betekenis hebben gespeeld in de historie van Kollumerland c.a. Omdat veel dan deze kennis bij de inwoners zelf zit, zijn vertegenwoordigers uitgenodigd van de plaatselijk belangen en de begrafenis- en uitvaart verenigingen. Als start was het belangrijk om de randvoorwaarden vast te stellen waaraan de bijzondere graven moesten voldoen. Hiertoe zijn door de commissie de volgende randvoorwaarden opgenomen: - Minimale ouderdom van circa 40 jaar. Leeftijdsgrens vóór Genealogische betekenis: o Openbare functies van betekenis voor de gemeenschap. De functie is over een langere periode bekleed. Bijv. ook vernoeming in straat namen e.d.) o Lokale status door beroep of overlevering o Publicaties o.i.d. op naam (schrijvers, filmers, kunstenaars e.d. De graven zijn vastgesteld in één der volgende categorieën; 1. Slachtoffer WO II (de oorlogsgraven waren reeds bekend) 2. Lokale figuren 3. Notabelen 4. Overigen De PB s en begrafenisverenigingen moesten zelf op onderzoek welke graven van overledenen relevant genoeg zijn om op te nemen op de lijst. Het onderzoek heeft geresulteerd in de volgende aangedragen aantallen; Munnekezijl Burum Kollum 0 graven 4 graven + 1 potentieel bijzonder in de toekomst op te nemen 12 graven De resultaten vanuit Kollum hebben erg lang op zich laten wachten. De aangedragen namen zijn nader onderzocht en aangevuld. Daarnaast is er door de schrijver van dit stuk een kort onderzoekje gedaan, dit heeft nog een aantal extra graven opgeleverd. Het is niet duidelijk of daadwerkelijk alle graven van bijzondere personen op de begraafplaatsen nu ook daadwerkelijk zijn aangedragen. Hier is geen nader uitgebreid onderzoek naar gedaan. De aangedragen lijsten bestond uit namen. Foto s zijn in een later stadium door de auteur zelf gemaakt, als mede een ordening op graflocatie en een kort onderzoek naar de achtergrond, voor zover mogelijk. 7

8 Hoofdstuk 2 Omschrijving begraafplaatsen 2.1 Begraafplaats Kollum De graven bevinden zich op het oude gedeelte van de begraafplaats te Kollum. In de inventarisatie zijn 52 stèles, drie zerken, drie tombes en twee obelisken opgenomen. In totaal zijn er 5 hekwerken opgenomen. Het hekwerk rond het graf van Jan Dokter is daarbij het fraaiste exemplaar. Het meest toegepaste materiaal is hardsteen. Graniet komt ook veel voor en marmer in mindere mate. Als enige begraafplaats zijn hier ook twee houten stèles aangetroffen. Eén daarvan is helaas in zeer slechte staat. In enkele monumenten is glas verwerkt in tekstplaten. Een dergelijke toepassing kwam relatief vaak voor in de eerste helft van de 20 e eeuw maar is door vernieling, slechte montage e.d. op veel plaatsen verdwenen. Er komt 1 grindbetonnen stèle voor, het monument van Ankje Westerhof. Niet alleen is dit grafmonument bijzonder gaaf, het bevat ook een tekstplaat van hardsteen, wat vrij ongebruikelijk is. Het oudste grafmonument dateert van 1910, wat waarschijnlijk ook het oudste monument is, daar de begraafplaats ook in 1910 in gebruik is genomen. Bijna 80% van de geselecteerde monumenten is voorzien één of andere vorm van symboliek. Florale motieven hebben de overhand. Een mooi voorbeeld is de geknakte roos op het graf van Geertje Klaver. Dit symbool verbeeld het te jong gestorven leven. Ook enkele

9 Opmerkelijk zijn de 3 graftrommels. Helaas zijn daarvan 2 zo slecht dat redding uitgesloten is. 1 graftrommel is nog in goede staat. Dergelijke bijgiften waren vooral in het begin van de 20 ste eeuw zeer populair. Hun betekenis, het meegeven van bloemenkransen aan de dode, dateert echter al uit oude tijden en symboliseert het eeuwige leven en de oneindigheid daarvan. In de categorie bijzondere personen zijn door plaatselijk belang een aantal personen aangedragen. Een aantal daarvan zijn al opgenomen als oorlogsgraf, zoals bijv. Jacob de Graaf en Gerrit Bleeker. verbeeldingen van papavers en distels zijn fraai uitgewerkt. Vermoedelijk gaat het om distels omdat die verwijzen naar het lijden van Christus. Bijzonder en uitermate zeldzaam zijn de twee grafmonumenten waarin een vlam is uitgebeeld. Deze grafmonumenten behoren aan dezelfde familie toe. De vlam verwijst hier naar de openbaring van de Heilige Geest in de vorm van vlammen, brenger van vreugde en licht. Alle aangedragen graven zijn overgenomen op de lijst. Naast de door PB aangedragen graven zijn er door eigen onderzoek nog een aantal aan de lijst toegevoegd waaronder o.a. secretaris Hoogenboom, Dr. Ruitinga, Huisarts Hero de Jager, oud burgemeester Woldringh en notaris Wassenbergh 2.2 Begraafplaats Burum In de inventarisatie v.w.b. materiaal en symboliek zijn 35 stèles, 3 zerken en 3 overige monumenten opgenomen. In slechts twee gevallen is een hekwerk opgenomen. Met name het hekwerk op het graf van Hielke en Sjouke Vlieg is bijzonder, een dergelijk hekwerk komt in Noord-Nederland niet veel voor. Het meest toegepaste materiaal is hardsteen maar ook graniet en marmer komen voor. Met name de granieten stèles op de graven van de familie Hoekstra zijn zeer fraaie voorbeelden van de toepassing van graniet. Door deze in graniet te vervaardigen, zijn de teksten en afbeeldingen zeer scherp gebleven. 9

10 Bijzonder zijn ook de kunststenen grafmonumenten. De geringe toepassing van dit materiaal wijst erop dat het de inwoners van Burum materieel gezien niet erg slecht ging. In armere gebieden wordt het materiaal veel vaker gebruikt. De hier opgenomen voorbeelden zijn gaaf te noemen. Het oudste monument dateert waarschijnlijk uit 1914 en betreft het monument van Hinke Wiegers van Dijk. Dit grafmonument in neoclassicistische stijl sluit aan op de vormentaal die in de 19 e eeuw veel gehanteerd werd. Wat symboliek betreft zijn de grafmonumenten op de begraafplaats niet meer zo rijk als die op het oude kerkhof. Florale motieven hebben de overhand, vooral palmtakken, enkel en dubbele komen voor. Zeer mooi voorbeeld zijn de bloemen op de grafmonumenten van de familie Hoekstra. De stijl waarin ze uitgevoerd zijn, verwijst naar de vormentaal uit de jaren 20 van de 20 e eeuw. Zeer toepasselijke symboliek is te vinden op het grafmonument voor Wiebe van der Woude, die al op anderhalf jarige leeftijd overleed. Een vlinder onder een doek staat in dit geval voor de kortstondigheid van het aardse leven. De samengestelde vormgeving van de graven Meerten Bakker & Martje Enting is ook fraai te nomen. Binnen de klassieke opbouw (naar het voorbeeld van een Griekse tempel) van het monument is plaats voor een dubbele palmtak, halve palmetten in de vorm van acroteria met centraal een opkomende zon als symbool van zowel de beëindiging van het leven als de wederopstanding. De inventarisatie door Dorpsbelangen Burum en de begrafenisvereniging heeft een viertal namen opgeleverd welke allen zijn opgenomen op de lijst van bijzondere graven. Daarnaast heeft men ook aangegeven dat het graf van Foekje Dillema ook als potentieel bijzonder graf zou moeten worden opgenomen. Foekje Dillema is in 2007 overleden en was een beroemd atlete met een bijzonder

11 levensverhaal. Omdat haar overlijden buiten de tijdspanne van de lijst bijzondere graven valt (er is immers bij de start gesteld dat uitsluitend graven van voor 1970 worden opgenomen) wordt het graf van Foekje Dillema vast opgenomen als potentieel bijzonder graf. Zodra de termijn van 40 jaar is verlopen kan het graf alsnog definitief worden opgenomen. Naast de aangedragen graven door dorpsbelang & begrafenisvereniging is ook de naam van Lyckele Boonstra opgenomen op de lijst. 2.3 Begraafplaats Munnekezijl Op de begraafplaats van Munnekezijl zijn 36 graven in kaart gebracht die op basis van materiaal en symboliek bijzonder worden geacht. Van de 36 graven zijn er 31 stèles, 1 zerk en 4 monumenten met een tekstplaat, hekwerk of omranding. Bij drie grafmonumenten is sprake van een smeedijzeren hekwerk. Het hekwerk op het graf van Gitske Bouma is een mooi voorbeeld van wat men zoal op een kindergraf plaatste. Veel grafmonumenten voor kinderen vormen een miniatuurweergave van die van volwassenen. Hekwerken komen bij kindergraven minder vaak voor. Een combinatie van twee stèles met een kindergraf is te zien bij de graven van Getje en Sjoerd van Zuilen en Antje Ozinga. Hier liggen grootouders en kleindochter bij elkaar begraven, wat een bijzonder ensemble oplevert. Het meest voorkomende materiaal is hardsteen, gevolg door graniet. Een heel bijzondere toepassing, zeker ook zeldzaam, is het kleine monumentje voor Grietje Postma. Een waarschijnlijk glazen of geglazuurde tekstplaat is opgenomen on een keramische houder en gemonteerd op een ijzeren standaard. Dergelijke eenvoudige monumenten, veelal voor de armen, waren vaak van slechte kwaliteit zodat ze al snel verdwenen. Het monument van Grietje heeft al heel wat decennia doorstaan. 11

12 Een ander bijzonder materiaal, dat men op andere begraafplaatsen nog niet veel tegenkomt, is baksteen. Baksteen werd vooral vanaf de crisisjaren vakere toegepast, naast bijvoorbeeld monumenten van grindbeton. Het grafmonument van Willem Stuursma bevat een hardstenen tekstplaat op een degelijk opgemetselde rand met dito randen. Noemenswaardig zijn ook de tekstplaatsjes bij het graf van Hendrik van de Woude en Trijntje Pol. De ijzeren tekstplaatjes voor de ouders van Trijntje zijn bewaard gebleven op het graf. Dergelijke gietijzeren platen zijn in Frylân zeer zeldzaam. Op de begraafplaats van Munnekezijl is wederom de palmtak als symbool favoriet, gevolgd door florale motieven waaronder uitgewerkte bloemen. Een mooi voorbeeld is het motief met wijnrank op het grafmonument van Tienco de Haan. De symboliek kan teruggevoerd worden op de voorstelling van de wijnrank als Christus, terwijl de druiven de discipelen voorstellen. De geïnventariseerde grafmonumenten in Munnekezijl verkeren over het algemeen in een goede staat. Er is soms sprake van enige scheefstand, na de oktoberstorm van 2013 zijn er wat monumenten omgevallen waarbij twee gebroken zijn, maar bij de overige is geen sprake van schade. Uit de inventarisatie zijn geen graven gekomen van personen die een belangrijke rol in de geschiedenis hebben gespeeld. In deze categorie zijn dan ook geen graven opgenomen op de lijst.

13 Hoofdstuk 3 Gevolgen Met het samenstellen van de lijst van funerair erfgoed valt er tegelijk een taak op de gemeente. De monumenten en graven die op de lijst zijn genoemd krijgen een beschermde status om ze voor de toekomst te kunnen behouden. Het benoemen van het funerair erfgoed heeft een aantal gevolgen en aandachtspunten; Rechten Om duidelijkheid te krijgen over de juridische status, zal van alle aangegeven monumenten duidelijk moeten zijn wie de rechthebbende is. Zolang er nog rechten op een graf rusten is de rechthebbende verantwoordelijk voor het monument en de staat van onderhoud. Omdat alle graven op de lijst oude graven zijn, zijn de meeste rechten inmiddels verlopen. Soms zijn rechten echter steeds overgeschreven en is er nog steeds een rechthebbende. Om hier duidelijkheid over te krijgen zal dit voor al het funerair erfgoed moeten worden uitgezocht. Een inspanning van het cluster burgerzaken is hierbij noodzakelijk. Onderhoud Op het moment dat de rechten van de graven op de lijst zijn verlopen, vervallen de graven incl. de grafmonumenten aan de gemeente als eigenaar van de begraafplaats. Dat betekent dat de gemeente ook verantwoordelijk wordt voor de staat van onderhoud van deze monumenten. In zijn algemeenheid staat de gemeente dan voor de keuze de monumenten te verwijderen of, als de monumenten op de lijst van funerair erfgoed staan, het onderhoud van het monument op zich te nemen. Van de geïnventariseerde grafmonumenten verkeerd het grootste deel circa 85% in goede staat. Dat kan weliswaar betekenen dat er sprake is van scheefstand, lichte gebreken en verwering, maar niet dat ingrijpen op korte termijn noodzakelijk is. In de overige gevallen is sprake van een verminderde staat van onderhoud waarvan bij circa 10 monumenten op korte termijn ingrijpen noodzakelijk is. Dat betreft vooral hekwerken en de daaraan bevestigde tekstborden. Klein onderhoud als lichte verzakkingen kunnen indien nodig door eigen dienst worden herstelt. 13

14 Hiervoor zal een jaarlijks onderhoudsbudget beschikbaar moeten worden gesteld van naar schatting 2500,- In het beleidsplan begraafplaatsen van augustus 2014 wordt voorgesteld om de tarieven van de begraafplaatsen opnieuw vast te stellen. Het onderhoudsbedrag kan in deze vaststelling worden meegenomen. Ruiming Mocht besloten worden dat er graven geruimd moeten worden omdat de rechten zijn verlopen, zal moeten worden gecontroleerd of de desbetreffende graven c.q. grafmonumenten op de lijst van funerair erfgoed voorkomt. Komt een grafmonument op de lijst voor vanwege materiaal of symboliek dat kan het monument bij een eventuele ruiming worden gespaard en eventueel elders op de begraafplaats worden herplaatst. Omdat uitsluitend het monument zelf een bepaalde waarde heeft en niet zozeer de persoon die erin begraven ligt, is de locatie waar het monument zich op de begraafplaats bevindt van ondergeschikt belang. Anders wordt het wanneer de persoon een zekere rol in de geschiedenis heeft gespeeld (categorie 1 t/m4 zoals genoemd in paragraaf 1.1.2). Niet alleen het grafmonument zelf is dan belangrijk, ook de persoon die erin begraven ligt. Mocht in dergelijke gevallen een graf toch geruimd moeten worden, bijvoorbeeld bij herinrichting van een deel van de begraafplaats, moet het gehele graf ergens anders op de begraafplaats weer worden gerealiseerd. Zo blijft de waardevolle status behouden, ook al is dat eventueel op een andere locatie op de begraafplaats. Vooralsnog is dit niet aan de orde en wordt de huidige status zoveel mogelijk in stand gehouden.

15 Conclusie Om te voldoen aan de regelgeving zoals die is opgenomen in de verordening op het beheer en het gebruik van de gemeentelijke begraafplaatsen, wordt het funerair erfgoed vastgesteld als bedoeld in artikel 26. Dit funerair erfgoed is vastgelegd in de bij deze rapportage gevoegde bijlagen. Als na onderzoek blijkt dat van de aangegeven graven geen rechthebbende meer is en de daarvoor bestemde procedures in de wet op lijkbezorging zijn doorlopen, neemt de Gemeente Kollumerland c.a. de zorg op zich voor deze monumenten. Deze zorg bestaat uit: Het jaarlijks inspecteren van de op de lijst voorkomende graven. Het uitzoeken van de grafrechten van alle op de lijst voorkomende graven. Zorgen dat de administratie actueel blijft. Het zo goed mogelijk onderhouden van de monumenten op de lijst funerair erfgoed. Het beschikbaar stellen van een onderhoudsbudget van 2500,- voor groot onderhoud. Het zo goed mogelijk in stand houden van de graven inclusief monument op dezelfde begraafplaats. Eens in de 10 jaar wordt een herijking gedaan van het op de begraafplaatsen voorkomend funerair erfgoed. De lijst wordt daartoe aangepast. 15