Accountantsverslag 2015 Wetterskip Fryslân. 10 mei 2016

Transcriptie

1 10 mei 2016

2 VERTROUWELIJK Het Algemeen Bestuur van Postbus AA LEEUWARDEN Deloitte Accountants B.V. Sophialaan AE Leeuwarden Postbus BP Leeuwarden Nederland Tel: Fax: Onderwerp 10 mei 2016 Datum Geachte leden van het Algemeen Bestuur, Hierbij ontvangt u ons accountantsverslag over het boekjaar Hierin zijn onze belangrijkste controlebevindingen samengevat, voor zover relevant voor een goed begrip van de jaarrekening 2015 en voor het beoordelen van de financiële uitkomsten over 2015 en de financiële positie van uw waterschap. In overeenstemming met uw opdracht hebben wij de jaarrekening 2015 gecontroleerd, die is opgesteld onder verantwoordelijkheid van het dagelijks bestuur vanwetterskip Fryslân. Bij deze jaarrekening hebben wij op 9 mei 2016 een goedkeurende controleverklaring verstrekt. Een concept van dit accountantsverslag is op donderdag 7 april 2016 met de Secretaris-Directeur a.i. besproken en op 26 april 2016 met het dagelijks bestuur. Hoogachtend, Deloitte Accountants B.V. J.S. Huizinga RA c.c.: het dagelijks bestuur Op alle opdrachten verricht door Deloitte zijn de Algemene Voorwaarden Dienstverlening Deloitte Nederland, januari 2014 gedeponeerd bij de Kamer van Koophandel onder nummer van toepassing. Deloitte Accountants B.V. is ingeschreven in het handelsregister van de Kamer van Koophandel te Rotterdam onder nummer Member of Deloitte Touche Tohmatsu Limited

3 Inhoudsopgave

4 Managementsamenvatting 5 Significante risico s 11 Overige bevindingen 14 Analyse vermogen en belangrijkste kengetallen 21 Overige onderwerpen 24 Bijlagen 28 Bijlage A: Niet-gecorrigeerde fouten 29 Bijlage B: Onafhankelijkheid 31 Bijlage C: Reikwijdte van de controle Bijlage D: Disclaimer en beperking in gebruik 33

5 Managementsamenvatting 5

6 Managementsamenvatting Status van de controle Onze controle is uitgevoerd in overeenstemming met de vooraf afgesproken planning, zoals overeengekomen in de opdrachtbevestiging van 7 september De uitgevoerde werkzaamheden hebben geresulteerd in een goedkeurende controleverklaring, ten aanzien van zowel het aspect getrouwheid als het aspect rechtmatigheid. De controleverklaring bij de jaarrekening 2015 hebben wij u separaat toegezonden. Belangrijke bevindingen ten aanzien van significante risico s Het risico van onvolledigheid van de in de jaarrekening verantwoorde belastingopbrengsten hebben wij vanwege de aard en omvang ervan aangemerkt als significant. De belangrijkste bevindingen vanuit onze controle zijn: Uit de controle bij Hefpunt zijn diverse onzekerheden naar voren gekomen met betrekking tot de kwijtscheldingen. Deze zijn ontstaan doordat achteraf niet in alle gevallen meer kan worden aangetoond dat deze kwijtscheldingen rechtmatig zijn geweest. Met betrekking tot de rechtmatige toekenning is een bedrag van als onzekerheid aangemerkt. Wij dienen afwijkingen als deze te betrekken bij onze evaluatie. De geconstateerde afwijkingen zijn niet materieel en hebben daarom geen gevolgen voor de strekking van de door ons afgegeven controleverklaring. Vorig jaar is er meer duidelijkheid gekomen over de te hanteren omslagcategorieën binnen de taak watersysteembeheer, waaronder vallen de categorieën natuur en ongebouwd. Dit als gevolg van een uitspraak van de Hoge Raad, in het nadeel van, die tot gevolg had dat in de jaarrekening 2014 een voorziening getroffen moest worden voor de post afwikkelen aanslagen van 3,1 miljoen. Inmiddels zijn er in 2015 en 2016 vaststellingsovereenkomsten gesloten met natuurorganisaties, waarmee er meer duidelijkheid is gekomen over de afwikkeling van deze post. In de jaarrekening 2015 is een bedrag van met betrekking tot deze voorziening vrijgevallen. De rest van de voorziening is nodig voor het afwikkelen van de verplichtingen. Daarmee is (naar nu blijkt) in de jaarrekening 2014 een juiste inschatting opgenomen. Vanaf 2016 is door in de begroting (en de jaarrekening) rekening gehouden met de gewijzigde indeling binnen de taak watersysteembeheer. Belangrijke bevindingen ten aanzien van overige significante zaken en aanbevelingen Enkele belangrijke zaken die wij verder onder uw aandacht willen brengen, hebben betrekking op het volgende: Het eigen vermogen bestaat uit de algemene reserve, de egalisatiereserves en de bestemmingsreserves. De bestemmingsreserves zijn gevormd voor een specifiek doel, waarvoor toekomstige uitgaven worden verwacht die niet uit de reguliere begroting worden gefinancierd. Wij zien bij een toename van de bestemmingsreserves. Op een aantal bestemmingsreserves hebben geen mutaties plaatsgevonden in Uw voornemen is om deze bestemmingsreserves de komende jaren aan te wenden, wat ook blijkt uit de toelichting per bestemmingsreserve. Voor een goede integrale afweging van de inzet van de middelen van is een goed inzicht in de (ontwikkeling van de) reserves een belangrijke voorwaarde. Vanuit het oogpunt van beheersing en in het kader van het terugdringen van administratieve lasten is het daarbij naar onze mening raadzaam om het aantal bestemmingsreserves zoveel mogelijk te beperken. 6

7 Managementsamenvatting Een alternatief is om middelen niet beschikbaar te stellen middels een bestemmingsreserve, maar deze op te nemen in de reguliere begroting, al dan niet door middel van een begrotingswijziging. Daarmee vervalt het mechanisme dat niet-bestede middelen automatisch beschikbaar komen in het daarop volgende jaar. De toereikendheid van de in de balans opgenomen voorzieningen: dit heeft onze aandacht vanwege de schattingen die hierbij worden gehanteerd. De pensioenvoorzieningen voor het voormalige bestuur nemen toe, voornamelijk vanwege een lager rentepercentage, van 1,629% (2014: 2,156%). Als de rekenrente daalt, betekent dit dat de voorziening per jaareinde hoger moet zijn. heeft hier op de juiste wijze rekening mee gehouden. Daarnaast is er een geactualiseerde sterftetabel gehanteerd, die uitgaat van een hogere levensverwachting. Ook dit leidt tot een hogere voorziening. Vorderingen: heeft reeds een aantal jaren een vordering in de balans opgenomen van Deze vordering betreft het aandeel van een gaswinningsbedrijf in de stichtingskosten van gemaal Garyp. Dit gemaal is in 2008 gerealiseerd om de gevolgen van bodemdaling door gaswinning tegen te gaan. De kosten van het gemaal zijn - op advies van de Technische commissie bodembeweging - verdeeld over NAM B.V. en een gaswinningsbedrijf. Deze laatstgenoemde partij bestrijdt nu het toegerekende aandeel. De discussie hierover is nog steeds gaande en deze claim wordt nu ook in breder perspectief bestudeerd en besproken met de betrokken partijen, wat er mogelijk ook toe zou kunnen leiden dat de afrekening gunstiger uitpakt. Maar omdat concrete toezeggingen hierover ontbreken, hebben wij deze vordering voorzichtigheidshalve aangemerkt als onzeker. Significante verslaggevingsgrondslagen en onze observaties bij uw jaarverslaggeving De belangrijkste verslaggevingsgrondslagen van zijn uiteengezet in paragraaf 4.3, de toelichting op de balans bij de jaarrekening In de jaarrekening 2015 hebben zich ten opzichte van 2014 geen wijzigingen van materieel belang voorgedaan in de toegepaste verslaggevingsgrondslagen. Wij hebben het door het dagelijks bestuur toegepaste proces voor belangrijke verslaggevingsgrondslagen geëvalueerd en zijn van mening dat de verslaggevingsgrondslagen en de toegepaste inschattingen in overeenstemming zijn met de verslaggevingsvoorschriften en consistent zijn gebruikt. Verder hebben wij de volgende observaties en aanbevelingen bij uw jaarrekening en jaarverslaggeving: Ons valt ons op dat de waarderingsgrondslagen zo zijn ingericht dat de mogelijkheden om uitgaven te activeren zo veel mogelijk worden benut. Een voorbeeld daarvan is dat uren voor projecten inclusief overheadkosten worden geactiveerd, waar dat mogelijk is. Een ander voorbeeld is dat de landelijke bijdrage aan het zogenaamde Hoogwaterbeschermingsprogramma (HWBP) eveneens wordt geactiveerd. Verderop in dit rapport komen we terug op het activeren van uren en de HWBP-bijdrage. Een gevolg van deze keuzes is dat lasten deels naar de toekomst worden verschoven. Uitgaven die worden geactiveerd komen immers pas als kosten terug in de vorm van (hogere) afschrijvingslasten die in toekomstige jaren uit tarieven gedekt moeten worden. Wij willen benadrukken dat hier in overeenstemming met de regelgeving is gehandeld. Het mag dus regeltechnisch zo. Een bestuurlijke vraag is of dit een wenselijke gedragslijn is. Wij geven in overweging de voors en tegens daarvan nog eens tegen elkaar af te zetten. 7

8 Managementsamenvatting De omvang van de jaarrapportage (bestuursrapportage, paragrafen en jaarrekening) is, vergeleken met die van soortgelijke organisaties, beperkt. Dit komt de leesbaarheid van de jaarrekening ten goede. In het hoofdstuk Financiën is eveneens een paragraaf Verbonden partijen opgenomen. Informatie over de financiële positie van deze verbonden partijen en het belang van hierin is niet opgenomen. Dit is ook geen verplichting, want deze informatie wordt apart als uitvoeringsinformatie verstrekt. Voor de leesbaarheid van de jaarrapportage adviseren wij u de belangrijkste informatie en kengetallen hier eveneens aan toe te voegen. In het hoofdstuk Financiën is een paragraaf opgenomen met incidentele baten en lasten. Met deze paragraaf kan inzicht worden verkregen in de mate waarin het resultaat over het boekjaar is beïnvloed door incidentele baten en lasten. Een duidelijke definitie van wat incidentele baten en lasten precies inhouden, ontbreekt. Wij adviseren u om hier nadere spelregels voor op te stellen. Analyse vermogen en resultaat Het saldo van baten en lasten over 2015 bedraagt 0,2 miljoen, tegenover een begroot saldo op basis van de gewijzigde begroting van - 5,0 miljoen. De afwijking in de nettolasten ten opzichte van de begroting ontstaat bij de programma s Waterveiligheid ( 0,7 miljoen), Voldoende water ( 1,7 miljoen) en Schoon water ( 2,3 miljoen), en bij de organisatie ( 0,4 miljoen). Voor de nettobelastingen is sprake van een voordeel van 0,1 miljoen. In hoofdstuk 1 van de jaarrekening zijn de belangrijkste afwijkingen tussen de begroting en de realisatie per programma toegelicht. Aan de lastenkant is sprake van diverse voordelen. Deze voordelen ontstaan zo blijkt uit de toelichting in de jaarrekening uit lagere kosten voor dossiers die worden uitgevoerd in samenwerking met derden, en incidentele, nietbegrote voordelen, zoals bijvoorbeeld verkoop van grond en een werkplaats. In de jaarrapportage is in paragraaf 1.1. een analyse op hoofdlijnen opgenomen van de verschillen tussen de begroting en de jaarrekening én van verschillen tussen de laatste interne prognose (prognose II) en de jaarrekening. Met deze analyse wordt snel duidelijk waar de belangrijkste verschillen door zijn veroorzaakt. Een analyse van het aanwezige vermogen en de risico s is opgenomen in paragraaf 2.6, Weerstandsvermogen. Per eind 2015 is sprake van een algemene reserve van 5,0 miljoen, wat in lijn ligt met de minimaal aan te houden algemene reserve, op basis van het besluit van het Algemeen Bestuur. Interne beheersing Als onderdeel van de jaarrekeningcontrole hebben wij in oktober 2015 een interim-controle uitgevoerd. Deze interimcontrole is primair gericht op de opzet, het bestaan en de werking van maatregelen van administratieve organisatie en interne beheersing (AO/IB), voor zover van belang voor onze controle op de betrouwbaarheid van de in de jaarrekening opgenomen gegevens. De bevindingen voortvloeiend uit de interim-controle zijn vastgelegd in onze managementletter d.d. 21 november

9 Managementsamenvatting Er is gerapporteerd over de volgende zaken: Bestuurlijke ontwikkelingen Procesbeheersing en ICT Aandacht voor fraudepreventie en de frauderisicoanalyse Voor onze specifieke bevindingen en aanbevelingen verwijzen wij u naar de managementletter. Geïdentificeerde fouten en tekortkomingen en strekking controleverklaring De jaarrekening is gecontroleerd met inachtneming van de volgende toleranties: Goedkeuringstoleranties Fouten 1% van het totaal van de lasten Onzekerheden 3% van het totaal van de lasten Rapporteringstoleranties (5% van de goedkeuringstoleranties) Fouten Onzekerheden De rapporteringstolerantie is door het Algemeen Bestuur gelijkgesteld aan de goedkeuringstoleranties, met als bovengrens 1% voor fouten in de jaarrekening en 3% voor onzekerheden in de controle. Wij hebben er in dit verslag voor gekozen om een lagere rapporteringstolerantie te hanteren wat betreft het informeren van het algemeen bestuur over eventueel geconstateerde afwijkingen en hoe daar mee is omgegaan. Op basis van onze controlerichtlijnen zijn wij verplicht om eventuele niet-gecorrigeerde fouten en eventuele onzekerheden te communiceren. Voor een nadere uiteenzetting van de niet-gecorrigeerde fouten verwijzen wij naar bijlage A1. Nadere informatie ten aanzien van verwerkte controleaanpassingen is uiteengezet in bijlage A2. Het totaal van de geconstateerde fouten en onzekerheden is lager dan de goedkeuringstoleranties. De fouten en onzekerheden tasten, gelet op de beperkte omvang ervan, ons oordeel over de jaarrekening 2015 niet aan. Daarom hebben wij een goedkeurende controleverklaring verstrekt. 9

10 Managementsamenvatting Onafhankelijkheid Deloitte Accountants B.V. is onafhankelijk van het waterschap en voor zover wij weten heeft zich geen inbreuk voorgedaan op de van toepassing zijnde regels en het beleid ten aanzien van onafhankelijkheid. Ons zijn geen relaties bekend tussen Deloitte Accountants B.V. en haar zuster- en/of dochterondernemingen of de member firms van Deloitte Touche Tohmatsu Limited en hun respectieve zuster- en/of dochterondernemingen en het waterschap, die naar ons professionele oordeel mogelijk van invloed kunnen zijn op onze onafhankelijkheid. Bijlage B bevat een nadere uiteenzetting van onze onafhankelijkheid. 10

11 Significante risico s 11

12 Significante risico s Belastingopbrengsten Bevindingen Cijfermatig beeld belastingopbrengsten en afwijkingen tussen begroting en realisatie De belastingopbrengsten van uw waterschap bestaan uit de volgende netto belastingopbrengsten naar taak (bedragen x 1 miljoen): Taak Primaire begroting 2015 Gewijzigde begroting 2015 Jaarrekening 2015 Verschil A B C C - B Watersysteembeheer 79,4 79,4 79,8 0,4 Zuiveringsbeheer 48,6 48,6 48,3-0,3 Totaal 128,0 128,0 128,1 0,1 De afwijkingen tussen de primaire begroting, de gewijzigde begroting en de jaarrekening zijn beperkt De in het bovenstaand overzicht opgenomen belastingopbrengsten zijn gecorrigeerd voor de volgende verleende kwijtscheldingen en afboekingen. In 2015 bedragen de kwijtscheldingen en afboekingen in totaal 3,8 miljoen (begroot: 3,6 miljoen). Deze bedroegen in 2014 in totaal 3,7 miljoen (begroot; 3,3 miljoen). De verantwoorde belastingopbrengsten zijn gebaseerd op de jaarlijkse verantwoording van Hefpunt ten behoeve van. We hebben de werkzaamheden beoordeeld die de accountant van Hefpunt heeft uitgevoerd om de volledigheid en de rechtmatigheid van de belastingopbrengsten vast te stellen. Bevindingen controle Uit de controle bij Hefpunt zijn een aantal onzekerheden met betrekking tot de kwijtscheldingen naar voren gekomen. Deze zijn ontstaan doordat achteraf niet in alle gevallen meer kon worden aangetoond dat deze kwijtscheldingen rechtmatig waren. Met betrekking tot de rechtmatige toekenning is een bedrag van als onzekerheid aangemerkt. Wij dienen deze afwijkingen tevens te betrekken bij de evaluatie van onze controlebevindingen. De geconstateerde afwijkingen zijn niet materieel en hebben daarom geen gevolgen voor de strekking van de door ons afgegeven controleverklaring. Watersysteembeheer Voor de belastingen die oplegt, bestaan er aparte omslagcategorieën binnen de taak watersysteembeheer, waaronder de categorieën natuur en ongebouwd. Er bestond voorheen in juridische zin onduidelijkheid over de criteria die golden voor dit onderscheid. In financieel opzicht is dit van belang omdat er verschillende tarieven worden gehanteerd voor de categorieën natuur (ongeveer 4,40/ha) en ongebouwd (ongeveer 65/ha), waarbij het voor belastingplichtigen dus veel voordeliger is om te worden ingedeeld in de categorie natuur. Als gevolg van een uitspraak van de Hoge Raad eind 2014 is er meer duidelijkheid gekomen over de afbakening van de categorieën natuur en ongebouwd. 12

13 Significante risico s Deze uitspraak was in het nadeel van, wat tot gevolg heeft gehad dat hiervoor eind 2014 een voorziening is getroffen van 3,1 miljoen. Inmiddels zijn er in 2015 en 2016 vaststellingsovereenkomsten gesloten met natuurorganisaties, waarmee er meer duidelijkheid is ontstaan over de afwikkeling van deze post. Naar nu blijkt, kan een bedrag van van deze voorziening vrijvallen, hetgeen is verwerkt in de jaarrekening Het restant van de nu nog opgenomen voorziening is nodig voor afwikkeling van de verplichtingen. 13

14 Overige bevindingen 14

15 Activering immateriële vaste activa Activering bijdragen HWBP en systematiek Ons advies is om één afschrijvingstermijn te hanteren De immateriële vaste activa van eind 2015 zijn als volgt opgebouwd: (bedragen x 1.000) Geactiveerde bijdrage aan het Rijk Boekwaarde Investering/ desinvestering Afschrijvingen Boekwaarde Onderhanden werk (2015) Onder de immateriële vaste activa zijn de bijdragen aan activa in eigendom van derden betreffende het Hoogwaterbeschermingsprogramma (HWBP) opgenomen. De immateriële vaste activa zijn gewaardeerd tegen verkrijgingsprijs. De bijdrage van de waterschappen aan het HWBP heeft een grote invloed op het kostenvolume en dus op de belastingen en de belastingtarieven. Deze invloed wordt in sterke mate bepaald door de keuzes die worden gemaakt omtrent de verantwoording van deze bijdragen. Het algemeen bestuur van heeft daarbij de volgende keuzes gemaakt: Betaalde bijdragen tot en met 2013 worden in overeenstemming met de investeringen in de primaire keringen in dertig jaar afgeschreven. Vanaf 2014 is sprake van een Solidariteitsheffing Hoogwaterbeschermingsprogramma, die in vijf jaar wordt afgeschreven. Binnen de Unie van Waterschappen is eerder al gediscussieerd over een uniforme wijze van verwerking van de HWBP-bijdrage. Er is namelijk geconstateerd dat waterschappen verschillend omgaan met de dekking van deze bijdrage; er zijn waterschappen die de HWBPbijdrage in één keer via de exploitatie laten lopen en er zijn waterschappen die activeren en afschrijven over 50 jaar. Dat zijn grote verschillen. De onderlinge vergelijkbaarheid van de waterschappen wordt daardoor lastig. Bovendien leidt dit tot moeilijk te begrijpen verschillen in de tariefontwikkeling van de belastingen. In een notitie van de Unie van Waterschappen van 1 juni 2012 wordt de voorkeur uitgesproken om de HWBP-bijdrage af te schrijven in maximaal vijf jaar. Deze uitspraak heeft niet de status van een wet, maar komt wel uit een gewichtig gremium, namelijk het collectief van waterschappen. Het algemeen bestuur heeft op 17 december 2013 besloten om de notitie Waarderingsgrondslagen met ingang van 2014 aan te passen. Eén van de besluiten daarbij is om de solidariteitsbijdrage HWBP 2014 en verder af te schrijven in vijf jaar. In het Meerjareninvesteringsplan was hier reeds rekening mee gehouden, maar de waarderingsgrondslagen moesten hiervoor ook worden gewijzigd. Met dit besluit conformeert zich aan de voorkeur van de Unie van Waterschappen. Waar we uw aandacht voor willen vragen, zijn de afschrijvingstermijnen van de investeringen over 2013 en 2012, waarvoor nu nog een periode van 30 jaar wordt gehanteerd. Hoewel dit was en is toegestaan, willen wij u nogmaals ter overweging voorleggen om vanuit het oogpunt van consistentie te besluiten de investeringen inzake het HWBP over 2013 en eerdere jaren ook volgens de kortere termijn van vijf jaren af te schrijven. 15

16 Materiële vaste activa en toerekening loonkosten Systematiek toerekening loonkosten en onze observaties Bij de controle van de materiële vaste activa zijn wij nagegaan welke kosten worden geactiveerd. Daarbij is door ons nagegaan of de kosten terecht zijn geactiveerd en of dit voor het juiste bedrag is gebeurd. Naast facturen van derden activeert ook interne kosten. Zo worden de interne uren die betrekking hebben op investeringsprojecten geactiveerd. In de waarderingsgrondslagen is over het activeren van interne uren het volgende opgenomen: De hoofdregel uit de verslaggevingsvoorschriften is dat uitgaven voor zaken die langer dan een jaar ten dienste van het waterschap staan, worden geactiveerd. Dit betekent dat ook bijdragen van eigen personeel aan investeringsprojecten worden geactiveerd. Ten aanzien van het activeren van uren van eigen medewerkers is het volgende aangegeven in het Waterschapsbesluit: Een redelijk deel van de kosten van de ondersteunende diensten van het waterschap kan in de vervaardigingsprijs worden opgenomen (art. 4.66). Met ingang van worden de uren en dus de kosten van de beheerclusters die besteed worden aan investeringsprojecten aan de activeerbare kosten van die projecten toegevoegd. De uren van de ondersteunende clusters en de staf worden in beginsel niet direct geactiveerd. Deze kosten komen uiteindelijk via de doorbelasting op de beheerclusters terecht en maken deel uit van het integrale tarief van de beheerclusters. Een uitzondering hierop vormen de uren gemaakt in het kader van functies/werkzaamheden die een duidelijke directe relatie hebben tot (een) investeringsproject(en). Wij hebben vastgesteld dat aan deze criteria is voldaan. Het aantal uren sluit aan het met tijdschrijfsysteem en de uurtarieven zijn conform de uurtarieven zoals die bij de begroting berekend zijn. Uit onze controle komen verder de volgende zaken naar voren: Het gemiddelde, integraal bepaalde, uurtarief bedraagt 109. Het uurtarief op basis van de werkelijke loonkosten is aanzienlijk lager. Het integrale tarief is hoger doordat er naast directe loonkosten ook indirecte kosten (overhead) zijn toegerekend. Hoewel deze systematiek past binnen de waarderingsgrondslagen van, vinden wij dat de uurtarieven aan de hoge kant zijn. Als referentie hiervoor hebben we de handleiding Overheidstarieven gebruikt. Deze handleiding gaat bij een uurtarief van 109 uit van een gemiddelde loonsom van De totale loonkosten per FTE bij Wetterskip bedragen gemiddeld , wat terug rekenend zou neerkomen op een uurtarief dat circa 20 lager ligt. Om een indicatie te geven van wat dat voor het cijferbeeld zou betekenen: als over 2015 met een tarief van 89 zou zijn gerekend, dan zou circa 1,3 miljoen minder zijn geactiveerd en zou het resultaat eveneens 1,3 miljoen lager zijn geweest. Naar ons is meegedeeld wordt in 2016 een onderzoek uitgevoerd naar het systeem van kostenverdeling (en bepaling van interne tarieven). Naast de kosten van de beheersclusters zijn ook de uren van ondersteunende clusters geactiveerd, ten bedrage van circa In de grondslagen is een uitzondering gemaakt voor functies/werkzaamheden die een directe relatie hebben met de investering. Bij onze controle hebben we vastgesteld dat aan deze criteria wordt voldaan. De bestuurlijke relevantie van deze financieel-technische keuzes is, dat lagere tarieven leiden tot het eerder nemen van kosten en hogere tarieven leiden tot het later nemen van kosten (namelijk via de afschrijvingen). Of anders gezegd: hogere tarieven nu of hogere tarieven later. 16

17 Nog te ontvangen bedragen en de afwikkeling daarvan De afwikkeling van een oude vordering met een verhaal verdient de aandacht heeft reeds een aantal jaren een vordering in de balans opgenomen van Deze vordering betreft het aandeel van een gaswinningsbedrijf in de stichtingskosten van gemaal Garyp. Dit gemaal is in 2008 gerealiseerd om de gevolgen van bodemdaling door gaswinning tegen te gaan. De kosten van het gemaal zijn - op advies van de Technische commissie bodembeweging - verdeeld over NAM B.V. en een gaswinningsbedrijf. Deze laatstgenoemde partij bestrijdt het toegerekende aandeel. In 2010 heeft de advocaat van deze partij middels een brief aangeboden om een bedrag van te betalen. Dat is toen niet door geaccepteerd. De discussie hierover is nog steeds gaande en deze claim wordt nu ook in breder perspectief bestudeerd en besproken met de betrokken partijen, wat er mogelijk ook toe zou kunnen leiden dat de afrekening gunstiger uitpakt. Maar omdat concrete toezeggingen hierover ontbreken, hebben wij deze vordering voorzichtigheidshalve aangemerkt als onzeker. Voorzieningen Toename pensioenvoorziening bestuur De post voorzieningen in de balans is een post waarbij door het management schattingen worden gemaakt. Deze schattingsposten zijn door ons specifiek beoordeeld. Over onze controlebevindingen ten aanzien van de voorziening categorie ongebouwd en natuur is gerapporteerd bij het onderdeel belastingen in dit rapport. Hieronder gaan wij kort in op onze controlebevindingen ten aanzien van de voorzieningen voor arbeidsgerelateerde verplichtingen. Pensioenvoorziening voormalig bestuur De pensioenen van (oud-)bestuursleden zijn in eigen beheer bij, waardoor de kosten van deze pensioenen ten laste komen van uw waterschap. Voor deze toekomstige, contant gemaakte verplichtingen is een voorziening gevormd. Wat betreft de uitgangspunten van deze voorziening sluit aan bij de uitgangspunten die het ABP hanteert voor de berekening van pensioenen. Deze voorziening is gebaseerd op de volgende uitgangspunten: Rentepercentage 1,629%, gebaseerd op de wettelijk gehanteerde rekenrente en in overeenstemming met de circulaire Aanpassing pensioenen en inhoudingen Appa van het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties van 21 december Toepassen van actuele actuariële sterftetabellen. Contant gemaakt naar de situatie ultimo De wijziging met de meeste financiële impact ten opzichte van vorig jaar is het rentepercentage waarmee wordt gerekend. Eind 2014 werd nog gerekend met 2,156%, maar vanwege de almaar dalende rentestanden is voor eind 2015 gerekend met 1,629%. Dit veroorzaakt voor het grootste gedeelte de toename van de voorziening. 17

18 Bestemmingsreserves Toename bestemmingsreserves en onze aanbevelingen Het eigen vermogen bestaat uit: de algemene reserve, egalisatiereserves en bestemmingsreserves. De bestemmingsreserves zijn gevormd voor een specifiek doel, waarvoor toekomstige uitgaven worden verwacht die niet uit de reguliere begroting gefinancierd worden. We zien bij een toename van de bestemmingsreserves. Op een aantal bestemmingsreserves hebben geen mutaties plaatsgevonden in Uw voornemen is om deze bestemmingsreserves de komende jaren aan te wenden, wat ook blijkt uit de toelichting per bestemmingsreserve. Voor een goede integrale afweging van de inzet van de middelen van is een goed inzicht in de (ontwikkeling van de) reserves een belangrijke voorwaarde. Vanuit het oogpunt van beheersing en de wens tot het terugdringen van administratieve lasten is het daarbij naar onze mening raadzaam om het aantal bestemmingsreserves zoveel mogelijk te beperken. Een alternatief is om middelen niet beschikbaar te stellen middels een bestemmingsreserve, maar deze op te nemen in de reguliere begroting, al dan niet door middel van een begrotingswijziging. Langlopende leningen en herfinanciering heeft in 2015 een aanzienlijk deel van de leningen geherfinancierd In 2015 heeft er een herstructurering van de leningenportefeuille plaatsgevonden. De huidige leningenportefeuille heeft een omvang van 382 mln. en bestaat uit 30 leningen. De gemiddelde rente op deze leningen bedraagt 3,64%. Met de herstructurering zijn per 1 juli leningen afgekocht, met een restant hoofdsom van 174 miljoen en een gemiddelde rente van 3,65%. Omdat de rente op de bestaande leningen hoger is dan de huidige marktrente, ontvangt de bank een vergoeding (disagio). Het disagio is versleuteld in de nieuwe rente en daarmee uitgesmeerd over de gehele looptijd. Op basis van de door de NWB afgegeven marktwaardeberekening (15 juni jl.) bedraagt het disagiobedrag 28,6 miljoen en komt de rentevoet, inclusief de agio- en kredietopslag, uit op 2,925%. Er ontstaat een voordelig renteverschil van 0,725%. Dit resulteert per saldo in een aanzienlijk jaarlijks voordeel op de rentelasten. We hebben ons - met u - de vraag gesteld hoe het disagio dat met deze transactie gepaard gaat, verwerkt moet worden. Het gaat daarbij met name over de vraag of het disagio apart dient te worden verantwoord en geactiveerd, of dat dit beschouwd mag worden als reguliere rentelast. Wetterskip heeft op ons verzoek zelf onderbouwd hoe deze transactie verslaggevingstechnisch verwerkt moet worden, rekening houdend met het verslaggevingskader (het BBVW) en de eigen grondslagen. Deze onderbouwing is vervolgens door ons beoordeeld en, na interne consultatie, akkoord bevonden. De conclusie is dat het disagio onderdeel is van de jaarlijkse rentelast die in het kader van de langlopende geldleningen betaalt en niet afzonderlijk en ineens in het resultaat moet worden getoond. 18

19 Bevindingen rechtmatigheid Uit de rechtmatigheidscontrole blijken geen fouten/onzekerheden Uit uw eigen controles en uit onze controles ten aanzien van rechtmatigheid komen geen bijzonderheden naar voren. Uit de jaarstukken blijken verder de volgende aandachtspunten ten aanzien van rechtmatigheid. Kasgeldlimiet: In 2015 is de kasgeldlimiet in de eerste twee kwartalen licht overschreden. Hierdoor is er extra geprofiteerd van de lage (of negatieve) rente op de geldmarkt. In artikel 4 van de Wet Financiering decentrale overheden (Wet Fido) is bepaald dat de kasgeldlimiet maximaal twee achtereenvolgende kwartalen mag worden overschreden. Voor het derde kwartaal zijn er maatregelen genomen, door kort geld om te zetten naar langlopende leningen. Hiermee is voldaan aan artikel 4 van de Wet Fido. Begrotingsrechtmatigheid Bevindingen Een belangrijk element van de kaderstellende taak van de algemeen bestuur is het budgetrecht. Het algemeen bestuur heeft het recht om de budgetten toe te kennen. Het dagelijks bestuur is vervolgens verantwoordelijk voor het opzetten van een systeem van budgetbeheer dat moet waarborgen dat de lasten binnen de begroting blijven. Omdat het algemeen bestuur de kaders stelt, is het overschrijden van de begroting in beginsel onrechtmatig. Het begrotingscriterium is uitgewerkt in de landelijk geldende Kadernota Hieruit blijkt dat in de volgende gevallen de overschrijding niet meeweegt in het accountantsoordeel: Kostenoverschrijdingen die worden gecompenseerd door direct gerelateerde opbrengsten, Kostenoverschrijdingen die passen binnen het beleid, Kostenoverschrijdingen bij openeinderegelingen. Deze uitwerking laat onverlet dat de algemeen bestuur nadere regels kan stellen voor de weging van dergelijke kostenoverschrijdingen en dat is bij ook gebeurd. Algemene voorwaarde is dat kostenoverschrijdingen en -onderschrijdingen wel goed herkenbaar in de jaarrekening moeten zijn opgenomen. Dat is in de jaarrekening 2015 het geval. De toelichting in de programmarekening geeft een goed inzicht in de aard en oorzaken van de afwijkingen tussen de begroting en de realisatie. Wij verwijzen voor deze toelichting naar de toelichting op de programmarekening van de jaarrekening. Begrotingsrechtmatigheid exploitatie De begrotingsrechtmatigheid voor de exploitatielasten is als volgt uitgewerkt: In de verordening beleids- en verantwoordingsfunctie is in artikel 8, lid 2 het volgende aangegeven: Het dagelijks bestuur is bevoegd de netto-kosten van een programma met 5% van de netto-kosten met een maximum van te overschrijden zonder toestemming vooraf van het algemeen bestuur indien de middeleninzet past binnen het vastgestelde beleid en indien de hiervoor benodigde financiële ruimte elders binnen de begroting kan worden gevonden. Een dergelijk feit wordt achteraf aan het algemeen bestuur gerapporteerd. Overschrijdingen kleiner dan behoeven niet aan het algemeen bestuur te worden gemeld. 19

20 In totaal heeft uw waterschap 133,0 miljoen aan lasten begroot (na wijziging), tegenover 127,9 miljoen werkelijke lasten. In het kader van de begrotingsrechtmatigheid moeten wij als accountant kijken naar de lastenoverschrijdingen per programma. Uit onderstaand overzicht van de nettolasten van de vier programma s blijkt dat er geen sprake is van overschrijdingen en dat daarmee de begrotingsrechtmatigheid niet in het geding is: Programma (bedragen x 1 miljoen) Gewijzigde begroting 2015 Jaarrekening 2015 Verschil Waterveiligheid 19,9 19,2 0,7 Voldoende water 46,2 44,5 1,7 Schoon water 43,4 41,0 2,3 Organisatie 23,6 23,2 0,4 Totaal 133,1 127,9 5,1 Begrotingsrechtmatigheid projecten Voor de begrotingsrechtmatigheid van investeringsprojecten gelden bij de volgende spelregels: De afwijkingen tussen het netto beschikbaar gestelde krediet en de werkelijke realisatie worden verklaard. De afgeronde projecten met een over- of onderschrijding van meer dan 5% en hoger dan op het krediet worden aansluitend op de tabel per programma toegelicht. In de verordening beleids- en verantwoordingsfunctie is vastgelegd dat een investeringskrediet voor een project met 5%, tot een maximum van 0,1 miljoen, mag worden overschreden. In de investeringsparagraaf in het jaarverslag zijn in het hoofdstuk Afgeronde projecten de projecten toegelicht. Er is geen sprake van overschrijdingen op afgeronde projecten volgens de bovenstaande criteria. 20

21 Analyse vermogen en belangrijkste kengetallen 21

22 Analyse vermogen en belangrijkste kengetallen Vermogenspositie Beschrijving Het BBVW kent een duidelijk onderscheid tussen resultaatbepaling en resultaatbestemming. Alle baten en lasten dienen via de programmarekening te lopen. Een waterschap mag geen baten of lasten rechtstreeks in het eigen vermogen muteren. De mutaties in het eigen vermogen vinden plaats door middel van de resultaatbestemming. Het resultaat vóór bestemming bedraagt voordelig. Per saldo is tussentijds reeds aan de reserves onttrokken, zodat het uiteindelijke nog te bestemmen jaarresultaat voordelig bedraagt. Dit bedrag is afzonderlijk vermeld onder het eigen vermogen in de balans. Vermogenspositie In het hierna volgende overzicht hebben wij de mutaties in de reserves schematisch weergegeven (x 1.000): Ontwikkeling eigen vermogen Stand van de reserves per 1 januari Tussentijdse resultaatbestemming tijdens boekjaar Nog te bestemmen resultaat bij jaarrekening Totaal (= resultaat vóór bestemming) Stand per 31 december De reserves van uw waterschap zijn in 2015 met een bedrag van toegenomen. Dit komt overeen met het saldo van baten en lasten zoals dat is verantwoord in de programmarekening. De omvang van uw reserves bedraagt ultimo 2015 circa 8,06% van het balanstotaal (2014: 8,41%). In de meest recente nota Reserve- en voorzieningenbeleid is uitgegaan van een algemene reserve en risicoreserve van 5 miljoen. Ultimo 2015 bedraagt het saldo van deze reserves 5,0 miljoen (2014: 9,5 miljoen). 22

23 Analyse vermogen en belangrijkste kengetallen In eerdere jaren hebben wij gesignaleerd dat het risicoprofiel van toeneemt, door met name de toenemende investeringen en dito financieringen. Wetterskip heeft een nieuwe eigen risicoafweging gemaakt, waarbij de conclusie is dat er een weerstandsvermogen van 5 miljoen nodig blijft. Voor waterschappen geldt dat bij eventuele calamiteiten de mogelijkheid bestaat om de belastingtarieven aan te passen. Het is echter niet wenselijk om bij elke calamiteit of bijzonderheid de belastingtarieven te verhogen. Daarom is het wenselijk om in enige mate buffers aan te houden. Hoe hoog deze buffers dienen te zijn, is een bestuurlijke afweging. 23

24 Analyse vermogen en belangrijkste kengetallen Overige onderwerpen 24

25 Analyse vermogen en belangrijkste kengetallen Bevestigingen van het dagelijks bestuur In verband met onze controle van de jaarrekening over 2015 hebben wij van het dagelijks bestuur een ondertekende schriftelijke bevestiging bij de jaarrekening ontvangen. Deze bevestiging heeft mede betrekking op feiten en omstandigheden die voor de jaarrekening van materieel belang zijn, maar waarvan in redelijkheid niet kan worden verwacht dat hieromtrent andere toereikende controle-informatie voor ons als accountant beschikbaar is. Indien dergelijke zaken van belang zijn voor het inzicht dat een jaarrekening behoort te geven, dan dienen deze juist en volledig in de jaarrekening tot uitdrukking te worden gebracht. Meningsverschil met management of beperking in reikwijdte van de controle Er zijn geen meningsverschillen met het dagelijks bestuur geweest en er waren geen beperkingen bij de uitvoering van onze controle. Naar onze mening is ons bij de uitvoering van onze controle-opdracht door alle betrokkenen van de volledige medewerking verleend en hebben wij volledige toegang tot de benodigde informatie gehad. Overleg met andere accountants Voor het vaststellen van de volledigheid van de belastingopbrengsten hebben wij gebruikgemaakt van de werkzaamheden van de accountant van Hefpunt. Wij hebben hiervoor onze werkzaamheden verricht in het kader van de De nadere voorschriften controle- en overige Standaarden. Naleving van wet- en regelgeving overige Wij hebben geen kennis van te rapporteren omstandigheden in verband met het niet-naleven van wet- en regelgeving. Betrouwbaarheid en continuïteit van de automatiseringsomgeving Onze jaarrekeningcontrole is gericht op het geven van een oordeel omtrent de jaarrekening zelf en is niet primair gericht op het doen van uitspraken omtrent de betrouwbaarheid en de continuïteit van de geautomatiseerde gegevensverwerking als geheel of van onderdelen daarvan. Onze bevindingen daaromtrent raken dan ook slechts díe onderdelen die wij onderzocht hebben in het kader van de jaarrekening, wat wil zeggen dat wij terzake geen volledigheid pretenderen. Op basis van gericht onderzoek hebben wij geconcludeerd dat wij voor onze oordeelsvorming mede kunnen steunen op de door Wetterskip toegepaste algemene IT-controls. Uit de door ons uitgevoerde werkzaamheden zijn geen bijzonderheden gebleken waarop wij u via deze rapportage willen attenderen. 25

26 Analyse vermogen en belangrijkste kengetallen Communicatie met verbijzonderde internecontrolefunctionaris/-functie Na de evaluatie van de onafhankelijkheid en competenties van de verbijzonderde interne controle, heeft het controleteam de werkzaamheden van deze afdeling beoordeeld en onze controleaanpak dienovereenkomstig aangepast. Dit heeft geresulteerd in het volgende: Wij hebben gesteund op de internecontrolewerkzaamheden die zijn uitgevoerd in het kader van rechtmatigheid. Wij hebben de internecontrolewerkzaamheden die de verbijzonderde internecontrolefunctionaris gedurende het jaar heeft uitgevoerd beoordeeld, en hierbij geen bijzonderheden geconstateerd. Frauderisicoanalyse Frauderisicoanalyse Als onderdeel van onze controle en opvolging van communicaties over voorgaand boekjaar hebben wij het dagelijks bestuur en het management verzocht inzicht te geven in de eigen inschatting van het risico dat de jaarrekening een materiële afwijking zou kunnen bevatten als gevolg van fraude, in de aard, omvang en frequentie van deze inschattingen, het proces dat het bestuur daarbij hanteert, alsook de communicatie daarover met het personeel en met het bestuur. Tijdens deze gesprekken hebben het management en het dagelijks bestuur aangegeven zich bewust te zijn van frauderisico s en heeft men voorbeelden gegeven van de manier waarop deze worden beheerst. Uit de integriteitsparagraaf in de jaarrekening van blijkt dat is besloten om in het kader van integriteit een bewustwordingstraject op te starten om regels en normen beter onder de aandacht te brengen en bespreekbaar te maken. Vorig jaar zijn er en dit jaar worden er integriteitsworkshops gehouden om zaken als integriteit en fraude bespreekbaar te maken. Dit is ook op directieniveau besproken, waarbij een inschatting gemaakt is van fraude en van de kans op het zich voordoen hiervan. Fraude In Nederland is de accountant wettelijk verplicht om alle ontdekte fraudegevallen te rapporteren aan het management van de organisatie. Wij merken op dat onze controle niet specifiek is ingericht op het ontdekken van fraude. De accountant is wel verantwoordelijk voor het betrekken van frauderisico s in de planning en uitvoering van zijn controleopdracht. Wij hebben een fraudediscussie gevoerd met het controleteam en met het management van, waarbij wij de nadruk hebben gelegd op de vermoedens van materiële onjuistheden als gevolg van fraude in de jaarstukken. Van het management hebben wij de bevestiging ontvangen dat er geen onregelmatigheden zijn geconstateerd waarbij het management of werknemers die een belangrijke rol spelen bij de maatregelen van interne beheersing of anderen, in het geval dat de fraude van materieel belang kan zijn voor de jaarrekening, zijn betrokken. Tevens hebben wij zelfstandig werkzaamheden uitgevoerd die erop gericht waren om het risico van het omzeilen van de internebeheersingsmaatregelen door het management te detecteren. Wij hebben specifieke controles uitgevoerd op memoriaalboekingen en schattingen en hebben significante en ongebruikelijke transacties met behulp van gegevensanalyses onderzocht. Hier komen geen bijzonderheden uit naar voren. 26

27 Analyse vermogen en belangrijkste kengetallen Hoewel wij een sceptische houding hebben ten opzichte van risico s van fraude in de jaarrekening, willen wij opmerken dat onze controle niet specifiek is gericht op het ontdekken hiervan. Tijdens de uitvoering van onze controle van de jaarrekening 2015 hebben wij geen aanwijzingen verkregen dat er sprake is geweest van fraude. Jaarverslag De programmaverantwoording en de paragrafen zijn, voor zover wij dat kunnen beoordelen, verenigbaar met de jaarrekening. 27

28 Bijlagen 28

29 Bijlage A: Niet-gecorrigeerde fouten Niet-gecorrigeerde fouten De volgende niet-gecorrigeerde fouten groter dan zijn gedurende onze werkzaamheden vastgesteld: Aard van de fouten Rechtmatigheid Getrouwheid Effect niet-gecorrigeerde controleverschillen voorgaande periode Niet van toepassing Effect niet-gecorrigeerde controleverschillen huidige periode Rechtmatigheidsfout is tevens getrouwheidsfout Rechtmatigheidsfout is per saldo ook een getrouwheidsfout Voordeel afgesloten projecten ten gunste van exploitatie i.p.v. projecten (Sub)totaal getrouwheidsfouten N.v.t. N.v.t. Extra absolute waarde rechtmatigheidsfouten Extra foutieve financiële beheershandelingen zonder direct financieel effect vanuit externe regels (EU-aanbesteding/Fido/etc.) Extra foutieve financiële beheershandelingen zonder direct financieel effect vanuit interne regels (gedoogbeleid) Overige rechtmatigheidsfouten Totaal rechtmatigheidsfouten Totaal Aard van de onzekerheden Rechtmatigheid Getrouwheid 29

30 Aard van de fouten Rechtmatigheid Getrouwheid Onzekerheid rechtmatigheid betreft tevens getrouwheid Onzekerheid belastingen Onzekerheid vorderingen E&P Onzekerheid rechtmatigheid is per saldo ook een onzekerheid inzake getrouwheid (Sub)totaal onzekerheden in de controle getrouwheid Extra absolute waarde onzekerheden rechtmatigheid Extra financiële beheershandelingen met een onzeker direct financieel effect vanuit externe regels (EU-staatssteun) Subtotaal Totaal Extra financiële beheershandelingen met een onzeker direct financieel effect vanuit interne regels (gedoogbeleid) Overige onzekerheden inzake rechtmatigheid Totaal onzekerheden in de controle rechtmatigheid Totaal Totaal Wij hebben van het dagelijks bestuur een schriftelijke bevestiging bij de jaarrekening ontvangen, waarin het bevestigt dat de niet-gecorrigeerde fouten, zowel individueel als in totaal, in het kader van de jaarrekening niet materieel zijn. Het dagelijks bestuur heeft tevens bevestigd geen kennis te hebben van andere niet-gecorrigeerde fouten. 30

31 Bijlage B: Onafhankelijkheid Bevestiging onafhankelijkheid De voorschriften in het kader van onafhankelijkheid zijn binnen de Nederlandse Beroepsorganisatie van Accountants (de NBA) opgenomen in de Verordening inzake Onafhankelijkheid (ViO) en vormen een belangrijk onderdeel van het normenkader waaraan een accountant moet voldoen. De naleving van de ViO is binnen de organisatie van Deloitte ingebed. Op basis van onze toetsing concluderen wij dat onze onafhankelijkheid als certificerend accountant bij in 2015 voldoende is gewaarborgd. Een overzicht van de aanvullende dienstverlening hebben wij hierna opgenomen. Aanvullende dienstverlening Accountantscontrole diverse subsidieprojecten Beoordeling processen Fiscale advisering inzake werkkostenregeling 31

32 Bijlage C: Reikwijdte van de controle 2015 De opdracht die u ons heeft verstrekt Binnen het kader van de meerjarige overeenkomst tussen uw waterschap en Deloitte Accountants B.V. tot het controleren van uw jaarrekening bevestigen wij formeel elk jaar de onderlinge afspraken met een opdrachtbevestiging. Met de opdrachtbevestiging heeft u ons op meer gedetailleerde wijze opdracht gegeven tot het controleren van de jaarrekening De doelstelling van de controle is het afgeven van een controleverklaring bij de jaarrekening van. In dit accountantsverslag geven wij een toelichting op de bevindingen naar aanleiding van de controle. Onze controleaanpak bestaat in hoofdlijnen uit drie fasen: de risicoanalyse, de interim-controle en de jaarrekeningcontrole. Gezamenlijke risicoanalyse als basis Onze controle start met het maken van een analyse van de risico s waar u als waterschap mee te maken heeft. Deze risicoanalyse zien wij als een gezamenlijke actie van ons controleteam en vertegenwoordigers van uw waterschap en maakt deel uit van ons pre-auditgesprek. Het doel hiervan is om op basis van gezamenlijke kennis van uw organisatie en uw omgeving tot een zo volledig en bruikbaar mogelijke risicoanalyse te komen, die als basis voor de verdere controlewerkzaamheden kan dienen. Het gaat hierbij primair om de externe risico s en de risico s in de bedrijfsvoering. Bij deze inventarisatie ligt de focus primair op de risico s op afwijkingen van materieel belang in de jaarrekening als gevolg van fraude of fouten. Interim-controle Onze risicoanalyse en de daarop gebaseerde controleaanpak richten zich niet uitsluitend op de jaarrekening zelf, maar ook op het systeem van interne beheersing. Hoe beter dat systeem functioneert, hoe meer zekerheid er bestaat dat de opgeleverde informatie betrouwbaar is, zowel tussentijds als bij de jaarrekening. Omdat deze interne beheersing het gehele jaar goed dient te functioneren, hoeven wij met de aanvang van onze controle niet te wachten totdat de jaarrekening gereed is. Onze controle vindt daarom voor een belangrijk deel al in de tweede helft van het boekjaar plaats. Wij onderzoeken tijdens de interim-controle de procesrisico s, om te bepalen of in de bedrijfsprocessen voldoende beheersmaatregelen (de AO/IB) zijn getroffen. Het product van deze fase van de controle is een managementletter, met daarin opgenomen verbeterpunten ter verdere optimalisatie van de interne beheersing (zie paragraaf Interne beheersing). Jaarrekeningcontrole Bij de jaarrekeningcontrole stellen wij vast of de jaarrekening is opgesteld volgens de geldende verslaggevingsvoorschriften, of de door u opgestelde jaarrekening een getrouw beeld geeft en of de baten, lasten en balansmutaties voldoen aan de eisen van rechtmatigheid, zoals opgenomen in het controleprotocol Ook stellen wij vast dat de posten in de jaarrekening adequaat zijn toegelicht. Onze controle houdt niet in dat wij alle posten integraal controleren. Onze aanpak heeft als doel om belangrijke onjuistheden of onrechtmatigheden te ontdekken, rekening houdend met de materialiteitsgrenzen zoals vastgelegd in het controleprotocol Het product van de jaarrekeningcontrole is de controleverklaring bij de jaarrekening en een verslag van bevindingen. In het verslag van bevindingen rapporteren wij fouten en onzekerheden die de vastgestelde rapportagetolerantie ( ) overschrijden en overige bijzonderheden die naar onze mening van belang zijn voor de behandeling van de jaarrekening (zoals governance, financiële positie, ontwikkeling resultaten en de kwaliteit van de interne beheersing). Scope van de opdracht Onze controleverklaring is gebaseerd op onze controlewerkzaamheden als accountant van. 32

33 Bijlage D: Disclaimer en beperking in gebruik Dit verslag is alleen bestemd voor de leden van het algemeen bestuur en het dagelijks bestuur van en mag niet in zijn geheel of gedeeltelijk aan derden worden verstrekt of aangehaald zonder onze schriftelijke toestemming vooraf. Er wordt geen verantwoordelijkheid aan een derde partij geaccepteerd, omdat dit verslag daar niet voor is opgesteld en bedoeld. Dientengevolge nemen wij geen enkele verplichting of plicht van zorg op ons jegens ieder ander persoon aan wie dit verslag getoond wordt of in wiens handen het komt. De in dit verslag aan de orde gestelde onderwerpen waarvan wij van mening zijn dat zij uw aandacht behoeven, zijn door ons geconstateerd gedurende onze controleopdracht. Het is geen allesomvattend verslag van alle geconstateerde zaken en in het bijzonder kunnen wij niet verantwoordelijk worden gesteld voor het rapporteren van alle bedrijfsrisico s of tekortkomingen in het systeem van interne beheersing. Elke conclusie, opinie of opmerking in dit verslag is verstrekt in de context van ons oordeel over de jaarrekening als geheel, dat zal worden verstrekt in onze controleverklaring. Evenzo geldt dat de opmerkingen, bevindingen en aanbevelingen met betrekking tot het systeem van interne beheersing niet gelezen dienen te worden als een afzonderlijke opinie over het systeem van interne beheersing en de werking daarvan. Deloitte refers to one or more of Deloitte Touche Tohmatsu, a UK Private Company limited by guarantee, and its network of member firms. Neither Deloitte Touche Tohmatsu nor any of its member firms has any liability for each other's acts or omissions. Each of the member firms is a separate and independent legal entity operating under the names of "Deloitte", "Deloitte & Touche", "Deloitte Touche Tohmatsu", or other related names. 33