Nederlands Instituut. voor Lastechniek. Krimkade KA Voorschoten. lasapparatuur voor het lichtnet. (aanschafcriteria)

Transcriptie

1 Nederlands Instituut voor Lastechniek Krimkade KA Voorschoten lasapparatuur voor het lichtnet (aanschafcriteria)

2

3 lasapparatuur voor het lichtnet (aanschafcriteria) een uitgave van het Nederlands Instituut voor Lastechniek Krimkade 20, 2251 KA Voorschoten Telefoon: (071) Telefax: (071) Internet:

4 Nederlands Instituut voor Lastechniek - juni 2005 Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke ander wijze ook zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Hoewel grote zorg is besteed aan de waarborging van een correcte en, waar nodig, volledige uiteenzetting van relevante informatie, wijzen de bij de totstandkoming van de onderhavige publicatie betrokkenen alle aansprakelijkheid voor schade als gevolg van onjuistheden en/of onvolkomenheden in deze publicatie van de hand. ISBN X

5 lasapparatuur voor het lichtnet (aanschafcriteria) 3 toelichting: Deze publicatie is samengesteld door het Nederlands Instituut voor Lastechniek (NIL) en geeft een overzicht en waardeoordeel over het merendeel van de op de Nederlandse markt verkrijgbare elektrische lasapparatuur voor het handmatig en half-gemechaniseerd lassen met een lage inschakelduur. Dit boekwerkje probeert een leidraad te zijn bij de aanschaf van elektrische lasapparatuur voor een ieder. Met een ieder wordt bedoeld: Iedereen, ongeacht de leeftijd, die geen of een beperkte ervaring heeft met het lassen als verbindingstechniek en die voor niet-professionele doeleinden lasapparatuur wil gebruiken c.q. overweegt lasapparatuur aan te schaffen voor het lassen van staal en roestvast staal met een geringe dikte. auteurs: Ing. R.W.A. van den Berg (BME Ingenieurs B.V., Vianen) Ing. W. Pors (Nederlands Instituut voor Lastechniek, Voorschoten) eindredactie: Ir. P. Boers (Vereniging FME-CWM, Zoetermeer) informatie over deze publicatie: Nederlands Instituut voor Lastechniek (NIL) - bezoek- en correspondentie-adres Krimkade 20, 2251 KA VOORSCHOTEN - telefoon telefax info@nil.nl - internet dankbetuiging: Het NIL dankt de vereniging CONTROLAS voor de opdracht tot uitvoering van het onderzoek en voor de mogelijkheid om deze resultaten te publiceren.

6 4 Inhoudsopgave Pagina Voorwoord door de heer Ir. B. Boesmans, directeur van het Nederlands Instituut voor Lastechniek. 5 1 Inleiding 7 2 Lasprocessen, stroombronnen en de toepasbaarheid van de drie lasprocessen TIG-lassen, MAG-lassen en BmBE Schematische kenmerken van de drie elektrische lasprocessen Keuze van het lasproces Stroombronnen Welke apparatuur is nodig bij het TIG-lassen? Welke apparatuur is nodig bij het MAG-lassen? Welke apparatuur is nodig bij BmBE? Algemene aanschafcriteria 11 3 Overzicht beoordeelde stroombronnen aan te sluiten op het lichtnet voor de drie lasprocessen TIG, MAG en BmBE 11 4 Gegevens op de typeplaat van de stroombron 11 5 CE-markering en de handleiding voor de lasapparatuur 12 6 De werkomgeving 13 7 Onderhoud van de lasapparatuur 14 8 Richtprijzen voor verbruiksartikelen, enz Conclusies Verklarende woordenlijst Referenties 17 Bijlage I Detailinformatie over de drie lasprocessen 18 1 Invloeden van enkele voor de praktijk belangrijke parameters bij het lassen met de drie genoemde lasprocessen Laspositie en voortloopsnelheid Stroomsterkte (ampèrage) Booglengte (boogspanning) Stroomsoort 18 2 Specifieke aandachtspunten per proces Het TIG-lassen Het MAG-lassen BmBE 21 3 Lasonvolkomenheden 21 Bijlage II Algemene aanschafcriteria voor de keuze van de lasapparatuur 23 Bijlage III Overzichtslijst hobbylasapparatuur 24 Bijlage IV Waardeoordeel van de auteurs over de aangeboden lasapparatuur 26

7 5 Voorwoord TIG-lassen "Lassen is een machtig vak" is de slogan die het Nederlands Instituut voor Lastechniek hanteert. "Lassen is een machtig vak" als motivatie bij zowel junior als senior lassers die zich verder willen ontwikkelen als gespecialiseerd of allround professioneel lasser. Opleiding, oefening en ervaring zijn daarbij bepalend voor het lasresultaat en dus ook voor de voldoening van de lasser. De ontwikkeling in lasapparatuur maakt het mogelijk dat zowel de semi-professionele lasser als de ervaren doe-het-zelver een goede las kan leggen, mits de persoon in kwestie kennis van zaken heeft en gebruik maakt van de juiste lasapparatuur. Wordt aan deze voorwaarden niet voldaan, dan leidt dat helaas nogal eens tot teleurstelling. Het Nederlands Instituut voor Lastechniek is daarom zeer verheugd dat zij door de vereniging CONTROLAS in staat is gesteld onderzoek uit te voeren naar de mogelijkheden, beperkingen en kwaliteit van op de markt aangeboden lichtnet-lasapparatuur. Het resultaat van dit onderzoek, dat tot stand is gekomen dankzij de welwillende medewerking van een groot aantal leveranciers en importeurs, alsmede door de belangeloze medewerking van Deelschool Hub van Doorne College te Deurne, ligt hier voor u. MAG-lassen Het Nederlands Instituut voor Lastechniek is ervan overtuigd dat dit boekje u kan helpen een keuze te maken uit de aangeboden apparatuur en dat u daarna veilig en verantwoord aan de slag kunt, zodat ook u kunt zeggen: "Lassen is een machtig vak". ir. B. Boesmans Directeur Nederlands Instituut voor Lastechniek Booglassen met beklede elektrode (BmBE)

8 6

9 7 1 Inleiding Een ieder die op het punt staat een lasapparaat aan te schaffen om materialen aan elkaar te lassen komt voor de volgende vragen te staan: Welk lasproces en type stroombron komen voor mijn toepassingen het beste tot hun recht? Waarvoor is een bepaald type lasapparaat wel en niet geschikt? Welke typen lasapparaten zijn er in de handel en wat kosten ze? Wat moet ik weten om tot een verantwoorde aanschaf te komen? De hobbyist (of bedrijf zonder primaire laskennis) wordt geconfronteerd met een behoorlijk aanbod van lasapparatuur zonder te weten wat de mogelijkheden en vooral onmogelijkheden zijn. De Vereniging CONTROLAS heeft daartoe een project opgestart en aan het NIL opdracht gegeven, de hobbyist duidelijk te maken welke factoren van invloed zijn om tot een verantwoorde keuze te komen, niet alleen op het punt van veiligheid en toepassing, maar ook op het aanbod in de markt. Om deze doelstelling te bereiken, wordt uitgegaan van het lassen van ongelegeerd koolstofstaal en roestvast staal met een maximale plaatdikte van 5 mm, en hoeklassen tot een dikte (a-hoogte) van maximaal 3 mm. Een aantal van ongeveer 40 lasapparaten voor het TIG-lassen (Tungsten Inert Gas), MAG-lassen (Metal Active Gas), BmBE (Booglassen met Beklede Elektrode) of combinaties, zijn binnen het aangegeven werkgebied op lasbaarheidseigenschappen beoordeeld aan de hand van weegfactoren en enkele eenvoudige lasproeven. Uit een marktonderzoek is gebleken het gebruik van apparatuur met een aanschafwaarde van ca. 200 Euro of minder veelvuldig tot teleurstellende lasresultaten leidt en binnen een jaar moet worden vervangen. Ook hier geldt weer, goedkoop is duurkoop. Daarom is de goedkopere apparatuur buiten de scope van dit onderzoek gelaten en is het onderzoek beperkt gebleven tot moderne elektronische lasapparatuur (inverters) voor TIG-lasen met gelijkstroom, MAG-lassen en het BmBE met en zonder mogelijkheid om TIG te kunnen lassen. In bijlage I wordt detailinformatie gegeven over de drie genoemde lasprocessen. De beoogde lasapparatuur wordt over het algemeen gekenmerkt door een beperkte inschakelduur (15-30%). Dit geeft het niet-professionele karakter aan van de lasapparatuur, want voor professionele lasapparatuur geldt altijd een minimale inschakelduur van 40% of meer. Het begrip inschakelduur wordt in hoofdstuk 10 verklaard. In dezelfde marktverkenning is vastgesteld, dat de gebruiker van dit soort lasapparatuur onder vele benamingen is te vangen namelijk van hobbyist tot semi-professionele gebruiker. Dankzij de welwillende medewerking van fabrikanten en leveranciers/dealers, die belangeloos de beoogde apparatuur ter beschikking hebben gesteld, zijn wij in staat geweest dit onderzoek uit te voeren bij de Deelschool Hub van Doorne College in Deurne. die ons met goede adviezen terzijde hebben gestaan. Wij wensen u veel succes met de keuze van de juiste lasapparatuur. 2 Lasprocessen, stroombronnen en de toepasbaarheid van de drie lasprocessen TIG-lassen, MAG-lassen en BmBE 2.1 Schematische kenmerken van de drie elektrische lasprocessen In dit hoofdstuk komen aan de orde het gasbooglassen met een niet-afsmeltende wolfraamelektrode (TIG-lassen), het gasbooglassen met afsmeltende elektrode onder bescherming van een actief beschermgas (MAG-lassen) en het booglassen met beklede elektrode (BmBE). De drie te beschouwen lasprocessen vallen onder de groep smeltlasprocessen. Voor smeltlasprocessen zijn de volgende factoren van belang: Hoe verkrijg ik de warmte die de te verbinden onderdelen vloeibaar moet maken? Hoe bescherm ik het smeltbad tegen de (nog actieve) invloeden van de omgevingslucht? Hoe kom ik aan het lastoevoegmateriaal om de las voldoende dik te maken? Voor het antwoord op deze vragen, zie tabel 1 en de figuren 1 t/m 3 met bijbehorende kenmerken. tabel 1 Belangrijkste kenmerken van het TIG-lassen, MAGlassen en BmBE factoren TIG MAG BmBE Warmte Bescherming tegen omgevingslucht Lastoevoegmateriaal elektrische boog door inert gas (bijv. Argon) Ø 1,6 en Ø 2,0 mm draad en staaf elektrische boog door actief gas (bijv. Argon met CO 2 ) Ø 0,6, Ø 0,8 en Ø 1,0 mm *) als massieve draad op haspel *) 0,9 mm draad is ook verkrijgbaar, maar is relatief duur elektrische boog door slakvormende stoffen beklede elektrode Ø 1,6, Ø 2,5 en Ø 3,2 mm, basisch en rutiel Kenmerken TIG-lassen (zie figuur 1) De elektrische boog brandt tussen het werkstuk en een niet afsmeltende wolfraamelektrode. Een afzonderlijk toegevoerd inert gas (bijvoorbeeld argon (Ar)) beschermt het smeltbad tegen de negatieve invloeden van de omgevingslucht. Lasmateriaal kan, indien nodig, met de hand worden toegevoegd. Met het TIG-lasproces (gelijkstroom) wordt vanaf een plaatdikte van 0,3 mm gelast. (De TIG-toorts moet altijd aan de minpool ( ) worden aangesloten). Voordelen van dit proces zijn de goede beheersbaarheid van de ingebrachte warmte (= minder vervorming) en de geringe nabewerking. Een speciaal woord van dank voor de leerlingen die het praktisch onderzoek hebben uitgevoerd, te weten Peter Rooyakkers, Koen van Seggelen, Ton van Houts, Willem van Deursen en de begeleider P. Mathey. Dit geldt ook voor de "lezersgroep" bestaande uit de heren: - A. Gales - TNO Industrie en Techniek, Eindhoven - Th. Luijendijk - Luijendijk Advisering, Delft - D.R.J. Lafèbre, Soest - C. van Sevenhoven - Koninklijke Marine, Den Haag - B. Jonkman, Zwijndrecht - H. de Jong - E & P Opleiding en Advies, Renswoude, figuur 1 Schematische kenmerken van het TIG-lassen

10 8 Kenmerken MAG-lassen (zie figuur 2) De elektrische boog brandt tussen het werkstuk en een lasdraad die continu mechanisch wordt toegevoerd. Gelast wordt met gelijkstroom en de elektrode (lasdraad) wordt op de pluspool (+) aangesloten. Een beschermgas beschermt de elektrische boog en het smeltbad tegen negatieve invloeden van de omgevingslucht. De MAG-methode wordt voor het lassen van dunne staalplaat (>0,5 mm) in combinatie met menggassen van argon (Ar) en koolzuur (CO 2 ) of 100% koolzuur ingezet. Voordeel van dit proces is de eenvoudige bediening van de stroombron (inverter) en de goede mogelijkheden om dunne plaat te lassen. Dit lasproces is echter niet geschikt voor toepassing in de buitenlucht (vanwege tocht en wind). Lasposities Er kan in verschillende posities worden gelast. Onder posities wordt verstaan de "ligging" van de las. Zo kan het werkstuk "onder de hand" worden gelast, "uit de zij", "verticaal" en zelfs in voorkomende gevallen "boven het hoofd". Bij het TIG- en het MAG-lasproces kunnen in principe alle voorkomende posities worden gelast. Bij BmBE moet echter het lastoevoegmateriaal (met name de bekleding van de laselektrode) aan de te lassen positie zijn aangepast. Let hierop bij de aanschaf van het lastoevoegmateriaal! Mobiliteit De apparatuur voor de besproken lasprocessen is in principe zeer mobiel. De apparaten zijn beperkt van afmetingen en relatief licht in gewicht. Bij de keuze voor TIG- en MAG-lassen moet er rekening mee worden gehouden dat er beschermgas (in een cilinder) moet worden "meegenomen". Dit maakt de mobiliteit van deze twee lasprocessen beperkter dan BmBE. Lassen op vervuilde oppervlakken In principe moet het lassen op vervuilde oppervlakken zo veel mogelijk worden voorkomen. Een schoon lasoppervlak voorkomt insluitsels en zelfs porositeit, afhankelijk van de soort en mate van verontreiniging. Het TIG-lasproces is hiervoor gevoeliger dan de andere twee besproken processen. figuur 2 Schematische kenmerken van het MAG-lassen Kenmerken van BmBE (figuur 3) De elektrische boog brandt tussen het werkstuk en een afsmeltende elektrode. De elektrode levert het lastoevoegmateriaal. De afsmeltende bekleding vormt slak ter bescherming van het smeltbad. Daarom is het BmBE goed in de buitenlucht bruikbaar. Kan voor bijna alle lasbare materialen vanaf ca. 2,0 mm worden toegepast (soort elektrode aanpassen aan het te lassen basismateriaal). Alle inverters (elektronische lastoestellen) werken met gelijkstroom. De meeste BmBE lasapparaten kunnen met een optionele toorts voor het TIG-lassen worden gebruikt. Voor de instelling van de lasstroom in ampère geldt (voor de elektroden diameters Ø 1,6, Ø 2,0, Ø 2,5 en Ø 3,2 mm): Lasstroom in ampère = Kerndraaddiameter van de elektrode x 40. Lassen in de buitenlucht Omdat twee van de drie processen de badbescherming verkrijgen door een beschermgas dat om de boog wordt geleid, zijn deze twee (TIG en MAG) slechts beperkt toepasbaar in de buitenlucht. Speciale aandacht voor tocht en wind is hierbij erg belangrijk. Onregelmatigheid van de lasnaadvoorbewerking Wanneer de te lassen delen worden opgesteld en aansluitend eventueel gehecht voordat de werkelijke lasverbinding wordt gelegd, dient dit met de nodige zorgvuldigheid te gebeuren. Variaties in bijvoorbeeld de spleet tussen de te verbinden delen is een factor die het lassen moeilijker maakt dan nodig is. Het BmBE proces is minder gevoelig voor dergelijke afwijkingen dan de twee andere lasprocessen. Het uiterlijk van de las Een las is in de regel een duidelijk zichtbare onregelmatigheid in het oppervlak. Ook dit is verschillend per lasproces. TIG-lassen geeft hier duidelijk de beste resultaten. Mate van ongewenste vervorming Als gevolg van de warmte-inbreng bij het lassen zal na afloop sprake zijn van vervorming van de gelaste delen. Deze vervorming is van een aantal factoren afhankelijk, waarbij de hoeveelheid warmte die per tijdseenheid wordt ingebracht erg belangrijk is. Hier is het TIG-proces duidelijk in het nadeel ten opzichte van de twee andere processen. figuur 3 Schematische kenmerken van BmBE 2.2 Keuze van het lasproces De keuze tussen de drie genoemde lasprocessen is afhankelijk van een aantal factoren, die hier kort worden besproken. Materiaalsoort Alle staalsoorten (ook roestvaste) kunnen in principe met de drie besproken lasprocessen worden gelast, mits de juiste lastoevoegmaterialen (elektroden, draad of staaf) worden gebruikt. Raadpleeg hiervoor de gegevens van de leverancier van lastoevoegmaterialen. Sterkte en dichtheid van de verbinding In principe zijn de verbindingen die gemaakt zijn met elk van de hier beschreven processen even sterk of sterker dan het gelaste basismateriaal, vooropgesteld dat de juiste technieken en materialen zijn toegepast. Ook geldt dat met alle beschreven lasprocessen gas- en vloeistofdichte lassen mogelijk zijn. Praktijkinstructie Instructie onder deskundige leiding is voor alle hier besproken lasprocessen sterk aanbevolen. Lasfouten die vaak aan de oppervlakte niet te zien zijn, kunnen hiermee in belangrijke mate worden voorkomen. Een en ander wordt samengevat in tabel 2. Informatie over lascursussen en waar die in uw woon-/werkomgeving worden gegeven, kunt u vinden op de internetsite van het NIL (

11 9 tabel 2 Toepasbaarheid van de drie lasprocessen TIG MAG BmBE materiaalsoort staal, RVS staal, RVS staal, RVS materiaaldikte (mm) 0,3-5,0 0,5-5,0 2,0-5,0 lasposities alle alle alle, afhankelijk type bekleding mobiliteit o + lassen op vervuild materiaal + + lassen in de buitenlucht + onregelmatigheid lasnaadvoorbewerking o o + uiterlijk van de las 1) ++ / / ongewenste vervorming sterkte en dichtheid praktijkinstructie gewenst gewenst gewenst ++ zeer gunstig + gunstig o gemiddeld ongunstig zeer ongunstig 1) Bij alle processen is dit mede afhankelijk van de handvaardigheid van de lasser Bovendien heeft de producent van de inverter de mogelijkheid om via verschillende manieren van aansturing een vlakke en/of een dalende stroom/spanningskarakteristiek in te bouwen. Als een inverter beide mogelijkheden biedt, wordt gesproken van een multi-functionele stroombron. In de eenvoudige uitvoering zijn ze vaak alleen geschikt om met gelijkstroom te lassen. De meer uitgebreidere uitvoeringen (speciaal voor TIG-lassen) zijn tevens geschikt om naast gelijkstroom ook met wisselstroom te kunnen lassen (van belang voor het lassen van aluminium). In het laatste geval gaat het meestal om een blokvormige wisselstroom, "square wave". Bovendien kan een TIG-lasmachine ook worden uitgerust met een HF (Hoogfrequent) boogontsteking, waardoor de start van het lasproces wordt vergemakkelijkt. 2.4 Welke apparatuur is nodig bij het TIG-lassen? De apparatuur voor het TIG-lassen (zie figuur 4) bestaat uit: 1. De (TIG-)stroombron. 2. De lastoorts met slangenpakket. 3. De gasvoorziening (gascilinder) met reduceerventiel (niet zichtbaar). 4. De las- en werkstukkabel. 2.3 Stroombronnen Stroombronnen kunnen in drie groepen worden ingedeeld, te weten: transformatoren; conventionele gelijkrichters; inverter gelijkrichters. Zie voor een overzicht van de belangrijkste kenmerken van deze drie groepen tabel 3. In deze publicatie over hobbylasapparatuur voor aansluiting op het lichtnet wordt uitsluitend gebruik gemaakt van de inverter gelijkrichter. Deze stroombronnen hebben voor de gebruiker een aantal belangrijke voordelen ten opzichte van conventionele stroombronnen, te weten: een zeer compacte bouwwijze; een laag gewicht; een hoog elektrisch rendement. figuur 4 Voorbeeld van een complete TIG-opstelling tabel 3 Belangrijkste kenmerken van de verschillende lasstroombronnen laseigenschappen lastransformator conventionele gelijkrichter inverter gelijkrichter voldoende; niet voor alle lastoevoegmaterialen goed zeer goed starten van de boog zonder spanningsverlagingsrelais goed, met relais slecht goed goed tot zeer goed spatverliezen veel weinig weinig magnetische blaaswerking weinig hinder kan hinderlijk zijn kan hinderlijk zijn afstandsbediening met speciale aanpassing mogelijk netbelasting slecht; 2 fasen en hoge primaire stroom meestal voorzien van aansluiting goed; meestal 3 fasen en lage primaire stroom compensatie netschommelingen nee meestal ja TIG-lassen mogelijk nee meestal ja veilige nullastspanning nee; of er moet een spanningsverlagingsrelais worden toegepast ja meestal voorzien van aansluiting goed; hobbylasapparatuur 1 fase; professionele lasapparatuur meestal 3 fasen; lage primaire stroom en beter rendement ja

12 10 De elektrode is negatief gepoold, waarbij de warmte grotendeels ten goede komt aan het werkstuk, zodat oververhitting en afsmelten van de elektrode wordt voorkomen. Voor een samenstellingstekening van een TIG-toorts zie figuur 5. Voor meer procesinformatie over het TIGlassen zie de NIL-site: (laskennis). Op de lastoorts wordt het slangenpakket aangesloten. Door een kabel komt de elektrische stroom, door een slang wordt het beschermgas aangevoerd en door de draadgeleider loopt de lasdraad (zie figuur 7). De lasdraad zit op een draadhaspel. Aan de lastoorts zit een schakelaar, waarmee de toevoer van stroom, gas en lasdraad wordt geregeld. Bij de apparatuur wordt een handleiding geleverd met een tabel voor de lasparameters. Deze tabel is een hulpmiddel om te bepalen welke stroomsterkte nodig is en hoe de gashoeveelheid ingesteld moet worden. Zeker bij dit lasproces is een goede praktijkinstructie gewenst. figuur 5 Samenstelling van een TIG-toorts 2.5 Welke apparatuur is nodig bij het MAG-lassen? figuur 7 Samenstelling van het slangenpakket De apparatuur voor het MAG-lassen (zie figuur 6) bestaat uit vijf hoofdonderdelen: 1. De stroombron. 2. De draadaanvoereenheid met draadaanvoerrollen. 3. Een lastoorts (laspistool) met slangenpakket. 4. De gasvoorziening met reduceerventiel. 5. De las- en werkstukkabel. Vanuit de stroombron komen het slangenpakket en de massakabel. De massakabel is aangesloten op de minpool ( ) van de stroombron en wordt aangesloten op het werkstuk. Het slangenpakket is verbonden met de pluspool (+) van de stroombron. De stroomkabel is verbonden met de contacttip in de lastoorts. Hier vindt de stroomoverdracht plaats. Voor meer procesinformatie over het MAG-lassen, zie (laskennis). 2.6 Welke apparatuur is nodig bij BmBE? De apparatuur voor het BmBE (zie figuur 8) bestaat uit drie hoofdonderdelen: 1. De stroombron. 2. De elektrodehouder. 3. De las- en werkstukkabel. figuur 6 Voorbeeld van een complete MAG-opstelling figuur 8 Voorbeeld van een complete lasopstelling voor het BmBE

13 11 Bij het BmBE dient alleen de stroomsterkte te worden ingesteld, die is af te lezen op het etiket van de elektrodenverpakking. Voor meer details over het BmBE-lassen, zie (laskennis). 2.7 Algemene aanschafcriteria In bijlage II zijn de algemene aanschafcriteria weergegeven die van toepassing zijn op de keuze van de lasapparatuur die in deze publicatie worden behandeld. Gebruik van de tabel uit bijlage II kan tot een verantwoorde keuze leiden. 3 Overzicht beoordeelde stroombronnen aan te sluiten op het lichtnet voor de drie lasprocessen TIG, MAG en BmBE Algemeen Het aanbod van op het lichtnet aansluitbare stroombronnen voor het lassen met de drie processen TIG, MAG en BmBE neemt dagelijks toe. Dankzij de mogelijkheden die de moderne elektronica biedt, worden de stroombronnen steeds kleiner en lichter, dus handzamer, waardoor ze veelvuldig worden gebruikt voor laswerkzaamheden op locatie. Het maken van een vergelijking tussen de verschillende bronnen binnen één proces is niet eenvoudig. Naast de (soms) grote verschillen in aanschafprijs zijn er verschillen in toepassings- en instelmogelijkheden. Vandaar dat de eerste stap in het project was, het opstellen van een inventarisatielijst c.q. aanschaflijst, waarop van de ter beschikking gestelde apparaten de gegevens zijn ingevuld. Voor een selectie van mogelijk toe te passen processen voor het verbinden van dunne plaat, inclusief lassen, wordt verwezen naar de website Aan de te onderzoeken apparaten zijn de volgende eisen gesteld: aansluitspanning 230 V; afzekering: 16 A traag; alleen gelijkstroombron met een maximale stroomsterkte van ongeveer 160 A; geschikt voor het lassen (TIG, MAG of BmBE) van ongelegeerd en roestvast staal; inschakelduur van 15% bij de maximale stroomsterkte; combinatie-machine BmBE-/TIG-lassen mag ook worden geleverd; beschermingsgraad minimaal IP 23 (soms is IP 21 geleverd); CE-markering aanwezig. Alle apparaten, die door de leveranciers ter beschikking zijn gesteld, zijn op onderstaande punten onderzocht: het "stekkerklaar" afgeleverd zijn; tijd nodig om ze "stekkerklaar" te maken; (her)starteigenschappen; laseigenschappen; beoordeling van de meegeleverde handleiding; BmBE: lasstroominstelling; instelbaarheid lasparameters bij het MAG-lassen; afleesbaarheid van de ingestelde lasparameters bij het MAG-lassen; hanteerbaarheid van de lastoorts bij het MAG-, alsook het TIG-lassen; bedieningsgemak apparaat bij MAG-lassen; verwisselen wolfraamelektrode bij het TIG-lassen. De laseigenschappen zijn onderzocht op de volgende proefstukken (zie ook figuur 9): staande hoeklas; lasrups op plaat. figuur 9 Uitvoering van de proeflassen Uiteindelijk zijn de resultaten in bijlage III in de vorm van tabellen weergegeven. In bijlage IV is een waardeoordeel gegeven van de auteurs op basis van de resultaten en is een totaalcijfer aan het apparaat toegekend. Naar aanleiding van deze beoordeling zijn conclusies opgesteld, die in hoofdstuk 9 zijn weergegeven. Bij het opstellen van deze aanbeveling zijn de criteria en weegfactoren zoals weergegeven in tabel 4 aangehouden. Deze criteria zijn vastgesteld door de auteurs en de weegfactoren kunnen per aspirant gebruiker verschillen. De één hecht veel waarde aan de prijs, de ander aan de laseigenschappen van het lasapparaat, hetgeen inhoudt dat het oordeel van de auteurs zeer persoonlijk is en dat anderen van mening mogen en kunnen verschillen. Er is getest op handvaardigheid NIL, niveau 1. tabel 4 Beoordelingscriteria en hun weegfactor beoordeelde aspecten weegfactor (%) laseigenschappen 50 lasklaar afgeleverd / prijs 15 bedieningsgemak 15 gewicht 5 garantietermijn 5 lengte kabels 5 handleiding 5 4 Gegevens op de typeplaat van de stroombron De stroombron is het hart van alle booglasprocessen. Veel van de eigenschappen van de stroombron zijn terug te vinden op de zogenaamde typeplaat (kenplaat). De typeplaat van de stroombron kan worden vergeleken met een soort paspoort. Alle noodzakelijke gegevens van de stroombron staan erop vermeld (eis volgens NEN-EN ). In figuur 10 is de uitvoering van een typeplaat weergegeven. Naam fabrikant Schematische weergave stroombron (inverter) Merknaam: Nr. Primaire zijde: 230V Hz 16 A Secundaire zijde: 13A/20V 110A/24V ID 15% 30% Karakteristiek I min 50A 105A U 26V 23V Isolatieklasse F Beschermingsgraad IP23 Gebruiksklasse S figuur 10 Typeplaatuitvoering van een MAG-stroombron De tekst op de typeplaat moet te allen tijde leesbaar zijn en op de behuizing zijn gemonteerd.

14 12 Toelichting op de vermelding van gegevens van de typeplaat. NEN-EN : Europese norm met als titel: Uitrusting voor het booglassen - Deel 1 Lastoestellen. ID: Inschakelduur (zie verklarende woordenlijst) met de bijbehorende stroom en spanning. Beschermingsgraad: De beschermingsgraad van de stroombron aangeduid met IP (Internal Protection), zegt iets over de mogelijkheid tot het binnendringen van vreemde voorwerpen of stoffen in de stroombron en is opgenomen in de NEN De codering IP wordt gevolgd door twee cijfers. Het eerste cijfer zegt iets over de mogelijkheid tot het kunnen binnendringen van vreemde voorwerpen in de stroombron. Bij de meeste stroombronnen is dit een 2, hetgeen wil zeggen dat voorwerpen groter dan Ø 12 mm en langer dan 80 mm niet in de stroombron kunnen binnendringen. Het tweede cijfer zegt onder andere iets over de gebruiksomgeving (binnen/buiten) van de stroombron. De betekenis hiervan is de volgende: 1 = Stroombron geschikt voor het gebruik in overdekte ruimten. 2 = Stroombron geschikt voor het gebruik in nietoverdekte ruimten. Druipwaterdicht voor vallend water tot een maximale hoek van 15º. 3 = Stroombron geschikt voor het gebruik in nietoverdekte ruimten. Druipwaterdicht voor vallend water tot een maximale hoek van 60º. De vermelding IP 21 op de typeplaat van een stroombron wil zeggen dat voorwerpen met een grotere diameter dan 12 mm niet binnen kunnen dringen = 'tastvingerveilig' en dat de stroombron alleen geschikt is voor gebruik in overdekte ruimten. DUS: ALLEEN BINNENGEBRUIK IP 21 BUITEN- EN BINNENGEBRUIK IP 22 of IP 23 Apparatuur minimaal isolatieklasse F De isolatieklasse van een stroombron zegt iets over de maximale temperatuurstijging van de elektronische componenten van de stroombron en is hiermee dus direct gerelateerd aan de inschakelduur en kwaliteit. Tabel 5 geeft een overzicht van de diverse isolatieklassen voor stroombronnen. tabel 5 Isolatieklassen voor stroombronnen Isolatieklasse * maximale temperatuur van de wikkelingen ºC A 105 E 120 B 130 F 155 H 180 C >180 * De volgorde van de letters is niet logisch. De oorzaak is dat er regelmatig aanpassingen hebben plaatsgevonden. Soms wordt in de handleiding de gebruiksklasse S vermeld (S staat voor safety). Dat betekent dat de lasstroombron zodanig is geconstrueerd, dat deze in een omgeving waar een verhoogd risico bestaat voor het krijgen van een elektrische schok, zonder meer veilig is toe te passen. 5 CE-markering en de handleiding voor de lasapparatuur CE-markering is een merkteken dat op lasapparatuur aangebracht dient te zijn conform de Europese Richtlijnen Laagspanningsrichtlijn (73/23/EG, 93/68/EG) en richtlijn elektromagnetische compatibiliteit (EMC) ( EEG). Met het CE teken geeft de fabrikant of de importeur (bij invoer van buiten de Europese Unie) aan, dat het product voldoet aan de essentiële vereisten op het gebied van veiligheid, gezondheid en milieu voor de betreffende richtlijnen. Een richtlijn is een Europese wet. Handleiding Vanuit de CE-richtlijnen is de fabrikant verplicht om een handleiding op te stellen voor de gebruiker en deze te wijzen op gevaarlijke situaties. Handleidingen zijn niet genormaliseerd, zodat de inhoudsopgave en de bijbehorende teksten nogal eens variëren. Een goed voorbeeld van een handleiding gaat tenminste in op de volgende aspecten: 1. Inleiding. 2. Veiligheidsinstructies met opmerkingen over omgevingssituatie, beschermingsvoorschriften, schok- en brandpreventie en veiligheid. 3. Technische gegevens met vermelding van de eigenschappen die zijn te vinden op het bedieningspaneel (bedieningsvoorschrift). 4. Eventueel lasgegevens. 5. Onderhoudvoorschrift (zie ook hoofdstuk 7). 6. Hoe te handelen bij storingen/reparaties. 7. Bestellen van onderdelen. 8. CE-conformiteitsverklaring. De handleiding moet voor Nederlandse gebruikers in het Nederlands zijn opgesteld. De CE-conformiteitsverklaring zelf bij voorkeur in het Nederlands. Het verdient aanbeveling bij de aanschaf van een stroombron met name te beoordelen of in de CE-conformiteitsverklaring staat vermeld dat de stroombron in overeenstemming is met de norm EN conform de bepalingen in richtlijn (73/23/EEG) met als wijziging de annex (93/68/EEG) en de norm EN conform de bepalingen in richtlijn 89/336/EEG met annex (93/68/EEG). De normen zelf behoeven inhoudelijk niet te zijn opgenomen, maar ze moeten wel genoemd staan. Een CE-markering houdt niet altijd in dat de stroombron voldoet aan de genoemde normen. Alternatieven of eigen ontwerpen zijn ook mogelijk, maar moeten dan wel in een verklaring worden genoemd en moeten dan op een hoger niveau staan dan de genoemde normen. Ook komt het voor dat de CE-aanduiding afwijkt van de norm of er bijna op lijkt. Dit zijn voorbeelden van stroombronnen, die derhalve niet aan de Europese Richtlijnen ten aanzien van veiligheid voldoen en niet in het Europese circuit mogen worden gebracht. De controlerende instantie in Nederland op naleving hiervan is niet de Arbeidsinspectie (geldt alleen voor bedrijven), maar voor particulieren en zelfstandigen zonder personeel geldt: Voedsel en Waren Autoriteit, Postbus 19506, 2500 CM Den Haag. Telefoon: ; Fax: ; Deze controlerende instantie gaat ervan uit dat, zodra er een CE-merk opstaat, de lasapparatuur voldoet aan de richtlijnen, totdat het tegendeel bewezen is. Op klachten wordt wel actie ondernomen. Wordt de lichtnetapparatuur in de professionele sfeer gebruikt en de vereiste handleiding is niet in de Nederlandse taal geschreven, dan deelt de Arbeidsinspectie zonder pardon een boete uit van 450,-- voor kleine bedrijven en een boete van 900,-- voor grotere bedrijven. Voor zelfstandigen zonder personeel geldt de Arbeidsinspectie als controlerende instantie, zodra zij werk verrichten in de bedrijfssfeer. Is dit laatste het geval, dan zijn de eerste alinea's van hoofdstuk 3 van het Arbobesluit (Arbeidsplaats) en hoofdstuk 7 (Arbeidsmiddelen) als eisenpakket voor de gebruikte stroombron ook van toepassing.

15 13 6 De werkomgeving Blootstelling Tijdens laswerkzaamheden wordt de lasser blootgesteld aan factoren die gevaren met zich mee kunnen brengen, alsook risico's voor de gezondheid kunnen inhouden. Daarbij moet worden gedacht aan inademing van lasrook, blootstelling aan straling, warmtestraling, mogelijke stroomdoorgang, een hoog geluidsniveau en verbranding door spatten. figuur 11 Hou het hoofd buiten de lasrookpluim In dit hoofdstuk wordt beknopt ingegaan op deze gevaren. Doel ervan is ze onder de aandacht te brengen en beschermingsmaatregelen te noemen die, als hij ze opvolgt, voor de lasser een gezond en veilig werkklimaat opleveren. Lasrook Lasrook bestaat uit gassen, dampen en stof die bij het lassen vrijkomen. Het stof maakt de lasrook zichtbaar, is zeer fijn en daardoor gemakkelijk longtoegankelijk. Lasrook kan giftige bestanddelen bevatten, waardoor het bij inademing (blijvende) schade kan toebrengen aan de gezondheid. De lasser mag gedurende een acht-urige werkdag aan een maximale hoeveelheid lasrook worden blootgesteld, de Maximaal Aanvaarde Concentratie ofwel MAC-waarde genoemd. De definitie van de MAC-waarde is "die concentratie waaraan men mag worden blootgesteld gedurende een bepaalde tijd, zonder dat dit leidt tot schade aan de gezondheid op korte dan wel lange termijn, zowel voor de persoon zelf, alsook zijn nageslacht". Per 1 januari 2003 geldt een MAC-waarde voor lasrook van ongelegeerd staal van 3,5 mg per m 3 lucht. Voor gelegeerde materialen geldt de MAC-waarde voor de gevaarlijkste stof die in de lasrook aanwezig is. Om het verschil tussen concentratie en MAC-waarde duidelijk te maken het volgende voorbeeld: Stel: - Een lasser last in een garage met een inhoud van 100 m 3 met een elektrode die 36 gram lasrook per uur oplevert. - de opsmelttijd van de elektrode is 60 seconden. - de ontwikkelde lasrook verspreidt zich zeer snel over de inhoud van de gehele garage. Per uur wordt 36 gram ( = mg) lasrook ontwikkeld ofwel per minuut : 60 = 600 mg lasrook. Deze rook verdeelt zich gelijkmatig over de garage, zodat de concentratie na één minuut 600 : 100 = 6 mg lasrook per m 3 is. Als MAC-waarde geldt 3,5 mg lasrook, dus binnen één minuut wordt de MAC-waarde die geldt voor een acht-urige werkdag overschreden. Conclusie: met het verlassen van slechts één elektrode kan uw gezondheid schade oplopen. Inademing van lasrook moet dus worden voorkomen. De meest effectieve methode hiertoe is toepassing van zogenaamde bronafzuiging. Hierbij wordt de lasrook vlak bij de boog (daar waar het ontstaat) afgezogen en naar buiten afgevoerd. Echter, in de hobbysfeer wordt bronafzuiging nauwelijks toegepast. Vandaar dat het buiten de lasrookpluim houden van het hoofd (zie figuur 11), in combinatie met ventilatie de beste oplossing is. Maak daarbij gebruik van de natuurlijke ventilatie door u parallel aan de luchtstroom op te stellen, opdat de lasrook voor u langs wordt afgevoerd. Daarnaast is het dragen van een zogenaamd snuitje (zie figuur 12) dat het stof filtert, aan te bevelen. Dit is een redelijk beschermingsmiddel, dat nauwelijks geld kost. Bedenk echter wel dat gassen zich niet laten filteren! Voor meer informatie over lasrook, zie de site waarvan onder meer de brochure Lasrook, hou t buiten je lijf kan worden gedownload. figuur 12 Stoffiltering door middel van een snuitje Blootstelling aan straling De lasboog zendt verschillende soorten straling uit: zichtbare en niet zichtbare straling. Zichtbare lichtstraling De elektrische boog zendt een fel licht uit, dat verblindend werkt op de ogen en waardoor het netvlies van de ogen geïrriteerd en zelfs beschadigd kan raken. Er kunnen overgevoeligheidsreacties optreden, waaruit staar kan ontstaan. De lasser zal zich van nature al willen beschermen met een donker glas met een juiste sterkte. De donkerte ervan is afhankelijk van de gebruikte lasstroomsterkte en wordt aangegeven in een zogenaamd "shade-nummer". In figuur 13 is de donkerte van de lasglaasjes in de laskop aangegeven in relatie tot de gebruikte stroomsterkte voor de drie behandelde lasprocessen. figuur 13 Overzicht van de aanbevolen filterwaarden (shade-nummers) bij de drie lasprocessen Niet zichtbare straling Tot deze groep behoort de ultraviolette straling (UV-straling) die inwerkt op de huid en de ogen. De huid kan, zelfs al na korte tijd, verbrandingsverschijnselen vertonen. De intensiteit van de straling wordt bepaald door de stroomsterkte: hoe hoger de stroomsterkte des te hoger de intensiteit. Blootstelling van de ogen kan al na zeer korte tijd het hoornvlies van de ogen doen ontsteken. Dit verschijnsel staat bekend al "lasogen": pijnlijke en rood ontstoken ogen, gepaard gaande met een hinderlijk gevoel of er zand in zit. Mocht u toch lasogen krijgen, hetgeen zich meestal openbaart tijdens uw nachtrust, dan kunnen watten gedrenkt in afgekoelde thee op uw ogen, helpen het verschijnsel te bestrijden; veelal is het de volgende ochtend verdwenen.

16 14 Voorwerpen met een temperatuur boven de 500 ºC zenden, naast warmte, een voor het oog niet waarneembare straling uit, de zogenaamde infra rode (IR) straling. Deze straling tast op den duur het vocht in de ooglens aan en kan blijvend letsel veroorzaken, namelijk staar (ooglensvertroebeling). Bij het lassen zenden de boog en het gevormde smeltbad deze stralen uit. Bescherming van huid en ogen tegen deze vorm van straling moet plaatsvinden via de beschermende kleding en een lashelm. Overige personen in de directe omgeving van de lasser moeten met lasschermen worden beschermd tegen de inwerking van de straling. Naast de eerder genoemde straling treedt bij het lassen ook nog elektromagnetische straling op, opgewekt door een elektrische stroom in stroomvoerende kabels. De sterkte ervan is afhankelijk van de stroomsterkte in de kabel. Lassers kunnen worden blootgesteld aan grote doses straling, doordat het booglassen in het algemeen hoge lasstroomsterkten vraagt. Bovendien staat de lasstroombron veelal dicht bij de lasser en zijn de laskabels vaak in contact met het lichaam. Het is dus raadzaam bij het lassen de stroomvoerende kabels niet over de schouder te hangen. Stroomdoorgang De mens is buitengewoon gevoelig voor een elektrische stroom die door het lichaam vloeit. Zelfs zeer lage stroomsterkten kunnen al ernstig letsel veroorzaken. Daarnaast kan stroomdoorgang tot een schrikeffect leiden, zodat door onverwachte bewegingen gevaarlijke situaties kunnen ontstaan. Als iemand in aanraking komt met onder spanning staande delen, hangt de stroomsterkte af van de elektrische totaalweerstand. Deze totaalweerstand is een som van de weerstand van de huid (nat of droog), de rest van het lichaam en de beschermende kleding. De weerstand van het menselijk lichaam is betrekkelijk laag. Droge lederen handschoenen en werkschoenen met een rubberzool hebben een hoge elektrische weerstand, zodat bij het dragen ervan de kans op stroomdoorgang aanzienlijk afneemt. Als er niet wordt gelast, staat er een spanning tussen de elektrode en het werkstuk, de zogenaamde open spanning. In het geval van wisselstroom mag de open spanning 80 V effectief niet overschrijden. Er zijn op deze regel enige belangrijke uitzonderingen: De open spanning mag bij gebruik in vochtige en nauwe ruimten 50 V niet overschrijden. De installaties moeten dan zijn voorzien van een relais dat de open spanning tot deze waarde verlaagt. Kleine stroombronnen voor het lassen met beklede elektroden, zoals bijvoorbeeld hobby-apparaten, mogen volgens de norm NEN-EN een open spanning hebben van 55 V. Bij het lassen op gelijkstroom mag de lasstroombron een open spanning hebben van 110 Volt effectief. Vandaar dat het lassen op gelijkstroom uit oogpunt van veiligheid aan te bevelen is. Lasaggregaten, lasomvormers en lastrafo's vallen buiten dit onderwerp. Blootstelling aan geluid Gehoorschade ontstaat geleidelijk als de sterkte van het geluid boven de 80 db(a) uitkomt. De gezondheidskundige norm voor schadelijk geluid ligt op een gemiddeld geluidsniveau van 80 db(a) over de achturige werkdag. Het dragen van gehoorbeschermingsmiddelen is wettelijk verplicht vanaf 85 db(a), hoewel het ten zeerste aan te bevelen is ze reeds te gebruiken vanaf 80 db(a). Tabel 6 geeft het geluidsniveau van een aantal lasprocessen weer, gemeten op de werkplek, in vergelijking tot enkele andere geluidsniveaus. tabel 6 Geluidsniveaus van de lasprocessen in vergelijking met enkele ander geluidsniveaus geluidsbron geluidsniveau BmBE db(a) MAG-lassen db(a) TIG-lassen db(a) slijpen db(a) normaal gesprek db(a) popconcert db(a) pijngrens 125 db(a) Het zal duidelijk zijn dat de lasser zich in vele gevallen moet beschermen tegen de geluidsniveaus die optreden. Bescherming kan worden verkregen via oorpluggen of -propjes. Deze middelen dempen het geluid met db(a). Brandgevaar Bij het lassen maken we gebruik van warmte om de metalen te smelten. Het vloeibare materiaal dat onder meer als lasspatten wegspringt of (na stollen) als warme slak wordt afgebikt, kan u verwonden of kan, indien brandbaar materiaal in de directe omgeving is, aanleiding zijn tot brand. Controle van de omgeving voordat met lassen wordt gestart, is dan ook altijd aan te bevelen. Daarnaast is het aan te bevelen om bij laswerkzaamheden een brandblusser bij de hand te hebben. Ook is een controle van de omgeving raadzaam een tweetal uur nadat de laswerkzaamheden zijn afgesloten. Het zal niet de eerste keer zijn dat enkele uren nadat de laswerkzaamheden waren verricht brand uitbrak, doordat lasspatten in brandbaar materiaal waren gevallen, gingen smeulen en uiteindelijk tot ontbranding kwamen. Mocht u regelmatig laswerkzaamheden thuis verrichten, informeer dan ook uw verzekeringsmaatschappij over uw activiteiten. Hierdoor wordt het gevecht over de "kleine lettertjes" in de polis voorkomen. 7 Onderhoud van de lasapparatuur Zoals uit hoofdstuk 6 "Werkomgeving" blijkt, wordt de lasser tijdens het lassen aan een aantal gevaren blootgesteld. Zeker indien het onderhoud aan de lasmachine achterwege blijft en indien er ruw met de machine en toebehoren wordt omgesprongen. Daarnaast zal een slecht onderhouden lasinstallatie eerder aanleiding geven tot kwalitatief minder laswerk. Regelmatige inspectie en onderhoud van de installatie is dus essentieel. Inspectie en onderhoud in verband met veiligheid Het zal duidelijk zijn dat er onderscheid gemaakt kan worden tussen periodieke inspectie en onderhoud van industriële elektrische installaties en elektrische apparaten voor privégebruik. Voor industriële installaties bestaat de eis dat zij een inspectietermijn hebben waarover de norm NEN 3140: "Periodieke inspectie van elektrische arbeidsmiddelen" uitsluitsel geeft. Hier wordt verder niet ingegaan op deze wijze van bepaling van de inspectietermijn, noch op de te controleren punten tijdens deze inspecties.

17 15 Wel stelt deze norm dat de lasser verplicht is zelf een aantal controles uit te voeren, voordat hij het lasapparaat inschakelt. Het betreft de volgende punten: visuele inspectie van het apparaat en met name de conditie van de isolatie van de leidingen; het lasapparaat mag pas worden ingeschakeld als alle verbindingen zijn gemaakt (werkstukkabel, afstandsbediening, enz.); bij niet gebruik moet het apparaat worden uitgeschakeld; bij het gebruik in nauwe en besloten ruimten moet de stroombron buiten deze ruimte worden geplaatst en mag de open spanning niet hoger zijn dan 50 V wisselstroom; bij onderhoud en reparatie moet het apparaat worden gescheiden van het net. Bij de visuele controle dient vooral te worden gelet op: beschadiging of slechte reparatie van de netvoedingskabel; de aansluiting van de netvoedingkabel en de trekontlasting; of slijtage of breuk is opgetreden, of dat de behuizing zodanig is beschadigd, dat de veiligheid in het gedrang komt; of de schakelaars nog in takt zijn; of het apparaat nog schoon en droog is. Het zal duidelijk zijn dat deze inspectie ook aan te bevelen is voor lasapparaten die in de niet-professionele sfeer worden gebruikt. Inspectie en onderhoud in verband met de laskwaliteit BmBE Bij het booglassen met beklede elektroden is de laskwaliteit hoofdzakelijk afhankelijk van de handvaardigheid en de kunde van de lasser. Uiteraard spelen elektrische verliezen in het stroomcircuit ook een rol, deze zijn echter van minder grote invloed. Gebruik van verlengkabels aan de primaire zijde van de bron kunnen leiden tot grote spanningsverliezen en/of spanningsvariaties, zeker als de kabels niet geheel worden uitgelegd. Hierdoor neemt het beschikbare lasvermogen aan de secundaire zijde af en een slechte laskwaliteit zal het gevolg zijn. Verder hebben de stroombronnen voor het lassen met beklede elektroden nauwelijks onderhoud nodig. Als in de nabijheid van stroombronnen geslepen moet worden, moet dit geschieden van de stroombron af, zodat de vonkenregen niet op de stroombron komt. De transformator in de bron trekt ijzerslijpsel aan, waardoor inwendig kortsluiting kan optreden. MAG-lassen Naast een gastoevoer, een stroomtoevoer en een schakeldraad naar het handvat van het slangenpakket, bevatten vooral de MAG-installaties bewegende delen voor de draadaanvoer. Het merendeel van de problemen rond het gebruik van het MAG-lassen zijn terug te voeren naar de draadaanvoereenheid, de lastoorts en het slangenpakket. Draadaanvoereenheid Voor een goed verloop van het proces moet aan dit onderdeel van de installatie de nodige aandacht worden geschonken. Allereerst moet de rem die in de haspelhouder is opgenomen juist worden afgesteld. Een te strakke rem leidt tot extra trekkrachten en onregelmatigheden in de draadaanvoer, terwijl bij een te slap afgestelde rem de draadrol nog enige tijd doordraait nadat het proces is gestopt (binnen een halve seconde). Een wir-war van lasdraad in de draadaanvoerkast en kortsluitingen kunnen het gevolg zijn. Vaak komt het voor dat de aandrukkracht van de draadaanvoerrollen te hoog is voor het gebruikte draadtype. Als er een onregelmatige draadaanvoer is, heeft men de neiging de aandrukkracht te vergroten. Dit resulteert echter in vervorming van de dunne asjes waarop de rollen zijn gemonteerd, waardoor de draadaanvoer nog slechter verloopt. Bovendien wordt de draad zelf vervormd, met als gevolg een slechte stroomoverdracht in de contacttip. De tijd die geïnvesteerd wordt in een zorgvuldige keuze en afstelling van deze onderdelen zal uiteindelijk leiden tot een kwaliteitsverbetering en een tijdsbesparing door het beperken van storingen in de draadaanvoer met als gevolg een constante en correcte lasstroom. Slangenpakket De verbindingen tussen de draadaanvoereenheid en het slangenpakket zelf moeten regelmatig worden gecontroleerd. Losse verbindingen leiden meestal tot oververhitting, maar veel belangrijker, de elektrische weerstand zal een sterk fluctuerende boogspanning tot gevolg hebben, hetgeen weer een directe negatieve invloed op de laskwaliteit heeft. De gebruikte draadgeleiding moet niet alleen voor de gebruikte draadsoort en draaddiameter geschikt zijn, maar bovendien de juiste lengte hebben. In de praktijk komt het vaak voor dat de lasser de draadgeleiding te kort afknipt, met als gevolg kans op draadstoringen. Daarnaast is het regelmatig schoonmaken van de draadgeleider noodzakelijk. Een overmatige opeenhoping van vuil als gevolg van draadslijtage in de geleiding leidt tot onregelmatige draadaanvoer. De traditionele manier om de draadgeleiding schoon te maken, is deze met behulp van een gecomprimeerde luchtstroom schoon te spuiten. Contacttip Ook de contacttip, het onderdeel dat er voor zorgt dat de lasstroom op de lasdraad wordt overgebracht, verdient de nodige aandacht. In de praktijk komt het gebruik van een te grote contacttip regelmatig voor. Voor storingsvrij lassen is het gebruik van een contacttip die is afgestemd op de gebruikte lasdraaddiameter en lasdraadsoort noodzakelijk. Doordat de lasdraad tijdens de doorvoer slijtage aan de contacttip zal veroorzaken, is een regelmatige vervanging noodzakelijk. Veel gebruikers vinden het verbruik van de vele contactbuizen als gevolg van slijtage of onjuist gebruik een grote kostenpost. Dit is onterecht, zeker als de laskwaliteit door een verkeerde zuinigheid afneemt! Gasmondstuk Het laatste onderdeel van de lastoorts dat de nodige aandacht verdient is het gasmondstuk. Allereerst moet deze zo schoon mogelijk en vrij van spatten gehouden worden. Is dit niet het geval, dan zullen de aanwezige spatten turbulentie in de gasstroom veroorzaken, met als direct gevolg dat porositeit in de las toeneemt. Een kleine hoeveelheid anti-spat-spray kan hierbij eventueel helpen. Ook het model van het gebruikte gasmondstuk is van belang, omdat deze in grote mate wordt bepaald door de gebruikte lasspanning en lasstroom. Zo is voor het kortsluitbooglassen een gasmondstuk met een wat conische vorm, waarbij de contacttip iets uitsteekt, de beste oplossing. TIG-lassen Bij het TIG-lassen is regelmatige inspectie van het slangenpakket en de lastoorts noodzakelijk. Hier gelden feitelijk dezelfde aanbevelingen als bij het MAG-lassen. Onderhoudscontract De stroombron moet nooit met perslucht worden schoongeblazen. Door een onderhoudscontract af te sluiten wordt vooraf veel narigheid voorkomen. Laat de stroombron éénmaal per jaar schoonmaken door een terzake

18 16 kundig bedrijf of bij degene waar de lasapparatuur is aangeschaft. Het apparaat wordt dan opengemaakt, gereinigd met een stofzuiger, op werking gecontroleerd en weer in elkaar gezet. Over de lasprocessen, de vereiste inspecties en het nodige onderhoud wordt verder verwezen naar de website van het NIL ( waar u onder de knop "Laskennis" meer informatie kunt vinden. 8 Richtprijzen voor verbruiksartikelen, enz. Hieronder volgen richtprijzen van de producten die bij het TIG-, MAG-lassen en BmBE soms of herhaaldelijk moeten worden aangeschaft. De genoemde prijzen zijn exclusief 19% BTW en gebaseerd op aanschaf door de particulier. Peildatum: 01 mei Voor roestvast staaldraden gelden dagprijzen. In onderstaande overzichten zijn deze dagprijzen voor 1 mei 2005 ingevuld. Aan deze prijslijst kunnen geen rechten worden ontleend. Algemeen Prijs ( ) Snuitje, filtert alleen stof 1,75 Lasdampmasker (filtert stof en houdt lasdamp tegen) 10,00 Laskap vanaf 17,00 Lashelm vanaf 30,00 Automatische lashelm, Europees fabrikaat 200,00 Automatische lashelm, Chinees fabrikaat 65,00 Spatglazen vanaf 0,30 Lasglaasjes, gekleurd vanaf 1,00 TIG-lassen Prijs ( ) Wolfraamelektrode Ø 1,6 mm 2,40 Wolfraamelektrode Ø 2,4 mm 5,00 10 liter gascilinder argon 200 bar (goed voor 2000 liter gas) Koopcilinder en vulling 115,00 Vulling 30,00 Opmerking: ca. 30 en 50 liter cilinders mogen van de verzekering thuis in de hobbysfeer niet worden toegepast TIG-lasdraad, ongelegeerd koolstofstaal per kg 17,50 TIG-lasdraad, roestvast staal per kg 21,00 MAG-lassen Prijs ( ) Contacttip, Ø 0,6 mm 0,95 Contacttip, Ø 0,8 mm 0,90 MAG-lasdraad, 5 kg haspel 0,6 mm draad 19,90 MAG-lasdraad, 5 kg haspel 0,8 mm draad 18,56 MAG-lasdraad, 15 kg haspel 0,6 mm draad 35,00 MAG-lasdraad, 15 kg haspel 0,8 mm draad 28,00 Roestvast staaldraad, 5 kg rol, 0,8 mm draad 27,00 Menggas 80% Ar - 20% CO 2 zie TIG-las. Anti-spatspray (spuitbus) 4,30 BmBE Prijs ( ) Rutielelektrode, Ø 2,5 mm, per kg 8,50 Rutielelektrode, Ø 3,2 mm, per kg 7,00 Basische elektrode, Ø 2,5 mm, per kg 12,00 Basische elektrode, Ø 3,2 mm, per kg 8,25 Onderhoudscontract Prijs ( ) Eénmaal per jaar ca. 50,00 Tenslotte drie tips voor de aanschaf van een stroombron: 1. Koop nooit een apparaat voor er mee gelast is. 2. Regel vooraf de mogelijkheid om het geld voor de aanschaf terug te krijgen als het apparaat niet voldoet. 3. Vraag naar de actieprijs. Herhaaldelijk voeren de leveranciers acties! 9 Conclusies De conclusies hebben betrekking op de huidige stand der techniek (mei 2005). Op het gebied van elektrische lasapparatuur is veel veranderd. De Consumentenbond onderzocht in de jaren tachtig uitgebreid de lastrafo voor hobbygebruik met als resultaat: onveiligheid is troef bij de elektrische lastransformatoren. Nu komen we voornamelijk inverters tegen die zonder meer veilig zijn te noemen. Ongetwijfeld zal hier de CE-markering volgens de Europese Richtlijnen een belangrijke rol in hebben gespeeld. Slechte apparatuur is niet aangetroffen, wel zijn er grote verschillen. Slechts een enkel apparaat van niet-europese makelij is getest en de conclusie kan worden getrokken dat hier nog enige achterstand is in kwaliteitsprestaties. Alle lasapparaten hebben redelijke tot zeer goede laseigenschappen. In het algemeen moet worden opgemerkt dat voor kwalitatief verantwoord lassen opleiding noodzakelijk is. Meer informatie hierover kunt u vinden op Verder zoeken de bedrijven die af en toe lassen ook hun heil in het marktsegment van goedkopere lasapparatuur. Zij beschouwen een inverter als een gebruiksartikel en schaffen eerder een nieuwe aan, dan dat er wordt gerepareerd. De nummers 1 vaststellen is in feite een onmogelijke zaak gebleken en wel om de volgende redenen: niet alle machines zijn stekker-klaar afgeleverd; grote prijsverschillen, de ene leverancier heeft "all-in" prijzen, de ander een "kale" stroombron; bruto lijstprijzen vragen om een onderhandeling om tot netto prijzen te komen; niet alle lasapparatuur is aangeboden; garantietermijnen verschillen aanzienlijk (tussen 1 en 3 jaar). Er is een persoonlijke poging door de auteurs ondernomen om tot een rangorde te komen, maar weegfactoren kunnen per persoon verschillen. Op het gebied van de CE-handleiding zijn nog wel wat verbeterpunten aan te brengen. De handleiding moet volgens de CE-norm geschreven worden in de taal van het land waar de apparatuur wordt gebruikt. Sommige leveranciers beperken zich alleen tot de veiligheidsaspecten en geven geen informatie over het bedieningsvoorschrift. De Arbeidsinspectie treedt hier bij overtreding bij de bedrijven hard tegen op (boetes). Bij de MAG-installaties viel het verschil in gewicht op van relatief licht tot zwaar (boven 50 kg), waarbij ook nog draadhaspels van 5 en 15 kg kunnen worden ingezet. Uit de test bleek dat de testpersonen bij het MAG-lassen de voorkeur geven aan digitale aflezing van de lasparameters. Kortom, de lezer kan dus aan de hand van de, in bijlage IV, gegeven methodiek zelf zijn prioriteiten stellen ten aanzien van eisen, wensen en mogelijkheden. De auteurs wensen u veel succes toe met de keuze van het lasapparaat dat aan uw persoonlijke wensen voldoet.

19 17 10 Verklarende woordenlijst In dit overzicht wordt een aantal niet alledaagse woorden verklaard, die in deze publicatie worden gebruikt. Niet alle woorden die in deze woordenlijst zijn opgenomen, worden echter in deze publicatie gebruikt. Zij kunnen ook betrekking hebben op de brochures die in het kader van dit onderwerp worden uitgegeven door de fabrikant/leverancier. AC Engelse afkorting voor Alternating Current = Wisselstroom. Booglassen met beklede elektrode en het TIGlassen kunnen met gelijk- en wisselstroom worden uitgevoerd. TIG-lassen van aluminium moet met wisselstroom worden uitgevoerd. Anti-stick-regeling In het geval van het vastplakken van de elektrode aan het werkstuk wordt de lasstroom uitgeschakeld. De elektrode kleeft niet vast en kan gemakkelijk van het werkstuk loskomen. Arc-Force-regeling (starteigenschappen bij BmBE) Het lasvermogen wordt bij het elektrodelassen zo constant mogelijk op de ingestelde waarde gehouden. De elektrische boog brandt stabiel (ook bij moeilijke elektroden of posities). Voordeel: het lasresultaat is gelijkmatiger. Dalende stroom/spanningskarakteristiek Geeft de relatie aan tussen boogspanning en stroomsterkte. Verandering in boogspanning geeft een relatief kleine correctie van de stroomsterkte. Wordt toegepast bij o.a. BmBE en TIG-lassen. DC Engelse afkorting voor Direct Current = gelijkstroom. MAG-lassen wordt met gelijkstroom uitgevoerd. Digitale stroombron Door een microprocessor gestuurde stroombron. Diode Elektronisch bouwelement (halfgeleider). Zet wisselstroom enkelzijdig door een blokkerend effect in gelijkstroom om. Gelijkrichter Schakeling van meerdere dioden. Zet wisselstroom meerzijdig door een blokkerend effect in gelijkstroom om. Hoogfrequent Ontsteekt de elektrische boog bij het TIG-lassen zonder het werkstuk aan te raken. Door een hoogspanningspuls wordt het volume tussen het werkstuk en de wolfraamelektrode elektrisch geleidend (geïoniseerd). Hot-start Ontstekingshulp voor de ontsteking van de elektrische boog van een beklede elektrode bij het booglassen. Door een kortstondige verhoging van de lasstroom ontsteekt de elektrische boog onmiddellijk stabiel. Inschakelduur Theoretische waarde voor de belastbaarheid van een lastoestel. Wordt volgens de norm op 10 minuten berekend en in % opgegeven. Bijvoorbeeld 15% ID = 1½ min. bij max. vermogen lassen, 8½ min. pauze en het toestel schakelt niet thermisch uit. Isolatieklasse Geeft aan hoe hoog de temperatuur van de isolatie van de stroombron mag worden zonder schade op te lopen. De temperatuur wordt door een thermoschakelaar bewaakt. Er is sprake van verschillende temperatuurklassen. Kortsluitbooglassen Variant van het MAG-lasproces, waarbij kortsluitingen plaatsvinden doordat het gesmolten draadeinde in aanraking komt met het smeltbad. Kenmerkend is het knetterende geluid van de kortsluitingen. Lassen Een handeling waarbij twee of meer delen door middel van warmte of druk, of door beide, op een zodanige wijze worden verbonden, dat er continuïteit in de aard van het materiaal ontstaat tussen deze delen. Een toevoegmateriaal, dat een smelttemperatuur van dezelfde orde van grootte als het moedermateriaal heeft, kan wel of niet worden toegepast. Lift-Arc-ontsteking Aanloopontsteking bij het TIG-lassen met een minimale stroom. Pas na de ontsteking van de elektrische boog wordt de ingestelde lasstroom vrijgegeven. Voordeel is een lichte ontsteking, zonder dat de wolfraamelektrode aan het werkstuk plakt en hierdoor ontstaat een stabiele elektrische boog. Reduceerventiel Toestel om gas uit een reservoir (bijv. gascilinder) te laten stromen onder lagere druk dan daarin heerst. Spanning De druk (kracht) die het mogelijk maakt dat er stroom gaat vloeien. Gemeten in volt (V). Stroom Aantal elektronen dat door een draad bij een gesloten stroomkring stroomt. Gemeten in ampère (A). Thyristor Elektronisch bouwelement (halfgeleider). Werkt als een gestuurde diode, waardoor lasspanning en lasstroom kunnen worden gestuurd. Transformator Omvormer. Zet de netspanning in een ongevaarlijke (lagere) lasspanning om. De mogelijke lasstroom wordt in dezelfde verhouding verhoogd. Transistor Elektronisch bouwelement (halfgeleider). Werkt als een elektronische aan-/uitschakelaar. Er kunnen elektrische vermogens (grote stromen) met kleine stroomsterktes analoog en digitaal gestuurd worden. Vlakke stroom/spanningskarakteristiek Geeft de relatie aan tussen boogspanning en stroomsterkte. Verandering in de spanning geeft een grote correctie in de stroomsterkte. Wordt toegepast bij het MAG-lassen. 2/4 taktbesturing Mogelijkheid van de bediening aan de lastoorts. 2-takt = lassen met permanent ingedrukte toortstoets. 4-takt = starten bij het eerste indrukken van de toortstoets, uitschakelen na meermaals indrukken van de toortstoets (toets hoeft tijdens het lassen niet te worden vastgehouden). 11 Referenties [1] NIL-cursusboek, Theorie Booglassen met beklede elektroden, niveau 1 en 2. [2] NIL-cursusboek, Theorie MIG/MAG-lassen, niveau 1 en 2. [3] NIL-cursusboek, Theorie TIG-lassen, niveau 1 en 2. [4] (website van de Economische Voorlichtingsdienst). [5] Goed onderhoud aan MIG/MAG apparatuur door Dick Lafèbre, Lastechniek, juli/augustus [6] Het aanschaffen van een stroombron door Hans Wolters, ESAB Nederland B.V., Lastechniek mei [7] Stroombronnen voor het booglassen - Praktijkaanbeveling nr. PA.99.08, juli [8] (website van het Nederlands Instituut voor Lastechniek). [9] [10] [11] (website van de Voedsel en Waren Autoriteit). [12] (website van het Nederlands Normalisatie Instituut).

20 18 Bijlage I Detailinformatie over de drie lasprocessen elektrode vriest vast (BmBE); kans op bindingsfouten; hoge smalle las. 1 Invloeden van enkele voor de praktijk belangrijke parameters bij het lassen met de drie genoemde lasprocessen 1.1 Laspositie en voortloopsnelheid Het lassen in positie is voor de drie genoemde lasprocessen mogelijk. Gemakkelijker is het lassen "onder de hand", dat wil zeggen het werkstuk ligt horizontaal en de elektrode/lastoorts bevindt zich hierboven. Wordt het voortlooptempo te laag gekozen, dan ontstaat er -afhankelijk van het lasproces- een opeenhoping van lasmetaal en slak (BmBE en MAG), die moeilijk te beheersen is. Bij het TIG-lassen heeft een te langzame voortloopsnelheid meestal tot gevolg dat er gaten in de las vallen. De inbranding wordt eveneens nadelig beïnvloed door een te lage lassnelheid, waardoor bindingsfouten kunnen ontstaan. Bij een te hoge lassnelheid wordt de hoeveelheid ingebrachte warmte te klein, zodat eveneens een onvoldoende inbranding ontstaat en tevens wordt het smeltbad onvoldoende beschermd met porositeit tot gevolg. Tabel 7 geeft voor staal de gemiddelde lassnelheid weer voor het lassen onder de hand van een hoeklas in één laag of een rups op plaat bij een stroomsterkte van ± 125 ampère (plaatdikte 5 mm). tabel 7 Voortloopsnelheden bij de verschillende lasprocessen voor het lassen onder de hand bij een stroomsterkte van ± 125 ampère en een plaatdikte van 5 mm lasproces voortloopsnelheid in cm/min TIG 3,5-4,0 (met toevoegdraad) MAG 10,0-15,0 BmBE 7,5-10,0 1.2 Stroomsterkte (ampèrage) De stroomsterkte bepaalt in grote mate de hoeveelheid toegevoerde warmte per tijdseenheid en wordt gekozen aan de hand van de volgende factoren: materiaaldikte; materiaalsoort; laspositie; elektrodesoort (BmBE); elektrodediameter/draaddiameter; draadaanvoersnelheid (MAG). Hoe hoger de lasstroom, des te groter de inbrandingsdiepte. Voor elk type en diameter van het toevoegmateriaal is een maximale stroom toelaatbaar. De stroomsterktegebieden worden door de fabrikant van draad of elektrode opgegeven op het etiket van de verpakking. Enkele kenmerken van een te hoge stroomsterkte bij het BmBE en MAG-lassen zijn: grote inbrandingsdiepte; zeer veel spatten; een brede, platte lasrups; inkarteling naast de las; ruw lasuiterlijk; de elektrode wordt te heet; moeilijk beheersbaar smeltbad. De kenmerken van een te lage stroomsterkte zijn: te weinig inbrandingsdiepte; zeer flauw gebogen tekening van de las; slak- en gasinsluitsels; Bij het TIG-lassen bepaalt de stroomsterke samen met de lassnelheid de inbranding. Doordat bij het TIG-lassen de warmtetoevoer en het lastoevoegmateriaal zijn gescheiden, kan de hoeveelheid ingebrachte warmte tijdens het lassen worden bijgestuurd door geen of veel draad met de hand toe te voegen. Hiermede wordt dan tevens de inbranding beïnvloed. Bij het lassen onder de hand kan een relatief hoge stroomsterkte worden toegepast. Bij het lassen van roestvast staal is de in te stellen stroomsterkte 80 à 90% van de stroomsterkte die wordt gehanteerd bij het booglassen van ongelegeerd koolstofstaal van dezelfde materiaaldikte omdat roestvast staal een minder goede warmtegeleider is. 1.3 Booglengte (boogspanning) Om te kunnen lassen is er warmte nodig om het toevoegmateriaal en het werkstuk tot smelten te brengen. Bij de gekozen drie lasprocessen (TIG, MAG, BmBE) wordt deze warmte verkregen door een elektrische boog. Nadat de lasboog is ontstoken, bepaalt de booglengte de boogspanning. Bij het lassen van met name basische elektroden kan het nog wel eens gebeuren dat de elektrode vastvriest aan het werkstuk. Dit is enerzijds een kwestie van de handvaardigheid van de gebruiker, maar wordt ook voor een groot deel bepaald door de kwaliteit van de stroombron (maximale open spanning). De lasboog moet bij het BmBE worden ontstoken door de elektrodepunt met een korte beweging over het werkstuk te strijken (net als bij het aanstrijken van een lucifer). De afstand tussen de uiteinde van de elektrode en het te lassen onderdeel is de booglengte. Hoe groter de booglengte, des te hoger de boogspanning en omgekeerd. Binnen zekere grenzen kan hiermee de hoeveelheid ingebrachte warmte worden geregeld. Elk soort elektrode (BmBE) heeft een andere booglengte nodig om een goede kwaliteit van de las te garanderen. Een ervaren lasser ziet aan zijn smeltbad of zijn stroomsterkte en booglengte goed zijn ingesteld. De effecten van een te lange boog zijn: onvoldoende inbranding; een brede, platte las; spatten naast de las (MAG/BmBE); kans op porositeit in de las; de elektrische boog dooft; randinkartelingen. De effecten van een te korte boog zijn: onvoldoende inbranding; een smalle, hoge las (MAG/BmBE); de elektrode kan vastvriezen (BmBE); de las is ruw; slak- en gasinsluitingen (MAG/BmBE); kans op bindingsfouten. 1.4 Stroomsoort Bij het TIG-lassen: gelijkstroom elektrode MAG-lassen: gelijkstroom elektrode + BmBE: gelijkstroom elektrode + of Over het algemeen ontbreekt voor de hobbyist de mogelijkheid, uit oogpunt van kosten, om zowel met wisselstroom als gelijkstroom te kunnen lassen. Deze zogenaamde dubbelstroomapparatuur (AC/DC) is in de markt beschikbaar, maar dan gaat het om een aanschafprijs van meer dan 2000 Euro.

21 19 2 Specifieke aandachtspunten per proces 2.1 Het TIG-lassen De lastoorts In de lastoorts zit de wolfraamelektrode in een spantang geklemd. Voor iedere elektrodediameter is er een aparte spantang. Voor een stroomsterkte tot 150 ampère kan een elektrodediameter van Ø 1,6 mm worden toegepast. Door het gebruik zal de wolfraamelektrode slijten. Door de lengte van circa 175 mm kan de elektrode na slijtage herhaaldelijk worden geslepen. De lastoorts moet gemakkelijk te hanteren zijn. Belangrijk is dat hij licht van gewicht is en goed in balans is met het gewicht van het slangenpakket. Het slangenpakket moet voldoende soepel zijn om kleine correcties van de las met de toorts zonder schokken mogelijk te maken. De schakelaar op de toorts moet gemakkelijk bedienbaar zijn. Met de toortsschakelaar kan de gebruiker een aantal functies van het lasapparaat bedienen: het openen en sluiten van de gasklep in de stroombron; het inschakelen van het ontstekingsmechanisme van de boog; het inschakelen van de lasstroom; het inschakelen van een kratervulling (het verlagen van de stroomsterkte zodat er geen krater ontstaat) Beschermgassen Edelgassen vormen geen chemische verbindingen met andere elementen, dus ook niet met metalen bij hogere temperatuur. Daarom worden bij voorkeur edelgassen gebruikt bij de gasbescherming van het TIG-lassen. Voor alle metalen kan argon worden gebruikt. Het gas is betrekkelijk goedkoop en heeft goede ontsteekeigenschappen en geeft een stabiele boog. Voor het TIG-lassen van roestvast staal kan 2-5% waterstof (H 2 ) aan argon worden toegevoegd om een meer geconcentreerde boog te krijgen Het meten en sturen van de gashoeveelheid Voor de voorziening van het beschermgas wordt het TIG-apparaat aangesloten op een stalen gascilinder. De cilinder wordt voorzien van een reduceerventiel. Hiermee wordt de hoge druk van het gas in de cilinder gereduceerd tot de werkdruk. In figuur 14 is zo'n reduceerventiel afgebeeld. In één of twee stappen wordt de druk gereduceerd. Achter het reduceerventiel wordt de doorstroomhoeveelheid van het gas gemeten en via een slang naar de lastoorts gevoerd. De gebruiker zorgt ervoor dat de gasklep kort voor het lassen wordt geopend. Er is ook een inrichting in het lasapparaat dat dient voor het nastromen van het gas gedurende korte tijd na het lassen. Hierdoor wordt voorkomen dat het nog vloeibare lasmetaal en de wolfraamelektrode aan de lucht gaan oxyderen. De gebruiker moet dan uiteraard wel de lastoorts op het smeltbad gericht houden. Het instellen van de juiste gashoeveelheid is voor het lasresultaat van groot belang (8-10 l/min op de toorts) De wolfraamelektrode De wolfraamelektrode voor het lassen met gelijkstroom is gelegeerd met bijvoorbeeld 2% Thoriumoxide (ThO 2 ), of Lanthaanoxide (La 2 O 3 ). Hierdoor wordt de stroombelastbaarheid verhoogd en de levensduur verlengd. Voor een Ø 1,6 mm (WTh20, is met 1,7-2,2 % Thoriumoxide gelegeerd) geldt een stroombelastbaarheid voor het lassen met gelijkstroom van 60 tot 150 ampère. Voor een Ø 2,4 mm van 110 tot 240 ampère. De verschillende elektrodentypen zijn met een kleur (kopkleur) gecodeerd. In bovenstaand voorbeeld is dat de kleur rood volgens EN-ISO Deze norm geeft een overzicht van de soorten elektroden en de bijbehorende kleuren. Let op: De kleur rood kan ook zuiver wolfraam zijn als de TIG-elektrode uit de VS komt en derhalve niet is gecodeerd volgens de EN-ISO Het is van belang de wolfraamelektrode op de juiste wijze aan te slijpen, opdat er een rustige en stabiele lasboog ontstaat. De beste resultaten worden verkregen als de elektrode een tophoek heeft van 60º. De slijpgroeven moeten in lengterichting van de elektrode lopen. Gebruik bij het slijpen van de elektrodepunt een veiligheidsbril. Wordt de elektrode echter belast met een relatief lage stroomsterkte in relatie tot de gebruikte elektrodediameter, dan is een kleinere tophoek van 30º aan te bevelen. Dit om een meer stabiele boog te onderhouden (zie figuur 15). figuur 14 Gasreduceerventiel Het reduceerventiel voor het TIG-lassen heeft dezelfde aansluiting als die voor het MAG-lassen. Bij sommige buitenlandse lasapparatuur wijkt de diameter van het reduceerventiel af. Raadpleeg in dat geval de gasleverancier. De standaardafmetingen in Nederland voor argongassen is Ru3 (Ru=Rechtse uitwendige draad; 3 staat voor Withworth draad M24,32 x 1/14"spoed). figuur 15 Het slijpen van de tophoek van de wolfraamelektrode voor het TIG-lassen. a = recht; b = gelijkstroom, elektrode (minpool); c = lagere stroomsterkte 2.2 Het MAG-lassen De werkafstand van de lastoorts ten opzichte van het werkstuk De uitsteeklengte is de afstand tussen de contacttip en het werkstuk. Een veel gebruikte afstand is 15 mm (zie figuur 16).

22 20 Bij het stekend lassen is de lasboog meer gericht op het smeltbad. De druk die de lasboog uitoefent op het smeltbad is bij het stekend lassen minder dan bij het slepend lassen. Het gevolg hiervan is dat het smeltbad gedeeltelijk onder de boog loopt, waardoor de boog minder gericht is op het werkstukmateriaal. figuur 16 Uitsteeklengte bij het MAG-lassen Per draaddiameter moet de contacttip worden aangepast. De lastoorts heeft een handgreep, waarin de schakelaar is gemonteerd. Het voorstuk is recht of gebogen. Een gebogen voorstuk verbetert het zicht op het smeltbad en vergemakkelijkt het manipuleren. De inbrandingsdiepte is dan ook bij het stekend lassen geringer. Door deze geringere inbranding is het stekend lassen bijzonder geschikt voor het lassen van dunne plaat en het overbruggen van openingen (figuur 20). Het slepend lassen vindt toepassing in het vullen van stompe naden in de horizontale laspositie Stand van de lastoorts ten opzichte van het werkstuk De positie van de lastoorts ten opzichte van het werkstuk wordt bepaald door twee hoeken namelijk in dwarsen langsrichting (figuren 17 en 18). figuur 20 Stand van de lastoorts bij het naar links lassen (stekend lassen). Boog gericht op het smeltbad - geringe inbranding Gassen voor het MAG-lassen figuur 17 Stand van de lastoorts in dwarsrichting figuur 18 Stand van de lastoorts in langsrichting De hoek van de lastoorts in de lasrichting wordt bovendien aangeduid met "slepend" of "stekend" lassen. Naast de stroomsterkte, de boogspanning, de lassnelheid en de uitsteeklengte heeft de stand van de lastoorts invloed op de inbrandingsdiepte. Bij het slepend lassen waarbij de lastoorts een stand inneemt als aangegeven in figuur 19, wordt het smeltbad naar achteren gestuwd. In deze omstandigheid is de lasboog meer op het werkstukmateriaal gericht dan op het smeltbad, waardoor een diepe inbranding ontstaat. De gasvoorziening bestaat uit: de gascilinder, het reduceerventiel en de meter om het verbruik vast te stellen (doorstromingsmeter of flowmeter). Het reduceerventiel brengt de gasdruk uit de cilinder (meestal 200 bar) naar de veel lagere werkdruk voor het lassen (1 tot 2 bar). Ook zorgt het reduceerventiel ervoor dat de druk constant wordt gehouden bij afname van de cilinderdruk. De flowmeter maakt het mogelijk om een bepaalde hoeveelheid gas per tijdseenheid (liter per minuut) in te stellen. Welk reduceerventiel en welke flowmeter wordt gebruikt, is afhankelijk van het type beschermgas. De afkorting MAG is Engels en komt van Metal Active Gas. Active Gas betekent gas dat reageert met andere stoffen. In het begin werd koolzuur als beschermgas gebruikt voor het lassen van staal, maar dit geeft minder gladde lassen met relatief veel spatten. Tegenwoordig worden menggassen op basis van argon gebruikt. Dat zijn mengsels van argon en CO 2 (85% Ar. - 15% CO 2 of 80-20) of argon/zuurstof mengsels (rvs). Door de combinatie van deze gassen worden de nadelen van CO 2 als beschermgas verkleind. Om de nadelige bijwerkingen van CO 2 en zuurstof zo klein mogelijk te houden, wordt er aan de lasdraad desoxidatiemiddelen toegevoegd. Die middelen verbinden zich makkelijker met zuurstof dan ijzer dat doet. Ze zijn als silicaten terug te vinden op en naast de lasnaad (bruine schilfers). Bij meerdere lagen (vullen van de lasnaad) mogen ze niet tussen de lagen achterblijven (dus slijpen). Voor het MAG-lassen wordt ± 16 l/minuut beschermgas gebruikt De lastoorts, de kabels en de slangen De lastoorts met het kabel- en slangenpakket is het gereedschap waarmee u de las maakt. De kabels, de slangen en de toorts zorgen voor het vervoer van het beschermgas, de elektriciteit en de draad naar de lasboog. figuur 19 Stand van de lastoorts bij het naar rechts lassen (slepend lassen). Boog gericht op het werkstukmateriaal - diepe inbranding De lasdraad wordt door het slangenpakket geleid in een flexibele (buigzame) binnenkabel (liner). De lasdraad zit op een draadhaspel (5 of 15 kg). De lasdraad wordt vanaf de haspel door draadaanvoerwielen door het slangenpakket geduwd.

23 21 De afstand tussen de draadrol en de lastoorts moet niet te groot zijn. Als de draad meer dan 5 meter moet afleggen, is de kans groot dat er onderweg moeilijkheden ontstaan (draadstoring). 2.3 BmBE De bewegingen met de lastoorts Het BmBE kan uit drie bewegingen bestaan te weten: De toevoerbeweging Dit is de beweging van de elektrode naar het werkstuk toe. Bij het afsmelten moet de booglengte constant worden gehouden door de elektrode naar het werkstuk toe te bewegen. De voortloopbeweging Dit is de beweging in de richting van de lasnaad. De zwaaibeweging Dit is een heen en weergaande beweging met de elektrode. De zwaaibeweging gebeurt steeds dwars op de lasrichting. Daarom heet dit ook een zig-zagbeweging. Wat moet worden gedaan om een goede zwaaibeweging uit te voeren? - Niet te snel heen-en-weer bewegen; - Wachten bij de keerpunten; - De voortloopsnelheid laag houden. De maximale zwaaibreedte is 3x de kerndiameter van de elektrode (alleen het stalen gedeelte). Voor basische elektroden geldt: lassen met een korte boog; het lasmetaal geeft uitstekende mechanische eigenschappen; vereist het nodige vakmanschap; slaklossing is minder gemakkelijk dan bij de rutielelektrode; een laag waterstofgehalte (bij juist gebruik weinig kans op scheurvorming). Er zijn veel fabrikanten die beklede elektroden produceren en er een eigen naam aan geven. In normbladen zijn de gegevens vastgelegd per type beklede elektrode (NEN-EN 499). Voor meer info over coderingen van lastoevoegmaterialen kan contact worden opgenomen met het NEN in Delft [ref.12]; tel.: LET OP: De lastoevoegmaterialen moeten droog worden opgeslagen om porositeit bij het lassen te voorkomen. 3 Lasonvolkomenheden A Porositeit Voor vrijwel alle lasprocessen geldt in het algemeen dat verf, vuil, vocht, (ver)roest en vet (de 5 v s) porositeit veroorzaken (zie figuur 21). De toevoer- en de voortloopbeweging moeten hierbij optimaal op elkaar worden afgestemd De stand van de elektrode Er zijn bij het booglassen twee standen of posities van de elektrode: dwars op de lasrichting; in de voortlooprichting (de lasrichting). Zie hiervoor de figuren 17 en 18 bij het MAG-lassen. De stand in de voortlooprichting is een hoek van ongeveer 70 graden. De stand dwars op de looprichting is loodrecht bij een vlakke plaat. De vloeibare slak moet net achter de elektrode blijven. De elektrode mag de slak net niet raken Aanduiding laselektroden De twee meest toegepaste laselektroden zijn: 1. Rutielelektrode (aangeduid met ExxxR). 2. Basische elektrode (aangeduid met ExxxB). Er zijn drie soorten rutielelektroden: snelstollende elektroden; matig snelstollende elektroden; traagstollende elektroden. Traagstollende elektroden worden "onder de hand" gelast, terwijl de andere rutielelektroden voor het lassen in positie kunnen worden toegepast. Samengevat kan worden gesteld dat rutielelektroden: het meest worden toegepast; een uitstekende lasbaarheid hebben; mooie gladde lassen geven en goed aanvloeien aan de te verlassen delen; een goede slaklossing hebben en verkrijgbaar zijn in vele varianten en diameters; redelijk goede mechanische eigenschappen hebben; een relatief hoog waterstofgehalte hebben, wat scheurvorming kan veroorzaken (voor plaatdikten tot 5 mm niet relevant); verkrijgbaar zijn voor alle lasposities. figuur 21 Porositeit in een las Bovendien geldt per lasproces dat de volgende oorzaken porositeit kunnen veroorzaken: TIG-lassen onjuiste afstelling gashoeveelheid; verstoring gasbescherming; onjuiste stand toorts; onjuiste diameter gasmondstuk; gasmondstuk vervuild; vocht in beschermgas; lekkage afdichting of gastoevoerslang; mondstuk te heet; te breed zwaaien; afstand gasmondstuk tot werkstuk te groot; onvoldoende gasbescherming bij het starten van de boog (gasvoorstroomtijd); toevoegmateriaal wordt uit de beschermde gasatmosfeer gehaald tijdens het lassen. MAG-lassen onjuiste afstelling gasstroom; verstoring gasbescherming; verkeerde draad-gascombinatie; onjuiste stand toorts; onjuiste diameter gasmondstuk; vervuild gasmondstuk; excentrisch gasmondstuk; lekkage afdichting of gastoevoerslang; mondstuk te heet; te breed zwaaien; onvoldoende gasbescherming bij start; krimpkrater eerste laag; vocht in beschermgas. BmBE vochtige elektrode; aanhechtingsfout (plaatselijk gas bij start, herstart); te lage stroomsterkte (snelle afkoeling).

24 22 B Slakinsluitingen E Randinkarteling BmBE De oorzaken van slakinsluitingen (zie figuur 22) zijn onder meer: het lassen met een te lage stroom; oppervlak naadkanten te ruw; slechte hechtlassen; onjuiste elektrodestand; verkeerde keuze elektrode; onjuiste elektrodediameter; verkeerde manipulatie met de elektrode; vochtige elektrode. Bij een lasverbinding is een vloeiende overgang van het werkstukmateriaal naar de las vereist. Een scherpe overgang geeft altijd spanningsconcentraties die op hun beurt bij op vermoeiingsbelaste constructies aanleiding zullen zijn tot het ontstaan van (vermoeiings)scheuren en uiteindelijk leiden tot breuk. Scherpe overgangen worden overigens bij meerdere geometrische onvolkomenheden aangetroffen, zoals randinkarteling, een te bol lasoppervlak, een te zware doorlassing en uitlijnigheid van de te verbinden delen. Randinkarteling (zie figuur 24) kan bij alle smeltlassen optreden als gevolg van onvoldoende beheersing van het smeltbad. figuur 24 Randinkarteling hoekverbinding C D figuur 22 Slakinsluitingen Wolfraaminsluitingen TIG-lassen Wolfraaminsluitingen kunnen bij de start plaatsvinden als de wolfraamelektrode het werkstuk raakt of het lastoevoegmateriaal de elektrode raakt en een deel van de elektrode in het smeltbad terecht komt. Dit risico is vooral aanwezig bij onervaren TIG-lassers. Bindingsfouten Overige oorzaken: te hoge stroomsterkte; te hoge voortloopsnelheid; onjuiste elektrodestand; onjuiste zwaaibeweging; te hoge boogspanning; te grote booglengte bij BmBE. Randinkarteling is altijd een te vermijden lasfout die veroorzaakt wordt door onervarenheid of onvoldoende concentratie van de lasser. MAG-lassen Bindingsfouten (zie ook figuur 23) treden vooral op bij onvoldoende vaardigheid bij het MAG-lassen met massieve draad. De belangrijkste oorzaken: smeltbad te groot; te lage stroomsterkte (draadsnelheid); te grote uitsteeklengte; te nauwe naadopening; voorlopend smeltbad bij stekend lassen; te lage voortloopsnelheid; verkeerde stand lastoorts; te laag ingestelde boogspanning. Vooral bij het verticaal neergaand lassen is er een groot risico voor het ontstaan van bindingsfouten. figuur 23 Bindingsfout bij het MAG-lassen

25 23 Bijlage II Algemene aanschafcriteria voor de keuze van de lasapparatuur Cursief en vetgedrukte regels zijn de belangrijkste criteria voor de keuze van de lasapparatuur BmBE MAG-lassen TIG-lassen Type stroombron Fabrikant/Land van herkomst Primaire aansluiting Aansluitspanning (V) 230 V Benodigde zekering (A) 16 A Autom. 16 A Autom. 16 A Autom. Vaste kabel: ja/nee Spanningscompensatie: ja/nee Secundaire aansluiting Open spanning (V) Instellen boogspanning: stappen/continu Lasstroom bij 15% ID (A) Lasstroom bij 60% ID (A) Maximale lasstroom (A) Instelling lasstroom/draadaanvoersnelheid: stappen/continu Hotstart aanwezig: ja/nee Pulsprogramma aanwezig: ja/nee Laskabel: diameter (mm 2 ) x lengte (m) Laskabel: vast of koppeling Werkstukkabel: diameter (mm 2 ) x lengte (m) Werkstukkabel: vast of koppeling Werkstukklem: messing of staalplaat Ontsteking boog Ontsteking via HF/lift off/aanstrijken Draadaanvoer en slangenpakket Draadaanvoerkast: ingebouwd of los Aantal wielen draadaanvoersysteem 2 4 Verlasbare draaddiameters (mm) Slangenpakket: fabrikaat en lengte (m) Aansluiting: vast of koppeling Gasvoorziening Gasslang ook draaddoorvoerslang ja nee Type gascilinder: standaard/klein/speciale uitvoering Behuizing Materiaal Materiaalpootjes Standaard transportwielen: ja/nee/n.v.t. Gascilinder: losstaand of op vaste steun Afmetingen: l x b x h (mm) Gewicht apparaat (kg) Veiligheid CE verklaring met/zonder normverklaring ja nee ja nee ja nee Handleiding in Nederlandse taal meegeleverd ja nee ja nee ja nee Apparaat: geaard of dubbel geïsoleerd Isolatieklasse volgens IEC 974-1/EN Beschermingsgraad volgens IEC 529 (IP) Thermisch beveiligd ja nee ja nee ja nee Prijs en garantie Standaardprijs, inclusief bijgesloten toebehoren (%) Garantietermijn (jaar) Tegemoetkoming bij inruil ja nee ja nee ja nee Standaard toebehoren, inbegrepen in de prijs Lashelm/lasschild Bikhamer Staalborstel Elektroden/draad Gasreduceerventiel ja nee ja nee Gasslang tussen reduceerventiel en apparaat ja nee ja nee Wolfraamelektroden ja nee Reserve-onderdelen MAG- en TIG-toorts Gascup (aantal) Contacttips (aantal) Draadaanvoerwieltjes (aantal) Let op: Een grijs vlak betekent niet van toepassing

26 24 Bijlage III Overzichtslijst hobbylasapparatuur type fabrikant/leverancier Booglassen met beklede elektroden brutto lijst prijs 1) ( ) gewicht (kg) max. stroom (A) lasklaar geleverd laseigenschappen toebehoren in prijs garantie (jaar) kwaliteit handlleiding bedieningsgemak TIG 2) mogelijkheid lengte kabels opmerking Genera 170 EP Systems/Laskar Hardinxveld 410, goed ja ja 1 n.a. goed nee 3 Delta Digital 140 Mahé/STV 532,00 8,1 160 goed ja nee 2 niet NL goed nee 5 Booster 140 Rehm 445,00 4,9 140 zeer goed ja nee 3 zeer goed zeer goed ja 2) 5 Elektro 150 Belgium Welding bvba 345,00 5,3 150 goed nee nee 1 zeer goed goed nee 3 Genesis 145 Selco 486,00 4,1 145 goed nee nee 1 zeer goed goed ja 2) 2,5 Röwac 150 E Röwac 520,00 4,4 140 goed nee nee 1 niet NL goed nee 5 Genesis 1500 Selco 679,00 2,6 150 redelijk/goed ja ja 1 zeer goed goed nee 1,5 Elektrotig 150 Belgium Welding bvba 731,00 6,8 150 goed nee nee 1 zeer goed goed ja 2) 3 Invertec 145 S Lincoln 650,00 5,9 145 goed ja ja 2 goed goed nee 2 Booster 170 Rehm 445,00 3,9 170 redelijk ja nee 3 goed goed ja 2) 5 Gijsmi 190 Gijs/Hegema 396, goed nee nee 1 niet NL goed nee 2,3 te lichte bron Esseti 150 Safe Certilas 660,00 4,4 150 goed ja ja 1 niet NL goed ja 2) 3,5 Inverter 1400 Chinees fabrikaat/telwin 225, redelijk nee nee? n.a. goed/matig nee 2 Pico 160 Lastechniek Europa 472,00 5,9 160 redelijk nee nee 3 goed goed nee 5 Invertek IMS 1900 Lastechniek Kamphuis 395,00 8,3 180 redelijk nee nee 1 niet NL goed nee 2,5 S1700 G Cemont/Welding Wire 825, redelijk ja nee 1 niet NL goed ja 2) 4 Puma Cemont/Welding Wire 420,00 3,3 130 redelijk ja ja 2 niet NL/slecht goed ja 2) 1 isolatieklasse IP 21 Tico 160 Tico 587,00 6,5 160 redelijk/matig ja ja 1 goed goed ja 2) 2,5 Max 160 Logic Hatek 580, redelijk/matig nee nee 1 niet NL goed ja 2) 4 CeboraPower ROD 156S Laskar Hardinxveld 723, redelijk/matig ja ja 1 goed goed nee 3 OrigoArc 150 ESAB 715,85 6,9 150 redelijk/matig ja ja 2 zeer goed goed nee 2,5 Delta Mahé/STV 532,00 8,1 140 boog dooft ja nee 2 niet NL? nee 3 niet geschikt voor amateurs 1) peildatum: mei ) niet getest op TIG-mogelijkheid. Startmogelijkheid TIG met arc-strike

27 25 Bijlage III Overzichtslijst hobbylasapparatuur (vervolg) type MAG-installaties fabrikant/ leverancier brutto lijst prijs ( ) gewicht (kg) stroombereik (A) lengte toorts kabel (m) Synergic PRO Rehm 795, ja 3 zeer goed Origo MAG C 170 ESAB 845, ja 3 zeer goed spanningbereik laseigenschappen lasklaar geleverd toebehoren in prijs garantie (jaar) ja nee 3 zeer goed nee ja 2 zeer goed zeer goed opmerking 0,6-1,0 parameter digitaal afleesbaar; fijne lastoorts; zelfdenkende koelventilator; isolatieklasse IP 21 goed 0,6-0,8 digitale uitlezing: optioneel; geen reduceerventiel bijgeleverd KombiMIG 160 Tico 664, ja 2,8 goed ja ja 1 zeer goed 0,6-0,8 gasslang kort; lawaai bij afrollen goed MIGMATIC 171 S Miller/ITW 648, ,5-34 nee 3 goed ja nee 3 redelijk goed 0,6-0,8 gasloze draad mogelijk; prijs geldt alleen voor stroombron zonder toebehoren Handymig Lincoln 380, ,5-29 nee 3 redelijk ja ja 2 redelijk goed 0,9 goed verpakt; voor gevulde alsook massieve lasdraad; laag stroombereik; relatief dure lasdraad IMIG Mahé/STV 899, nee 3 redelijk ja nee 2 zeer goed 0,8 fijne lastoorts; parameters niet afleesbaar goed Bravo 155 Combi Cebora/ Laskar Hardinxveld 635, ,5-30 ja 3 redelijk ja ja 1 redelijk slecht 0,6-0,8 parameters niet afleesbaar; goede aflevering; last niet fijn MIG 170 Iskravar Elektrolas 450, ,5 nee 3 matig nee nee 1 n.a. slecht 0,6-0,8 draadinvoer moeilijk; schroeven passen niet; lastoorts bladderd coating af; lichte uitvoering Monomig GIJS 164/5 Gijs/Hegema 749, ja 3 nee nee 1 summier 0,6-0,8 geen lastoorts; geen stekker; geen reduceerventiel. Niet mee gelast type fabrikant/leverancier BmBE - TIG-installaties brutto lijst prijs ( ) kwaliteit handleiding bedieningsgemak draaddiameter gewicht (kg) max. stroomsterkte (A) laseigenschappen BmBE laseigenschappen TIG Inverter 3200 Gijs/Hegema 278, goed niet bepaald TIGnee lasklaar geleverd toebehoren in prijs garantie (jaar) kwaliteit handlleiding Cebora 1540 DTHF Laskar Hardinxveld 1093, matig redelijk/goed nee nee 1 verwijst naar normen 160 HF IMS IMS/Lastechniek Kamphuis lengte kabels opmerking nee 1 summier niet NL 3,5 goedkope inverter; isolatieklasse: IP 21; TIG-boog ontsteking: aanstrijken n.a. geen kabels en toorts; herstart rutiel goed, doch laseigenschappen minder 870,00 6,8 160 goed redelijk ja ja 1 slecht geen NL 3 slechte handleiding; matige toorts; bedieningsknop in toorts; hoog frequent TH 1600 Cemont/Welding Wire 960,00 7,7 150 goed goed ja ja 1 summier niet NL 3 isolatieklasse IP 21 Oriotig 150 ESAB 1550,00 8,2 150 redelijk/goed goed/zeer goed ja nee 2 goed 3 TIG-lassen met strijkstart en speciale toorts/optioneel TIG 150DC Reonlas 1098,00 5,4 150 goed/zeer goed goed ja ja 1 goed 4 hoog frequent aanwezig; geen reduceerventiel in prijs Esseti 154 TIG HF Certilas 1125,00 5,4 150 goed goed/zeer goed nee nee 1 zeer goed 4 gemakkelijk in gebruik Röwac 150 BW Venvulas 945,00 4,5 150 goed/zeer goed goed ja nee 1 n.a. 3 Tiger 170 Set Rehm 1750,00 4,9 170 goed zeer goed ja ja 3 lastig in gebruik 3,15 hoog frequent mogelijk; draagkoffer: 190,00 in lijstprijs opgenomen; zeer veel instelmogelijkheden Mahé/TIG 160 Mahé/STV 630, zeer goed goed/zeer goed ja nee 2 Engels of Duits 3 hoog frequent aanwezig Tiger 170 DC Set Rehm 1920,00 5,4 170 zeer goed zeer goed ja ja 3 goed 3,15 hoog frequent mogelijk; draagkoffer: 190,00 in lijstprijs opgenomen