Conceptadvies Sealen. Algemene inleiding

Transcriptie

1 Conceptadvies Sealen Algemene inleiding Dit advies van het Ivoren Kruis beoogt leden van het tandheelkundig team te ondersteunen bij hun besluitvorming rondom het aanbrengen van fissuurlakken. Het advies is gebaseerd op een kritische evaluatie van beschikbare wetenschappelijke literatuur waarbij de volgende richtlijnen zijn gevolgd voor het classificeren van onderzoek: Klasse Ia Ib II III IV Type onderzoek Systematische literatuuroverzichten (+ of - metanalyse) van gerandomiseerd gecontroleerd onderzoek (RCT) Gerandomiseerd gecontroleerd onderzoek (RCT) Overige gecontroleerd klinische onderzoek Cohortonderzoek, case-controlonderzoek en dwarsdoorsnedeonderzoek Rapporten, meningen, klinische ervaringen van deskundigen De plaats van onderzoek in deze hiërarchie is gebaseerd op de mate waarin alle factoren door de onderzoekers gecontroleerd (kunnen) worden waardoor vertekening en kans op foutieve verbanden wordt geminimaliseerd. Alleen goed onderzoek in klasse Ia en Ib laat de mogelijkheid toe te concluderen of een therapie effect heeft. De overige onderzoeken laten slechts correlaties of associaties zien zonder dat van een causaal verband (therapie veroorzaakt het effect) gesproken mag worden. Op basis van de wetenschappelijke informatie worden adviezen geformuleerd. Hierbij spelen factoren als toepasbaarheid, kosteneffectiviteitverhouding, wensen en uitgangspunten van betrokken partijen ook een rol. Uitgangspunten van het Ivoren Kruis: Cariës is te voorkomen. Ouders/verzorgers moeten zich realiseren dat de tandheelkundige gezondheid van het kind hun verantwoordelijkheid is en dat deze niet volledig afgewenteld kan worden op het tandheelkundig team. Adviezen zijn gericht op een cariësvrij gebit voor degenen die de basisadviezen van het Ivoren Kruis zorgvuldig toepassen. Preventie van fissuurcariës Tandplaque verzamelt zich gemakkelijk op de occlusale vlakken van doorbrekende elementen omdat deze vlakken dikwijls verborgen zijn achter de buurelementen ervoor en daardoor niet geraakt worden door de tandenborstel. Maar ook wanneer de elementen volledig zijn doorgebroken, blijven met name nauwe fissuren kwetsbare gedeelten van de elementen, omdat onvoldoende reiniging mogelijk is. Deze kwetsbaarheid van de fissuren vraagt om specifieke preventieve aandacht. Ouders en kinderen dienen erop gewezen te worden hoe de doorbrekende occlusale vlakken gereinigd moeten worden. Meestal betekent dit dat ter plekke de borstel dwars op de tandboog moet worden geplaatst. Dat is een andere plaatsing dan normaal wanneer de borstel in de lengterichting van de kaak wordt geplaatst. Als goede reiniging onvoldoende bescherming biedt, kan het gebruik van lokale fluorideapplicatie of het gebruik van fissuurlakken overwogen worden. In dit advies worden de mogelijkheden van fissuurlakken verder besproken. Conceptadvies Preventie fissuurcariës seminar Ivoren Kruis Pagina 1 van 8

2 Fissuurlak De werking van fissuurlakken is gebaseerd op het aanbrengen van een fysieke barrière die voorkomt dat bacteriën de fissuur koloniseren. Als bacteriën worden ingesloten voorkomen fissuurlakken dat voedingsbestanddelen deze bacteriën kunnen bereiken. Er zal dan geen zuur geproduceerd worden en bovendien zal het aantal ingesloten micro-organismen afnemen tot beneden het aantal benodigd voor laesieprogressie [Theilade et al., 1977]. De effectiviteit van fissuurlakken hangt nauw samen met de kwaliteit van de afsluiting (geen lekkage) en de retentie. De fissuurlak dient na aanbrengen, maar ook bij periodiek mondonderzoek, zorgvuldig visueel en tactiel (door het oppervlak af te tasten met een sonde) gecontroleerd te worden. Wanneer de fissuurlak geheel of gedeeltelijk verloren is gegaan, dient deze gerepareerd of opnieuw aangebracht te worden tenzij er geen indicatie meer is om een fissuurlak aan te brengen. Opaque fissuurlakken kunnen het voordeel hebben dat zij beter te controleren zijn. Het aanbrengen van fissuurlakken wordt in het algemeen gezien als een effectieve preventieve maatregel ter voorkoming van pit- en fissuurcariës. Desalniettemin past hier een kritische kanttekening. In de periode dat in Nederland fissuurlakken steeds vaker werden toegepast, verbeterde de gebitsgezondheid niet overeenkomstig. Dit zou erop kunnen wijzen dat een gedeelte van de fissuurlakken niet effectief zijn of niet terecht gekomen zijn in fissuren die cariës zouden ontwikkelen. Een zorgvuldige indicatie, een zorgvuldige techniek en controle zouden de effectiviteit van fissuurlakken kunnen verhogen. Duitse onderzoekers constateerden dat het cariësrisico van de fissuren van 12-jarigen alleen voor jongens met weinig cariës (DMFS 1) was afgenomen in relatie tot het aantal geplaatste fissuurverzegelingen. Bij meisjes had het aantal aangebrachte fissuurverzegeling geen invloed op het cariësrisico en bij jongens met veel cariës was het cariësrisico zelfs groter bij een groter aantal aangebrachte fissuurverzegelingen [Heyduck et al., 2006; klasse-iii-onderzoek]. Dit onderzoek illustreert dat het plaatsen van fissuurverzegelingen niet automatisch impliceert dat het cariësrisico is afgenomen. Er is zelfs gevaar voor het omgekeerde: de professionele zorg geeft de patiënt het gevoel beschermd te zijn waardoor de zelfzorg mogelijk wordt verwaarloosd. Het plaatsen van fissuurverzegelingen moet altijd een onderdeel zijn van een totaal preventieplan. Materialen Er zijn twee belangrijke typen materiaal die voor fissuurlakken gebruikt worden: kunstharsen en glasionomeercementen. De kunstharsen kunnen zelfuithardend of lichtuithardend zijn. Glasionomeercement Glasionomeercementfissuurlakken zijn gemakkelijker aan te brengen dan de kunstharsfissuurlakken omdat het glazuur niet geëtst hoeft te worden en de techniek minder vochtgevoelig is. Glasionomeercement bindt aan het glazuur maar de retentie is soms kortdurend. Het is dan moeilijk vast te stellen of er nog glasionomeercement aanwezig is in de diepte van de fissuur en of er nog bescherming verwacht mag worden. De glasionomeercementen bevatten fluoride en er bestaan varianten die ook kunsthars bevatten. Verondersteld wordt dat de fluoride-afgifte van het glasionomeercement additionele bescherming tegen cariës geeft. Onderzoek geeft hier echter geen uitsluitsel over [Donly et al., 1999; Mjör et al., 2000; Wiegand et al., 2007]. Conceptadvies Preventie fissuurcariës seminar Ivoren Kruis Pagina 2 van 8

3 Omdat glasionomeercement gemakkelijker te verwerken is dan kunsthars wordt wel geopperd dit materiaal te gebruiken als optimale vochtuitsluiting niet mogelijk is. Later zou de glasionomeercementfissuurlak dan vervangen kunnen worden door een kunstharsfissuurlak. Er is geen wetenschappelijke informatie over het effect van deze strategie. Als alternatief voor de periode dat goede vochtuitsluiting niet mogelijk is, zou lokaal fluoride kunnen worden aangebracht. Kunstharsen De variatie aan (kunsthars)materialen voor de fissuurlakken houdt in dat er een diversiteit aan technieken is om de materialen aan te brengen. Daarom dient de door de fabrikant beschreven techniek nauwkeurig gevolgd te worden. Deze behelst meestal reinigen van de fissuur, het etsen van het oppervlak, het verwijderen van het etsmateriaal, het goed drogen en droog houden van het oppervlak en het aanbrengen van de lak met uitsluitsel van speeksel totdat het materiaal uitgehard is. In de literatuur worden aanvullende technieken beschreven, zoals het gebruik van adhesieven, het prepareren van de fissuur met air abrasion of met de boor. Er is zo weinig onderzoek naar de meerwaarde van deze technieken dat daar geen uitspraak over te doen is. Zo konden in een meta-analyse maar twee onderzoeken worden opgenomen die drooglegging met kofferdam of wattenrollen vergeleek; een onderzoek toonde geen verschil in effect, het andere wel ten gunste van kofferdam [Muller-Bola et al., 2006; Klasse-Iaonderzoek]. Deze meta-analyse concludeerde op basis van zeven onderzoeken dat er geen verschil was in retentie tussen zelf-polymeriserende en lichtuithardende kunstharsen. De retentie van fluoride bevattende lichtuithardende kunstharsen was na 4 jaar ongeveer 80% (95% BI: %) van de retentie van niet fluoride bevattende lichtuithardende kunstharsen. Een extra beschermende effect van fluoride in kunstharsfissuurlakken is nooit aangetoond. Het wetenschappelijke bewijs Het Adviescollege Preventie Mond- en Tandziekte heeft zich gebogen over de volgende klinische vragen: 1. Zijn kunstharsfissuurlakken effectief? 2. Zijn glasionomeercementfissuurlakken effectief? 3. Is er voorkeur voor kunstharsfissuurlakken boven glasionomeercementfissuurlakken? 4. Kan beginnende cariës worden ingesloten? 5. Zijn er aanvullende technieken om de retentie van fissuurlakken te verhogen? 6. Wanneer zouden fissuurlakken aangebracht moeten worden? 1. Zijn fissuurlakken effectief? Ja: Kunstharsfissuurlakken kunnen cariës voorkomen in de eerste blijvende molaren [Ahovuo-Saloranta et al., 2008; Klasse-Ia-onderzoek]. De bescherming hangt nauw samen met de retentie. De bescherming neemt dan ook af in tijd van 86% na een jaar tot 57% na vier jaar [Ahovuo-Saloranta et al., 2008; Klasse-Ia-onderzoek]. Het opnieuw aanbrengen en repareren van de fissuurlakken kan de effectiviteit verhogen tot 75% na 4 jaar [Bravo et al., 2005; Klasse-Ib-onderzoek]. Analyse van Mèjare et al. [2003; Klasse-Ia-onderzoek] geeft een iets minder gunstig beeld: 33% cariësreductie na 2 jaar. Voor bescherming van de tweede blijvende molaren, de premolaren en het melkgebit is onvoldoende bewijs beschikbaar [Mèjare et al., 2003; Klasse-Ia-onderzoek]. In cohortonderzoek is retentie van kunstharsfissuurlakken in het melkgebit aangetoond van > 75% na 1 jaar en > 70% na 2,8 jaar [Hotuman et al., 1998; Hardison et al., 1987; Klasse-III-onderzoek]. Het feit dat er onvoldoende bewijs is voor de effectiviteit van fissuurlakken in tweede molaren en premolaren, heeft te maken met de beperkte hoeveelheid onderzoek en de geringe cariësprevalentie in de betreffende fissuren. Conceptadvies Preventie fissuurcariës seminar Ivoren Kruis Pagina 3 van 8

4 2. Zijn glasionomeercementfissuurlakken effectief? Ja: Een Cochrane review vindt in drie van de acht opgenomen onderzoeken een beter cariësreducerend effect van kunstharsfissuurlakken; twee onderzoeken laten een beter effect zien van glasionomeercementfissuurlakken. De overige drie onderzoeken lieten geen verschil zien [Ahovuo-Saloranta et al., 2008; Klasse-Ia-onderzoek]. Beiruti et al. [2006; Klasse-Iaonderzoek] die minder streng artikelen selecteerden en negentien onderzoeken includeerden in hun analyse, concludeerden dat er geen consistent verschil te vinden was in de mate van cariësreductie tussen beide materialen. Echter bij kunstharsgemodificeerde glasionomeercementen vonden Beiruti et al. [2006] 15% meer carieuze fissuren dan bij kunstharsfissuurlakken (18% versus 3%). Bovendien deden zij de interessante observatie dat de effectiviteit van de glasionomeercementfissuurlakken ook afhankelijk was de (waarneembare) retentie. Onderzoek waarin de effectiviteit van glasionomeersealants wordt vergeleken met het niet aanbrengen van fissuurlakken toont over een periode van 24 maanden een significant effect aan van 50% minder cariëstoename bij 7- en 8-jarigen en een niet significant effect van 30% bij de 12- en 13-jarigen [Songpaissan et al., 1995; Klasse-Ib-onderzoek]. Het aantal 12- en 13- jarigen in dit onderzoek was echter te gering om überhaupt een verschil van minder dan 62% significant te kunnen aan tonen. Ook is het niet duidelijk welke elementen bij de 12- en 13- jarigen geseald waren. 3. Is er voorkeur voor kunstharsfissuurlakken boven glasionomeercementfissuurlakken? Eigenlijk niet. Als het niet goed mogelijk is vocht uit te sluiten hebben glasionomeercementfissuurlakken de voorkeur. Voor beide typen materiaal geldt dat het effect gerelateerd is aan de zichtbare retentie. 4. Kan beginnende cariës worden ingesloten? Fissuurlakken verminderen de voortschrijding van cariëslaesies als de fissuurlak wordt aangebracht voordat cavitatie optreedt [Griffin et al., 2008; Klasse-Ia-onderzoek]. De gemiddelde jaarlijkse progressie van niet gecaviteerde laesies was 2,6% na het aanbrengen van fissuurlakken en 12,6% wanneer geen fissuurlakken waren aangebracht. Dit betekent een bescherming van 71,3% (95% bi: 52,8% 82,5%). Dit gold zowel voor glasionomeercementals kunstharsfissuurlakken. Als bacteriën werden ingesloten en fissuurlakken in gecaviteerde laesies werden aangebracht, nam het aantal bacteriën ten minste met een factor 100 af en in 50% van het aantal laesies waren geen bacteriën meer te detecteren [Oong et al., 2008; Klasse-Ia-onderzoek]. 5. Zijn er aanvullende technieken om de retentie van fissuurlakken te verhogen? Er is beperkt, niet-doorslaggevend bewijs dat het gebruik van air abrasion, om de fissuur te reinigen voor het etsen, verhoogt de retentie van fissuurlakken [Yazici et al., 2006; klasse-iionderzoek]. Air abrasion in plaats van etsen vermindert de retentie van fissuurlakken [Kanellis et al., 2000; Zyskind et al., 1998; Klasse-Ib-onderzoek]. Als een hechtlak die zowel het adhesief als de primer bevat, wordt aangebracht op het geëtste oppervlak voordat de fissuurlak wordt aangebracht, kan de retentie van fissuurlakken worden verhoogd [Feigal et al., 2000; Boksman et al., 1993; Klasse-Ib-onderzoek]. Zelfetsende hechtlakken lijken minder effectief dan hechtlakken waarvoor een aparte etsstap nodig is [Feigal en Quelhas, 2003; Venker et al., 2004; Klasse-Ib-onderzoek]. Conceptadvies Preventie fissuurcariës seminar Ivoren Kruis Pagina 4 van 8

5 6. Wanneer zouden fissuurlakken aangebracht moeten worden? In het algemeen kan gesteld worden dat het cariësrisico hoog is in de periode kort na doorbraak. Het glazuur is dan nog relatief ongerijpt en de ligging van het occlusale vlak ten opzichte van het occlusale vlak van de buurelementen maakt reiniging lastig. Maar epidemiologische gegevens uit Nederland laten zien dat zeker tot het 17 de jaar de hoeveelheid fissuurcariës jaarlijks toeneemt. Dit betekent dat elk jaar fissuurcariës te voorkomen is en dat bij iedere periodieke controle het risico op fissuurcariës moet worden vastgesteld. De gemiddelde jaarlijks toename van fissuurcariës is zo gering dat het aanbrengen van fissuurlakken zonder selectie van cariësactieve vlakken zal leiden tot veelvuldige overbehandeling. Vanwege het multifactoriële karakter van cariës zijn er geen 100% trefzekere criteria te geven voor de selectie van cariësactieve vlakken. Uiterlijke veranderingen ten opzichte van de vorige periodieke controle lijken vooralsnog de meest accurate voorspeller, waarbij bij pas doorgebroken fissuren ervan uitgegaan mag worden dat de fissuur gaaf was bij de vorige controle. Inschatting van het cariësrisico van een individueel vlak vereist een nauwkeurig diagnostiek. Met visuele inspectie na grondige reiniging van de fissuur is acceptable diagnostiek mogelijk. Eventuele hulpmiddelen zoals Diagnodent, elektrische weerstandsmeting, doorvallend licht geven geen beter resultaat. In de literatuur worden verschillende beschrijvingen gegeven voor de te onderscheiden vormen van laesies. Deze beschrijvingen zijn gecompileerd in tabel 1, waarbij tevens gepoogd is een prognose te maken [Ekstrand et al., 1998]. Laesies zichtbaar zonder droogblazen zijn meestal verder gevorderd dan laesies die alleen maar zichtbaar zijn na droogblazen. Er is geen onderzoek dat daadwerkelijk definieert in welke mate de onderscheiden vormen cariësactief zijn. Echter overgang naar een volgend stadium wijst op activiteit en zou een indicatie zijn voor extra preventieve behandelingen. Indien het niet mogelijke is om een vergelijking te maken met voorafgaande gelegenheden mag een besluit genomen worden op basis van het ingeschatte cariësrisico van de patiënt. Aanbevelingen Op basis van de wetenschappelijke literatuur komt het Adviescollege tot de volgende aanbevelingen: 1. Tijdens de doorbraak van elementen is extra instructie over reiniging van de occlusale vlakken gewenst. 2. Na volledig doorbraak van het element en tijdens periodieke controles dient zorgvuldige diagnose van het occlusale vlak plaats te vinden en de bevindingen genoteerd te worden opdat eventuele progressie van cariës kan worden vastgesteld. 3. Wanneer cariësprogressie is vastgesteld (overgang naar een ernstiger graad van cariës) zijn aanvullende preventieve maatregelen geïndiceerd waarbij toepassing van fissuurlakken een verantwoorde, maar niet de enige keuze is. 4. Bij een eerste onderzoek is het aanbrengen van fissuurlakken te overwegen bij kleine cavitatie of doorschemeren van dentinecariës afhankelijk van ingeschatte cariësgevoeligheid van de patiënt. 5. Bij ernstige doorschemering of cavitatie kan een composiet(fissuurlak)restauratie worden aangebracht. Conceptadvies Preventie fissuurcariës seminar Ivoren Kruis Pagina 5 van 8

6 De aanbevelingen zijn weergegeven in tabel 2. Het blijkt dat gegeven eenzelfde diagnose van de fissuur meerdere behandelopties mogelijk zijn, waarvan in tabel 2 is aangegeven welke optie het meest waarschijnlijk is. Welke behandeloptie daadwerkelijk gekozen wordt, hangt onder meer af van het ingeschatte cariësrisico van de patiënt, de voorkeur van de patiënt en de voorkeur van de behandelaar. Tabel 1 Beschrijvingen van de verschijningsvormen van fissuren [naar Ekstrand et al., 1998] en de mogelijke prognoses daarvan. Goede waarneming is alleen mogelijk als het vlak vooraf goed gereinigd is. Waarneming Geen afwijkingen waarneembaar na reiniging en droogblazing Donkere opaciteiten alleen zichtbaar na reiniging met of zonder droogblazing.* Witte opaciteiten alleen zichtbaar na reiniging met of zonder droogblazing.* Indien bij vorig onderzoek hetzelfde beeld Geen aanwijzingen van cariësactiviteit Nadere inspectie nodig om vast te stellen of het (i) verkleuring op het glazuur betreft of (ii) verkleuring in het glazuur. Ad (i): geen aanwijzing van cariësactiviteit; Ad (ii): tekenen van cariësactiviteit in het verleden;nu niet-actieve of langzaam (nietwaarneembaar) voortschrijdende cariës. Tekenen van cariësactiviteit in het verleden. Geen duidelijke tekenen van cariësactiviteit op dit moment. Niet-actieve of langzaam (niet-waarneembaar) voortschrijdende cariës. Prognose Indien bij vorig onderzoek minder ernstig beeld N.v.t. Nadere inspectie nodig om vast te stellen of het (i) verkleuring op het glazuur betreft of (ii) verkleuring in het glazuur. Ad (i): geen aanwijzing van cariësactiviteit; Ad (ii): (langzaam) voortschrijdende cariës. Tekenen van cariësactiviteit. Kleine caviteit zonder betrokkenheid van dentine Doorschemering van dentinecariës Caviteit met doorschemering of expositie van dentine en dentinecariës op röntgenfoto Oppervlakkige cariës waarschijnlijk ooit gecaviteerd door mechanische beschadiging. Blijkbaar bereikbaar voor reiniging. Huidige preventieve maatregelen lijken afdoende. Het cariësproces heeft ooit het dentine bereikt. Geen progressie vastgesteld. Indien het cariësproces niet goed wordt afgesloten van de buitenwereld kan toekomstige progressie niet worden uitgesloten. Het cariësproces heeft ooit het dentine bereikt, maar er is nu geen progressie vastgesteld. Indien cariëslaesie toegankelijk is, of toegankelijk gemaakt kan worden voor reiniging, kan progressie voorkomen worden. Indien het cariësproces goed afgesloten wordt van de buitenwereld kan progressie voorkomen worden. Oppervlakkige cariës waarschijnlijk gecaviteerd door mechanische beschadiging omdat het glazuur verder verzwakt is (cariësactiviteit). Als bodem van caviteit bereikbaar is voor reiniging is arrestment alsnog mogelijk. Het cariësproces is voortgeschreden tot in het dentine. Progressie vastgesteld. Indien het cariësproces goed afgesloten kan worden van de buitenwereld kan toekomstige progressie voorkomen worden. Het cariësproces is voortgeschreden tot in het dentine. Progressie vastgesteld. Indien cariëslaesie blootligt of blootgelegd wordt voor reiniging, kan progressie voorkomen worden. Indien het cariësproces goed afgesloten woedt van de buitenwereld kan toekomstige progressie voorkomen worden. * Laesies zichtbaar zonder droogblazen zijn meestal verder gevorderd dan laesies die alleen maar zichtbaar zijn na droogblazen. Conceptadvies Preventie fissuurcariës seminar Ivoren Kruis Pagina 6 van 8

7 Tabel 2 Voorstel tot keuzen voor behandeling van verschillende stadia van fissuurcariës Diagnostiek Advies behandelmogelijkheden Geen afwijkingen waarneembaar na reiniging en droogblazing Donkere opaciteiten na reiniging en droogblazing Donkere opaciteiten zichtbaar na reiniging zonder droogblazing Witte opaciteiten alleen zichtbaar na reiniging en droogblazing Witte opaciteiten zichtbaar na reiniging zonder droogblazing Kleine caviteit zonder betrokkenheid van dentine Doorschemering van dentinecariës Op röntgenfoto duidelijk waarneembare dentinecariës Caviteit met doorschemering of expositie van dentinecariës Geen aanvullende preventieve maatregelen Extra aandacht occlusale reiniging + F-applicatie Composiet(fissuurlak)restauratie Extra aandacht occlusale reiniging Aanbrengen van fissurverzegeling Conceptadvies Preventie fissuurcariës seminar Ivoren Kruis Pagina 7 van 8

8 Literatuurlijst Ahovuo-Saloranta A, Hiiri A, Nordblad A, Mäkelä M, Worthington HV. Pit and fissure sealants for preventing dental decay in the permanent teeth of children and adolescents. Cochrane Database Syst Rev. 2008;(4):CD Review. Beiruti N, Frencken JE, van 't Hof MA, van Palenstein Helderman WH. Caries-preventive effect of resinbased and glass ionomer sealants over time: a systematic review. Community Dent Oral Epidemiol 2006; 34: Blackwood JA, Dilley DC, Roberts MW, Swift EJ Jr. Evaluation of pumice, fissure enameloplasty and air abrasion on sealant microleakage. Pediatr Dent 2002; 24: Bravo M, Montero J, Bravo JJ, Baca P, Llodra JC. Sealant and fluoride varnish in caries: a randomized trial. J Dent Res 2005; 84: Donly KJ, Kerber L. Demineralization inhibition at glass-ionomer cement and amalgam restoration margins in conjunction with additional fluoride regimens. Spec Care Dentist 1999; 19: Ekstrand KR, Ricketts DN, Kidd EA, Qvist V, Schou S. Detection, diagnosing, monitoring and logical treatment of occlusal caries in relation to lesion activity and severity: an in vivo examination with histological validation. Caries Res 1998; 32: Feigal RJ, Musherure P, Gillespie B, Levy-Polack M, Quelhas I, Hebling J. Improved sealant retention with bonding agents: a clinical study of two-bottle and single-bottle systems. J Dent Res 2000; 79: Feigal RJ, Quelhas I. Clinical trial of a self-etching adhesive for sealant application: success at 24 months with Prompt L-Pop. Am J Dent 2003; 16: Griffin SO, Oong E, Kohn W, Vidakovic B, Gooch BF; CDC Dental Sealant Systematic Review Work Group, Bader J, Clarkson J, Fontana MR, Meyer DM, Rozier RG, Weintraub JA, Zero DT. The effectiveness of sealants in managing caries lesions. J Dent Res 2008; 87: Hatibovic-Kofman S, Butler SA, Sadek H. Microleakage of three sealants following conventional, bur, and air-abrasion preparation of pits and fissures. Int J Paediatr Dent 2001; 11: Hardison JR, Collier DR, Sprouse LW, Van Cleave ML, Hogan AD. Retention of pit and fissure sealant on the primary molars of 3- and 4-year-old children after 1 year. J Am Dent Assoc 1987; 114: Hotuman E, Rølling I, Poulsen S. Fissure sealants in a group of 3-4-year-old children. Int J Paediatr Dent 1998; 8: Kanellis MJ, Warren JJ, Levy SM. A comparison of sealant placement techniques and 12-month retention rates. J Public Health Dent 2000; 60 : Manhart J, Huth KC, Chen H, Hickel R. Influence of the pretreatment of occlusal pits and fissures on the retention of a fissure sealant. Am J Dent 2004; 17: Mazzoleni S, De Francesco M, Perazzolo D, Favero L, Bressan E, Ferro R, Stellini E. Comparative evaluation of different techniques of surface preparation for occlusal sealing. Eur J Paediatr Dent 2007; 8: Mejàre I, Lingström P, Petersson LG, Holm AK, Twetman S, Källestål C, Nordenram G, Lagerlöf F, Söder B, Norlund A, Axelsson S, Dahlgren H. Caries-preventive effect of fissure sealants: a systematic review. Acta Odontol Scand 2003; 61: Mjör IA, Moorhead JE, Dahl JE. Reasons for replacement of restorations in permanent teeth in general dental practice. Int Dent J 2000; 50: Muller-Bolla M, Lupi-Pégurier L, Tardieu C, Velly AM, Antomarchi C. Retention of resin-based pit and fissure sealants: A systematic review. Community Dent Oral Epidemiol 2006; 34: Oong EM, Griffin SO, Kohn WG, Gooch BF, Caufield PW. The effect of dental sealants on bacteria levels in caries lesions: a review of the evidence. J Am Dent Assoc 2008;139: ; quiz Review. Songpaisan Y, Bratthall D, Phantumvanit P, Somridhivej Y. Effects of glass ionomer cement, resin-based pit and fissure sealant and HF applications on occlusal caries in a developing country field trial. Community Dent Oral Epidemiol 1995; 23: Theilade E, Fejerskov O, Migasena K, Prachyabrued W. Effect of fissure sealing on the microflora in occlusal fissures of human teeth. Arch Oral Biol 1977; 22: Venker DJ, Kuthy RA, Qian F, Kanellis MJ. Twelve-month sealant retention in a school-based program using a self-etching primer/adhesive. J Public Health Dent 2004; 64: Wiegand A, Buchalla W, Attin T. Review on fluoride-releasing restorative materials--fluoride release and uptake characteristics, antibacterial activity and influence on caries formation. Dent Mater 2007; 23: Yazici AR, Kiremitçi A, Celik C, Ozgünaltay G, Dayangaç B. A two-year clinical evaluation of pit and fissure sealants placed with and without air abrasion pretreatment in teenagers. J Am Dent Assoc 2006; 137: Zyskind D, Zyskind K, Hirschfeld Z, Fuks AB. Effect of etching on leakage of sealants placed after air abrasion. Pediatr Dent 1998; 20: Conceptadvies Preventie fissuurcariës seminar Ivoren Kruis Pagina 8 van 8