Wat elke professional over verslaving moet weten

Transcriptie

1 Wat elke professional over verslaving moet weten

2 Wat elke professional over verslaving moet weten Canon verslaving Dr Jaap van der Stel Bohn Stafleu van Loghum Houten 2007

3 Ó 2007 GGZ Nederland/Raad voor Bekwaamheidsontwikkeling RvBO Alle rechten voorbehouden Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieënof opnamen, hetzijop enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16b Auteurswet 1912 j o het Besluit van 20 juni 1974, Stb 351, zoals gewijzigd bij het Besluit van 23 augustus 1985, Stb 471 en artikel 17 Auteurswet 1912, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3051, 2130 KB Hoofddorp) Voor het overnemen van (een) gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) dient men zich tot de uitgever te wenden Samensteller(s) en uitgever zijn zich volledig bewust van hun taak een betrouwbare uitgave te verzorgen Niettemin kunnen zij geen aansprakelijkheid aanvaarden voor drukfouten en andere onjuistheden die eventueel in deze uitgave voorkomen ISBN NUR 751 Ontwerp omslag: TEFF (wwwteffnl) Ontwerp binnenwerk: TEFF (wwwteffnl) Automatische opmaak: Pre Press, Zeist Bohn Stafleu van Loghum Het Spoor 2 Postbus GA Houten wwwbslnl

4 Inhoud Totstandkoming 1 Inleiding 3 Verantwoording 5 1 Middelen, gebruik en gebruikers 6 11 Inleiding 6 12 Gebruik van psychoactieve stoffen 6 13 Kenmerken van psychoactieve stoffen Verschillen en overeenkomsten Verslavende werking 8 14 Risico s en ongewenste effecten 9 15 Epidemiologische gegevens Algemeen Alcohol Tabak Drugs Internationale vergelijking Kansspelen 16 2 Misbruik en afhankelijkheid Inleiding Begrippen Intoxicatie Onthouding Afhankelijkheid Misbruik Risicofactoren van misbruik en afhankelijkheid Medische gevolgen van misbruik en afhankelijkheid 24

5 VI Wat elke professional over verslaving moet weten Canon verslaving 25 Beloop van afhankelijkheid Psychobiologie van afhankelijkheid Literatuur bij dit hoofdstuk 28 3 Maatschappelijke gevolgen en overheidsbeleid Inleiding Wettelijke kaders Wetten Alcoholbeleid Drugsbeleid Risicobenadering Belang volksgezondheid Strafrechtelijke aanpak Rollen van de diverse overheden Internationale samenwerking Bestrijding drugsgerelateerde criminaliteit Coffeeshops Bestrijding overlast Kosten van beleid Beleid met betrekking tot kansspelen Beleid met betrekking tot behandeling en preventie 43 4 Behandeling en zorg bij verslaving Inleiding Structuur van de verslavingszorg Ambulante voorzieningen Klinische voorzieningen Werking van de verslavingszorg Preventie van verslavingsproblemen Hulpverlening aan verslaafden Zorg aan verslaafden Voorbereiden, initiëren en organiseren van hulp Bestrijden intoxicatie Beperken van schade Motiveren tot verandering Voorkomen van terugval Verlenen van praktische zorg Behandelen van psychiatrische comorbiditeit Behandelen volgens wetenschappelijke richtlijnen Patiëntenparticipatie 76 5 Aanvullende informatie Algemeen 79

6 Inhoud VII 52 Organisaties Handboeken Tijdschriften 81

7 Totstandkoming Deze publicatie kwam tot stand op initiatief en onder verantwoordelijk van de Raad voor Bekwaamheidsontwikkeling in de verslavingszorg (RvBO), een orgaan dat functioneert binnen de branchevereniging GGZ Nederland te Amersfoort De tekst is in opdracht van de RvBO geschreven door dr Jaap van der Stel Een door de RvBO gevormde commissie van advies heeft de totstandkoming van deze publicatie in verschillende stadia van commentaar voorzien De verantwoordelijkheid van de eindtekst berust echter volledig bij de Raad voor Bekwaamheidsontwikkeling De Commissie van Advies, multidisciplinair samengesteld, bestond uit: Dr Ingmar Franken, psycholoog, Erasmus Universiteit, Rotterdam Drs Peter Geerlings, psychiater, voorzitter Vereniging voor Verslavingsgeneeskunde Nederland (VVGN) Prof dr Cor de Jong, arts/psychotherapeut, NISPA, Radboud Universiteit, Nijmegen Drs Chris Loth, verpleegkundige/verplegingswetenschapper, TACTUS Groep Prof dr Henk Rigter, psycholoog Erasmus Universiteit, Rotterdam Prof Gerard Schippers, psycholoog/psychotherapeut, AIAR, Universiteit van Amsterdam Namens de Raad voor Bekwaamheidsontwikkeling: Prof dr Guus Schrijvers, voorzitter RvBO, hoogleraar public health, Julius Centrum, Universiteit van Utrecht Drs Wim Buisman, psycholoog, secretaris Raad voor Bekwaamheidsontwikkeling, tevens eindredacteur

8 Inleiding Met verslaving, verslavingszorg en verslaafden heeft iedereen op de een of andere wijze te maken Verslaving komt onder de bevolking veel voor, zeker als we ons realiseren dat miljoenen mensen in Nederland verslaafd zijn aan het roken van sigaretten Daarnaast is een omvangrijke groep verslaafd aan alcohol of maakt daar (geregeld) misbruik van En een weliswaar kleinere groep is vaak hardnekkig verslaafd aan drugs, zoals heroïne of cocaïne Vooral deze laatste groep heeft er de afgelopen 25 jaar voor gezorgd dat het thema van deze uitgave zo nadrukkelijk op de agenda is gezet De verslavingszorg bestaat in de vorm van hulpvoorzieningen aan mensen met alcoholproblemen en sinds de jaren zeventig van de vorige eeuw ook drugsproblemen al meer dan honderd jaar Toch is er pas de laatste vijftien jaar sprake van dat deze sector zich professionaliseert Er zijn nieuwe methodieken ontwikkeld en op werkzaamheid getest, het arsenaal geneesmiddelen is uitgebreid en er vindt geregeld epidemiologisch of meer fundamenteel gericht onderzoek plaats Verder zijn er protocollen en richtlijnen opgesteld voor de wijze waarop in de zorg resultaten kunnen worden gescoord Inmiddels is er een bloeiend netwerk tot stand gebracht van instellingen voor onderwijs en onderzoek, die zich specifiek richten op de verslavingszorg of aan verslaving gerelateerde thema s In eerste instantie hebben de universiteiten zich op dit gebied gemanifesteerd, maar de hbo-instellingen zijn inmiddels aan een inhaalslag begonnen De aanstelling van lectoren op dit gebied is daarvoor een duidelijk signaal HetisdeopdrachtvandeRaad voor Bekwaamheidsontwikkeling in de verslavingszorg (RvBO) om zowel binnen als buiten de verslavingszorg actief te opereren om de theoretische bagage en het praktisch kunnen (competenties) van (aanstaande) zorgverleners op een goed niveau te brengen en zo mogelijk te verhogen Het streven van de RvBO is erop gericht dat deze uitgave daarin een spilfunctie gaat vervullen Het is bedoeld als een handreiking voor kennisoverdracht, bekwaamheidsontwikkeling, onderwijs en opleiding De RvBO hoopt hiermee te bevorderen dat de uitvoering van deze activiteiten stoelt op wetenschappelijke gegevens Met deze uitgave wordt tevens bevorderd dat zo veel mogelijk gebruik wordt gemaakt van de resultaten van onderzoek en methodiekontwikkeling die de afgelopen tien jaar door en voor de Nederlandse verslavingszorg tot stand zijn gekomen

9 4 Wat elke professional over verslaving moet weten Canon verslaving Deze uitgave geeft een overzicht van de belangrijkste onderdelen of aspecten van de verslavingszorg daarbij is ernaar gestreefd de lezer te informeren over wetenschappelijk verantwoorde en toegankelijke bronnen voor nadere studie Tot voor kort was er gebrek aan voldoende materiaal in de vorm van recent gepubliceerde en met name Nederlandstalige literatuur Daarin is verandering gekomen en de verwachting is dat deze positieve ontwikkeling zich zal doorzetten In de eerste plaats zijn door GGZ Nederland in het kader van het project Resultaten Scoren tientallen handleidingen, richtlijnen en literatuurstudies gepubliceerd in deze uitgave wordt daar uitgebreid aandacht aan besteed Hiernaast zijn er zowel voor de universitair opgeleide beroepsgroepen alsook voor hbo-opgeleide beroepsgroepen (agogen, verpleegkundigen) voorbereidingen getroffen voor de samenstelling van op evidentie gebaseerde handboeken Verder zijn in dit verband mede op initiatief van de RvBO bij enkele hbo-instellingen nieuwe verslavingsopleidingen (minoren) ontwikkeld en is sinds 2007 een masteropleiding verslaving (artsen/psychologen) van start gegaan Samenvattend: het doel van deze uitgave is om een minimumset aan bronnen ter beschikking te stellen aan alle personen die zich (professioneel of in een lerende of lesgevende rol) in of rond de verslavingszorg bewegen Wanneer van deze uitgave daadwerkelijk kennis wordt genomen, kan het een belangrijke plaats innemen in de borging (certificering en auditing) van de kwaliteit van de verslavingszorg en de accreditatie van onderwijsinstellingen

10 Verantwoording De selectie van literatuur betreft een overzicht van actuele teksten of bronnen over essentiële onderwerpen betreffende verslaving, verslaafden en verslavingszorg Alle geselecteerde teksten voldoen qua leesbaarheid, zorgvuldigheid, consistentie en empirische onderbouwing aan de gangbare normen, zijn niet controversieel, behalve als ze deel uitmaken van een deelverzameling van tegenover elkaar staande opvattingen en de auteurs in het werk- en onderwijsveld worden gewaardeerd als gezaghebbend De selectie is multidisciplinair georiënteerd overeenkomstig de beroepenstructuur van de verslavingszorg en de direct aanpalende sectoren Dit criterium spreekt welhaast voor zich, maar in de praktijk is het lastig gebleken om teksten te vinden die vanuit of voor de niet-academische beroepen zijn opgesteld Mede daarom is een genomen initiatief tot een handboek verslavingszorg voor de hbo-sector van groot belang Bij de selectie is ernaar gestreefd ook literatuur bijeen te brengen over het perspectief van de cliënten of patiënten Op dit vlak is er helaas nog een grote lacune Een overzicht van de (in voorbereiding zijnde) Nederlandstalige handboeken staat achterin deze uitgave als aanvullende informatie vermeld De focus is in deze uitgave in de eerste plaats gericht op gebruik, misbruik en afhankelijkheid van psychoactieve stoffen De aandacht voor gokproblematiek is beperkter, in overeenstemming met de omvang van deze problematiek ten opzichte van het misbruik van middelen Hetzelfde geldt voor gedragsvormen (zoals excessief internetten) die verslavende kenmerken vertonen De aandacht voor verslaving aan tabak is naar verhouding ook gering dit weerspiegelt de lage prioriteit die in de verslavingszorg aan dit overigens omvangrijke probleem wordt gegeven Wel zijn in de literatuuroverzichten hierover referenties opgenomen Verder zijn geen gegevens opgenomen over het misbruik van stoffen die gebruikt worden als doping, maar ook in het uitgaanscircuit worden gebruikt (zoals anabole steroïden) NB: om ruimte te besparen wordt in de tekst geregeld verwezen naar een website wanneer daar uitmuntende overzichten staan van gegevens, zoals epidemiologische kerngegevens