Formulier aanvraàg instemming winningsplan ex artikel 34 lid 1 Miinbouwwet (Mw), iünctö artikel'24 Miinbouwbesluit (Mb)

Transcriptie

1 Formulier aanvraàg instemming winningsplan ex artikel 34 lid 1 Miinbouwwet (Mw), iünctö artikel'24 Miinbouwbesluit (Mb) DiCformuiier dient ervoor om te zorgen dat de aanvraag om instemming voldoet aan de eisen die de Mijnbouwwet en Mijnbouwbesluit aan het ópsteilen yan een winningsplan stelt Indien de ruimte op het formulier te beperkt is dan kan worden verwezen naar eeh bijlage. Indienen in zesvoud bij: Ministerie van Economische Zaken Directie Energieproductie Postbus EC DEN HAAG Winningsplan Hardenberg

2 Artikel Onderwerp Beschriiving Mw 34 lid 1 Verzoek om instemming voor winningsplan Hardenberg A) Algemene gegevens A1.1) Naam indiener een winningsplan voor voorkomens in het continentaal plat vanaf de 3 zeemijlszone S een winningsplan voor voorkomens in Nederlands territoir tot 3 zeemijl Nederlandse Aardolie Maatschappij B.V. Al.2) Adres Postbus H H Assen Al.3) Contactpersoon E.W.R.AIberts (tel: ) A1.4) Evert.AlbertsOshell.com A1.5) Fax Mw 22 A1.6) Indiener K is houder van de vergunning Q is uitvoerder A2) Winningsvergunninggebleden winningsvergunningen: - Schoonebeek - Hardenberg Mw 34 lidl Mb 24lid la A2.1) Voorkomens koolwaterstoffen Hardenberg Limburg (HBG-DC) Den Velde Limburg (DVD-DG) Den Velde Zechstein 2 Carbonate (DVD-ZEZ2C) Hoogenweg Zechstein 2 Carbonate (HGW-ZEZ2C) Mb 24 lid 1a A2.2) Soort koolwaterstof die wordt gewonnen olie 1^ hoog calorisch gas Groningen kwaliteit gas laag calorisch gas ^ zwavelhoudend gas condensaat Mr lid 3 A3) Bestaande of nieuwe winning S winningsplan voor reeds bestaande winning (inclusief voorziene uitbreiding) Mw 38 A4) Samenloop Wm-vergunningen lei nee winningsplan voor nieuwe winning ja: te weten: Winningsplan Hardenberg

3 Co B) Bedrijfs- en productiegegevens (waarop artikel 10 lid 1 sub b van de Wet openbaarheid van bestuur niet van toepassing is) 1vfw35lid" B1) Beknopte beschrijving van het winningsplan 1 i_>. IO Mw 35 lid lt Mb 24 lid 1c De gasvoorkomens Hardenberg, Den Velde en Hoogenweg worden geproduceerd op vier sateliietlocaties en via twee Coevorden productielocaties geëxporteerd naar de productielocatie Ten Ario. De einddatum van de productie uit het voorkomen Hardenberg wordt nu in 2022 venwacht, voor het voorkomen Den Velde DC is de verwachting dat de productie in 2020 eindigt. Van de voorkomens Den Velde ZEZ2C en Hoogenweg wordt geen productie meer verwacht. De reden voor de actualisatie van het winningsplan Hardenberg, is het langer in productie houden van het voorkomen Den Velde. B1.1) Beknopte beschrijving van wijze van winning doormiddel van mijnbouwwerken De Wijk W a n n e p e r v e e n Compressie Drogen GasTerra Ten Arle Coevorden COV24 C0V17 Legenda Manifold HBG2 HBG4 DVD I HGW I l Gasbehandelingsinstallatie ^ Compressor ^ Putlocatie met 1 püt ^ Putlocatie met 3 putten Gas dat wordt gewonnen op de satellietlocaties HBG2 en HBG4 wordt samen met gas van andere voorkomens op hogere druk gebracht en gedroogd op de productielocatie COV-17. Gas dat wordt gewonnen op de satellietlocaties DVD en HGW wordt samen met gas van andere voorkomens op hogere druk gebracht en gedroogd op de productie locatie COV-24. Vanaf de productielocaties C0V17 en COV24 wordt het gas geëxporteerd naar de productielocatie Ten ArIo. Op deze locatie worden gasstromen van diverse voorkomens bijeengebracht en op specificatie gebracht voor aflevering. -3- Winningsplan Hardenberg

4 Mb 24 lid T B2) Geologische beschrijving van de voorkomens la Mb 24 lid Hg^^Qnberg en Den Velde Limburg (HBG-DC en DVD-DC) De Limburg formatie heeft zich ontwikkeld in het Carboon tijdperk en bestaat uit steenkool-, zandsteen- en kleisteenlagen. Het gas is gevormd in de steenkool lagen en gemigreerd naar bovenliggende poreuze zandsteenlagen. In de Hardenberg en Den Velde voorkomens liggen afsluitende Zechstein anhydriet- en haliet-lagen direct op de Limburg formatie. Daardoor heeft het gas zich in de poreuze Limburg zandsteenlagen kunnen ophopen. Den Velde en Hoogenweg Zechstein Carbonate (DVD-ZEZ2C en HGW-ZEZ2C) De Zechstein formatie in de Den Velde en Hoogenweg gasvelden bestaat uit evaporitische- en kalksteenlagen die zijn afgezet in het Late Permian tijdperk. De evaporitische gesteenten bestaan voornamelijk uit anhydriet en haliet. De reservoir kalksteenlagen aangeduid met "Zechstein Carbonate" omvatten voornamelijk een mengsel van calciet en dolomiet. Deze kalksteenlagen hebben in het Den Velde voorkomen een lage porositeit en permeabiliteit, in het Hoogenweg voorkomen is de porositeit goed en de permeabiliteit matig te noemen. Plaatselijk wordt de stroming van gas vergemakkelijkt door van nature aanwezige open scheurtjes in het reservoirgesteente. Het gas is voor een deel gemigreerd vanuit de onderliggende Limburg formatie en gedeeltelijk in de kalksteenformatie zelf gevormd. Door afsluitende Zechstein anhydriet en haliet lagen boven op de "Zechstein Carbonate" heeft het gas zich in dit kalksteenreservoir kunnen ophopen. Winningsplan Hardenberg

5 =5 = j ' CQ CO -g_ tu = j CU î Q. (D =J cr Cü cb Schematic Cross Section Hardenberg - Den Velde Field w HARDENBERG FIELD DEN VELDE FIELD HBG-2A HBG-4 HBG-5 DVD-2 DVD-1 Q- < 5 o Ë in o E Q. Ol Q Developed gas field TD Undeveloped gas field 1000 m. Draw, nr: ai NAM 03 O O cl v>' 9r & O S! 3 CD S 3 O 5- o 3 m 3

6 CD 13 CO C/l "O CU i : I CU ^ CÜ. CD CT CD cb Cross Section Coilendoornerveen - Coilendoorn-Hoogenweg Fields WNW CLDV-1A ESE CWC-2410 Z I & E Davalopad gaa flam Undavalopad gaa flam m. Draw. Nr NAM

7 Mw 35 lid 1a Mti4 lid ld' B3) Overzicht ligging voorkomens en gasputten Location map In het navolgend overzicht zijn de bestaande en geabandonneerde locaties met de bijbehorende putten. Put Reservoir Producerend Gesuspendeerd Geabondeneerd H2S DVD-1 DVD-DC 1 DVD-2 DVD-DC 1 DVD-3 DVD-DC and DVD-ZE 1 Yes HBG-1 1 HBG-2 HBG-DC 1 HBG-3 1 HBG-4 HBG-DC 1 HBG-5 1 HBG-6 HBG-DC 1 HBG-7 HBG-DC 1 HBG-8 HBG-DC 1 HGW-1 HGW-ZE 1 Yes HGW-2 CLD-DC 1 Winningsplan Hardenberg

8 Mb 24 lid le Mb 24 lid 1g B3.1) Situering van de mijnbouwwerken De onderstaand weergegeven satellietlocaties/productielocaties van Hardenberg, Den Velde, Hoogenweg en Coevorden-17 liggen in de gemeente Hardenberg (provincie Overijssel). De productielocatie Coevorden 24 ligt in de gemeente Coevorden (provincie Drenthe). Winningsplan Hardenberg

9 KJ' Co Mif24 lid i^-^v Mb 2A lid If f K j <3 Mb-24 lid i 9 t o B4) Overzicht boringen in de voorkomens Er zijn geen nieuwe boringen gepland in de besproken voorkomens. B4.1) Schematische voorstelling putverbuizing(en) Typische Hardenberg / Den Velde / Hoogenweg put verbuizing 30"conductor "surface ^ casing 13,375 intennediate casing 7" prod, packer 7" liner hanger 9,625"intermediate casing 7" sep. packer 40 m 900 m 2400 m -5 'A" tubing incl. SCSSSV 2500 m 2600 m 2700 m 2700 m 7" sep. packer 7" production'liner 3000 m 3200 m (Dieptes zijn aangegeven in meters along hole). Mb 24 lid Ih Mb 24 lid lic' B4.2) Plaats en wijze waarop de koolwaterstoffen in de verbuizing treden Dé putten in dè voorkomens Hardenberg, Den Velde en Hoogenweg zijn typisch tussen de 2700 en 3200 meter along hole geperforeerd op de gasvoerende Zechstein en Limburg formaties. B5) Productieontwikkelingsstrategie De carboon zanden in het voorkomen Hardenberg Limburg vertonen goede laterale continuïteit. De yolumetrische GUP en de material balance GUP zijn in overeenstemming. Met de huidige putten wordt het voorkómen effectief gedraineerd. Voor dit voorkomen zijn geen verdere ontwikkelingen voorzien. Het verwachte winningspercentage is 95%. Het voorkomen Den Velde Limburg bestaat uit zanden met een geringe reservoir kwaliteit en de laterale continuïteit van de zanden is beperkt en moeilijk voorspelbaar. Venwacht wordt dat het winningspercentage op 17% zal uitkomen. Er wordt gestreefd naar een winningspercentage van 36% onder voorbehoud van technische en économische haalbaarheid van verdere ontwikkeling. De GUP van dit voorkomen is erg onzeker.., Het voorkomen Den Velde Zechstein 2 Carbonate heeft 40% van de GIIP geproduceerd. Het voorkomen is niet meer productief. Er zijn geen verdere ontwikkelingen voorzien. De GIIP van dit voorkomen is erg onzeker. Winningsplan Hardenberg

10 Voorkomen Venwacht winningspercentage Den Velde DC 17% Den Velde ZEZ2C 40% Hardenberg 95 % Hoogenweg 26% Voorkomen Streef winningspercentage Den Velde DC 36% Den Velde ZEZ2C 40% Hardenberg 95% Hoogenweg 26% Het voorkomen Hoogenweg Zechstein 2 Carbonaat heeft 26% van de GIIP geproduceerd. Het voorkomen is niet meer productief. Er zijn geen verdere ontwikkelingen voorzien. De GIIP van dit voorkomen is erg onzeker. Mb 24 lid 1ic Mb 24 lid lic B5.1) Productiefilosofie De voorkomens Hardenberg Limburg en Den Velde Limburg worden maximaal geproduceerd binnen de beperkingen van de bestaande leveringscontracten. Regelmatig worden capaciteit genererende activiteiten uitgevoerd om maximale productie binnen de levensduur van de productie faciliteiten na te streven (debottlenecking, her-perforaties, stimulaties, reparaties, maatregelen om verticale opvoer van vloeistoffen te verbeteren). De derde trapscompressie is in 2012 voor deze velden geïnstalleerd. Putten met een lage capaciteit worden soms intermittent geproduceerd om problemen met de opvoer van vloeistoffen tegen te gaan. B5.2) Reservoirmanagement De voorkomens worden geproduceerd middels depletie. Regelmatig worden drukmetingen genomen om reservoir modellen te kalibreren. Waterproductie van de beschreven voorkomens is gering. In die gevallen waar water de putproductie nadelig beïnvloedt kunnen water producerende lagen middels packers worden afgesloten. 10' Winningsplan Hardenberg

11 h-j' Mw 35 lid la Mw 35 lid ld Mb 24 lid la I K',- G t o S5.3; Omvang winning 350 Hardenberg voorkomen - productievoorspelling- 300 g 250 Z V 200 I 150 I a- g Illlllll I I - Jaren voorkomen Hardenberg Hardenberg Historische produclie - bestaanrje laciliteiten min Nm Hardentierg - Huidig plan - bestaande taciliteiten min Nin3 64 v o o r k o m e n H a r d e n b e r g Hardenberg - Histonsche productie - beslaande faciliteiten rnin N m 3 Hardenljerg - Huidig plan - bestaande Faciliteiten min N m 3 S / IK Ib Dm VddvDC - Klstorbch? productie - bcmmidr f*.iblhlen Doi V(ld«DC. Huldig plan- bvuaidrfaiilutcn Den Velde DC voorkomen - productie voorspellingï I I 12 ï 10 t. I I # # # # -9* <f # # # # Jaren Navolgend overzicht geeft de getalsmatige specificatie van boven getoonde productie in min Nm v o o r k o m e n D e n V e l d e DC Den Velde DC - t-listoriscli^i pr;idiirtj'' tu'sl.i.-inil.' I.n ihteileii min N m 3 Den Velde DC - Huidig plan - bestaande faciliteiten niln NiiiO 8 v o o r k o m e n D e n V e l d e DC Den Velde DC - Historische productie - beslaande faciliteiten min N m 3 Den Velde DC - Huidig plan - beslaande tacilitoiten min Nm Winningsplan Hardenberg

12 Het voorkomen Hardenberg ZEZ2C heft voor het laatst in 2002 geproduceerd. Tevens zijn er op dit moment geen voornemens om dit voorkomen weer in productie te gaan nemen. Hoogenweg voorkomen - productievoorspelling- Mw 35 lid 1b # ### Navolgend overzicht geeft de getalsmatige specificatie van boven getoonde productie in min Nm. voorkomen.. l i. u Hoogenweg. I 2003 I 2004 I 2005 I 2006 I 2007 I j 2010 j [Hoogenv/eg - Hislorisch.^ [>ii>nik lh? b.'sl.i.iinli' tat ilili'ili'ii l'ni'i Nrii Afwijkingen van de voorspelling door onvoorziene omstandigheden van reservoir technische en/of economische aard zijn mogelijk zowel qua fasering als venwachte hoeveelheid productie. De totale hoeveelheid te produceren gas ligt binnen een onzekerheidsmarge van +/- 20 %. B5.4) Duur van de winning (per voorkomen) De productie van Hardenberg Limburg eindigt in 2022 wanneer de reservoirdruk zo laag is dat de putten niet tegen de bovengrondse systeemdruk kunnen produceren. De productie van Den Velde Limburg eindigt in 2020 met dezelfde reden. Jaren 12 Winningsplan Hardenberg

13 CC J MbJ?4 lid l i K j - t o 66^ Stoffen die Jaarlijk worden mee geproduceerd Met de gasproductie worden water en condensaat meegeproduceerd. De geproduceerde hoeveelheid water en condensaat is afhankelijk van de totale gasproductie. De hoeveelheid condensaat wordt gegeven door de Condensaat Gas Ratio (CGR) en het water door de Water Gas Ratio (WGR). Voorkomen CGR WGR m^/mln m^ gas m^/mln m' gas Hardenberg Limburg (HBG-DC) 15 8 Den Velde Limburg (DVD-DC) Hoogenweg. 4 6 De waarden voor de WGR stijgen naarrnate de druk van het reservoir afneemt. Mb 24 lid 11 B7) Jaarlijks eigengebruik bij winning Er wordt per jaar ongeveer 0.55 mih Nm^ gas voor eigen gebruik aangewend. Dit gebeurt hoofdzakelijk op de locaties Coevorden-17, Coevorden-25 èn de behandelings installatie op Ten ArIo. Op deze locaties wordt het gas behandeld van meerdere voorkomens uit verschillende clusters. Deze gegevens zijn gebaseerd op de werkelijke waarden uit de jaren 2008 t/m 2011 en dienen als indicatie gebruikt te worden voor de latere jaren. Mb 24 lid Ij B8) Jaarlijks bij winning afgeblazen/afgefakkelde koolwaterstoffen Er wordt per jaar ongeveer 0.8 min Nm^ gas afgeblazen dan wel afgefakkeld. Dit gebeurt hoofdzakelijk op de locaties Coevorden-17,, Coevorden-25 en de behandelings installatie op Ten ArIo. Op deze locatie wordt het gas bèhandeld van meerdere voorkomens uit verschillende clusters. Deze gegevens zijn gebaseerd op de-werkelijke waarden uit de jaren 2008 t/m 2011 en dienen als indicatie gebruikt te worden voor de latere jaren. Mb24lid 1k B9) Jaarlijks bij winning in de ondergrond terug te brengen delfstoffen en andere stoffen Het vrijkomende productiewater wordt niet in het voorkomen geïnjecteerd, maar vanaf de locaties Coevorden-17, Coevorden-24 en Ten ArIo met tankwagens afgevoerd naar de locatie Schoonebeek- 31.3, vanwaar het wordt verpompt naar dé locatie Dalen-1 voor injectie. 13- Winningsplan Hardenberg

14 C) Gegevens inzake bodembeweging 35 lid If 01) Aard van de bodembeweging 0 bodemdaling Door de winning van koolwaterstoffen uit olie- en gasvoerende gesteentelagen zal de druk in de porièn van het gesteente verminderen waardoor compactie van de olie- en gasvoerende lagen optreedt. Dit manifesteert zich aan de oppervlakte in de vorm van bodemdaling. Zie voor een uitgebreide beschrijving van het bodemdalingsproces "Bodemdaling door Aardgaswinning -NAM-velden in Groningen, Friesland en het Noorden van Drenthe- Status Rapport 2010 en Prognose tot het jaar 2070" (EP ). 13 bodemtrilling Compactie van de olie- en gasvoerende lagen kan onderlinge beweging tussen gesteentelagen veroorzaken. Dit kan zich soms aan de oppervlakte manifesteren in de vorm van bodemtrillingen Mb 24 lid lm C2) Bodemdalingscontour (uiteindelijk verwachte mate van bodemdaling) Gebaseerd op beschikbare gegevens over de ondergrond en het productiescenario zoals beschreven in sectie B5.3 van dit plan is een prognose voor de toekomstige bodemdaling ten gevolge van gaswinning voor de beschreven voorkomens opgesteld. De nog te venwachten bodemdaling door gaswinning uit de in dit winningsplan beschreven voorkomens, die zal worden bereikt in het jaar 2022 is minder dan 2 cm. Deze daling wordt weergegeven in de volgende figuur. Aangezien een dergelijke daling kleiner is dan de onzekerheid van de berekening en het ook niet mogelijk is een dergelijke kleine daling met voldoende precisie te meten, zijn er geen contouren getoond Fig Cl Te venvachten totale bodemdaling ( ) veroorzaakt door de gasproductie uit de voorkomens Den Velde Limburg DC (DVD-DC) en ZEZ2C (DVD-ZEZ2C). Hoogenweg ZEZ2C (HGW-ZEZ2C) en Hardenberg DC (HBG-DC). 14- Winningsplan Hardenberg

15 Enkele algemene kentallen van de in dit winningsplan beschreven voorkomens zijn samengevat in tabel C l. Deze (gemiddelde) kentallen reflecteren een zeer vereenvoudigd model van de voorkomens. Hierin wordt het gasvoerend reservoir beschreven door een elliptische cilinder met een halve lange as Rmax en een halve korte as Rmm en met als hoogte de dikte van het reservoir. In de berekeningen die ten grondslag liggen aan de in dit winningsplan gepresenteerde contourkaarten zijn vanzelfsprekend de werkelijke reservoir structuur en de invloed van de eventueel aanwezige aquifers meegenomen. De Cm is gebaseerd op passing aan de gemeten data boven soortgelijke velden. Diepte veld [m] Dikte reservoir [m] Initiële Druk [bar] Druk in 2012 [bar] Eind druk [bar] Rmax [km] Rmin [km] Cm [10'=' bar"'] Mb 24 lid In Mb 24 lid 10 HBG-DC DVD-DC ,0 1,5 0, ,2 0,5 0,2 DVDZEZ2C ,0 0,8 0,1 HGWZEZ2C ,9 0,4 0,1 C2.1)Verloop bodemdaling in tijd In deze sectie wordt aandacht besteed aan de huidige status en het verwachte verloop in tijd van de bodemdaling ten gevolge van winning uit de in dit winningsplan beschreven voorkomen gecombineerd met de effecten van winning uit naburige gasvelden. De meest recente uitgebreide bodemdalingsmeting in dit gebied heeft plaatsgevonden in het jaar 2010 (Meetregister bij het meetplan Zuid-Oost Drenthe Rapportage van de nauwkeurigheidswaterpassing Zuid-Oost Drenthe 2010, EP ). In figuur C2 wordt de in 2010 gemeten daling (sinds de nulmeting in 1994) weergegeven. Deze metingen geven aan dat de bodemdaling door de gaswinning boven het centrale deel van het in dit winningsplan beschreven voorkomen minder dan 4 cm bedroeg. " - -x -:. -.«-i ^ Kilometers Fig. C2: In 2010 Gemeten bodemdaling sinds de nulmeting in 1994 als gevolg van gaswinning van alle voorkomens in dit gebied weergegeven op de peilmerken met de contouren van de gemodelleerde bodemdaling in cm. 15- Winningsplan Hardenberg

16 Bij het opstellen van de prognose voor bodemdaling door gaswinning in dit gebied is uitgegaan van hetgeen beschreven is in rapport "Bodemdaling door Aardgaswinning -NAM-velden In Groningen, Friesland en het Noorden van Drenthe- Status Rapport 2010 en Prognose tot het jaar 2070" (EP ). Dit model van de ondergrond is geactualiseerd met de laatste geologische en reservoir technische inzichten van de voorkomens zoals beschreven in dit winningsplan. Met dit model is de prognose voor de uiteindelijk te verwachten bodemdaling in dit gebied uitgevoerd. De onzekerheid in de uiteindelijk venwachte bodemdaling wordt bepaald door de onzekerheden in de bij de berekening gebruikte invoergegevens en de betrouwbaarheid van het gebruikte gesteentemechanische model. Het resultaat hiervan is dat de onzekerheid (1 maal de standaardafwijking) in de verwachte bodemdaling, boven velden die al langer produceren, wordt geschat op gemiddeld 25% (bereik: - 25 % tot + 25% van de berekende daling), met een minimum van 2 cm. Figuur C3 toont de totale bodemdaling als gevolg van gaswinning van de in dit winningsplan beschreven en naburige voorkomens voor de situatie na afloop van de in de winningsplannen beschreven productieprofielen. Eventuele ontwikkeling van nieuwe velden in de buurt van de in dit winningsplan beschreven voorkomens en / of incrementele productie door nieuwe putten en / of toepassen van compressie op bestaande velden in de buurt van deze voorkomens is niet meegenomen in de huidige prognose en kan leiden tot een ander beeld..%èt., B ' I ' ' 'n \ '* Fig. CS Bodemdalingsprognose voor 2030 van de totale bodemdaling door gaswinning uit de in dit winningsplan beschreven voorkomens in combinatie met naburige voorkomens. De contourlijnen geven de bodemdaling in cm aan 16 * *' ' -'., Winningsplan Hardenberg

17 IvJ' 24 lid IPY KJ' 03^ Risicoanalyse bodemtrilling De winning van aardolie en/of aardgas gaat in het algemeen gepaard met een daling van de druk in de ondergrond. Dit soort spanningsverandering kan leiden tot plotselinge bewegingen langs bestaande breuken, waardoor een lichte aardbeving plaatsvindt. Sinds het begin van de jaren negentig hebben verschillende instanties, waaronder de overheid, kennisinstituten en mijnbouwmaatschappijen, zich gezamenlijk met deze problematiek bezig gehouden. Bevindingen zijn o.a. gedocumenteerd in een aantal rapportages zoals "Eindrapport multidisciplinair onderzoek naar de relatie tussen Gaswinning en Aardbevingen in Noord-Nederland; Begeleidingscommissie Onderzoek Aardbevingen, 1993", "De relatie tussen schade aan gebouwen en lichte ondiepe aardbevingen in Nederland; TNO Bouw, 1998" en "Seismisch risico in Noord-Nederland; de Crook et al., KNMI, 1998" en "Kalibratiestudie schade door aardbevingen" TNO-034-DTM (2009). Momenteel zijn bovengenoemde instanties verenigd in het Technisch Platform Aardbevingen (TPA). Hiermee is alle aanwezige kennis op het gebied van aardtrillingen gebundeld en kan deze optimaal worden ingezet met gebruikmaking van de meest actuele stand der techniek. In respons op het in het Mijnbouwbesluit gestelde met betrekking tot het uitvoeren van een risico-analyse omtrent bodemtrillingen als gevolg van winning van olie of gas zijn onder begeleiding van het TPA een aantal studies uitgevoerd, waarvan de bevindingen zijn gedocumenteerd in de volgende rapporten: "Seismisch hazard van geïnduceerde aardbevingen; Wassing et al., TNO-NITG rapporten C (2003), C (2004), C (2004)", "Seismic hazard due to small shallow induced earthquakes; van Eck et al., KNMI 2004" en "Deterministische hazard analyse voor geïnduceerde seismiciteit; van Thienen-Visser et al., TNO-rapport 2012". Tevens is in dit kader een samenvattend rapport uitgebracht waarin de resultaten van bovengenoemde studies zijn geïntegreerd (Seismisch hazard van geïnduceerde aardbevingen. Integratie van deelstudies; NITG B / KNMI-publicatie 208, 2004). In Nederland is/wordt uit ruim 100 olie- en gasvelden op het vasteland geproduceerd. Boven een beperkt aantal velden (ca. 20%) zijn bevingen geregistreerd. In het kader van de Seismisch Risico Analyse zijn de velden opgedeeld in drie categorieën: A. Groningen, Bergermeer en Roswinkel, waar magnitudes 3,0 en hoger zijn opgetreden. B. Andere velden waar lichte aardbevingen met magnitudes kleiner dan 3,0 zijn opgetreden. C. Velden waar geen aardbevingen zijn geregistreerd. Boven de in dit winningsplan beschreven voorkomens is tijdens de gasproductie, waarbij reeds tussen de 10% en 90% van de winbare hoeveelheid gas is geproduceerd, geen enkele beving geregistreerd, Deze voorkomens vallen dus in categorie C. Door het KNMI is aangegeven dat voor dergelijke velden met de huidige wetenschappelijke kennis nog geen algemeen seismisch 'hazard' model opgesteld kan worden, dat een betrouwbare seismisch risico analyse mogelijk zou maken. Om het op basis van velden in de categorieën A en B opgestelde algemene hazard model te verfijnen en een gekwantificeerde schatting te kunnen geven van de kans op een geïnduceerde beving voor velden in categorie C, is op initiatief en onder begeleiding van het TPA door TNO een studie uitgevoerd naar de fysische en geologische parameters die de gevoeligheid van olie/gasvelden voor het optreden van aardbevingen bepalen. Hierbij zijn veel gegevens gebruikt die via de winningsplannen beschikbaar zijn gekomen. Een van de conclusies van deze studie is, dat er twee meetbare parameters aan te wijzen zijn die aantoonbaar gerelateerd kunnen worden aan de kans op het optreden van geïnduceerde bevingen. De eerste parameter (E) is de verhouding tussen de Young's moduli van de overburden en het reservoir. De tweede parameter (B) is de breukdichtheid. Uitgaande van deze parameters is in de onderstaande tabel een overzicht gegeven van de kans (met onzekerheid) dat er in de toekomst tijdens gaswinning uit het in dit winningsplan beschreven voorkomen lichte aardbevingen geïnduceerd zullen worden (zie ook Deterministische hazard analyse voor geïnduceerde seismiciteit; van Thienen-Visser et al., TNOrapport 2012). Voorkomen B E Kans op geïnduceerde bevingen Den Velde DC 1,01 2,20 42 % (± 8%) Den Velde ZE 1,01 1,70 verwaarloosbaar Hardenberg DC 1,11 2,63 42 % (± 8%) Hoogenweg 1,32 1,70 verwaarloosbaar 17 Winningsplan Hardenberg

18 Het KNMI heeft geconcludeerd [Van Eek et al. 2004] dat eventuele door gaswinning geïnduceerde lichte aardbevingen niet zwaarder zullen zijn dan magnitude 3,9 op de schaal van Richter. Al in 1998 is voor Noord-Nederland ook door het KNMI beschreven (de Crook et al., 1998) dat de maximaal te venwachten intensiteit bij het optreden van een geïnduceerde aardbeving ongeveer VI-VII op de Europese Macroseismische Schaal is. Dat betekent (kwalitatief) dat in het ernstigste geval in de nabijheid van het voorkomen lichte, niet constructieve schade kan optreden aan veel gebouwen en matige schade aan enkele gebouwen. Dit is in overeenstemming met de praktijkervaring bij voorkomens in de categorieën A en B en met de resultaten van de eerder genoemde seismische hazard studie van TNO-NITG (Wassing et al., 2004). Meer over de aard en omvang van mogelijk te verwachten schade is beschreven in sectie C4. In onderdeel C6 worden de schadebeperkende maatregelen en condities voor eventuele vergoedingen in geval van schade uiteengezet. Met de voortzetting van de gaswinning en mogelijk verder onderzoek dat in het kader van het TPA zal worden verricht, zullen steeds meer gegevens over de eigenschappen van het voorkomen en de mate van seismiciteit worden verkregen. Deze informatie zal aanleiding kunnen geven de risicoanalyse op onderdelen te herzien dan wel op enig onderdeel nader onderzoek uit te voeren. Zoals beschreven in het meetplan Noord Nederland, vindt in het gebied boven de in dit winningsplan beschreven voorkomens continu monitoring van eventuele aardbevingen plaats. Deze monitoring wordt uitgevoerd door KNMI met behulp van een daartoe aangelegd netwerk van seismische registratie apparatuur. Mb 24 lid 1q 04) Omvang en aard van de schade C4.1 Algemeen Bodemdaling door gaswinning manifesteert zich aan de oppervlakte in de vorm van een platte, zeer gelijkmatige schotel. Die veroorzaakt een hellend vlak in het maaiveld, waarvan de gradiënt zeer gering is. Zoals in figuur Cl is aangegeven, bedraagt de te verwachten bodemdaling door gaswinning uit het in dit winningsplan beschreven voorkomen minder dan 2 centimeter in het centrum van de bodemdalingschotel. Voor de verwachting van aard en omvang van mogelijke schade door geïnduceerde lichte aardbevingen wordt gebruik gemaakt van de verschillende rapporten genoemd in onderdeel C Schade aan openbare infrastructuur door bodembeweging Omdat bodemdaling een geleidelijk en gelijkmatig verloop heeft, wordt geen directe schade aan infrastructuur verwacht. Niet uitgesloten is echter dat de bodemdaling gevolgen kan hebben voor het normale beheer en het onderhoud van waterkeringen en waterlopen. Voor zover dat beheer onvermijdelijk te maken meerkosten met zich meebrengt die, in overeenstemming met het gestelde in onderdeel C6, voor vergoeding in aanmerking komen dan rust op NAM de verplichting die schade overeenkomstig de regels van het burgerlijk recht te vergoeden. In sommige gevallen loopt dat via een hiertoe ingestelde commissie. In andere gevallen kunnen afspraken worden gemaakt in bilateraal verband. Verder onderzoek is uitgevoerd naar de mogelijke schade door aardbevingen aan buisleidingen (Deltares 2010) Schade aan buisleiding door aardbeving). Hierin wordt onder andere geconcludeerd dat het aantal venwachte schades door geïnduceerde aardbevingen klein zal zijn Schade aan bouwwerken door bodembeweging Omdat bodemdaling door gaswinning een geleidelijk en gelijkmatig verloop heeft en de resulterende vervorming (zoals scheefstand, kromming en horizontale rek) van de bovengrond zeer klein is, wordt geen directe schade aan bebouwing verwacht. Hierbij wordt venwezen naar "Studieresultaten betreffende ongelijkmatige zakkingen in verband met aardgaswinning in de provincie Groningen; een uitgave van de Commissie Bodemdaling door Aardgaswinning; maart 1987". De praktijkervaring met gasproductie in Nederland over de afgelopen jaren leert dat de lichte aardbevingen ten gevolge van gasproductie in de meeste gevallen niet leiden tot schade. Toch kan, zoals in de praktijk is gebleken en in de seismisch risico analyse (sectie C3) is beschreven, de kans op schade aan bebouwing in de nabije omgeving van het epicentrum van een geïnduceerde aardbeving niet volledig worden uitgesloten. Het KNMI heeft berekend dat dergelijke lichte aardbevingen niet zwaarder zullen zijn dan magnitude 3,9 op de schaal van Richter (van Eek, 2004) en dat in het ernstigste geval matige schade aan enkele gebouwen kan optreden (de Crook, 1998).., 18 - Winningsplan Hardenberg

19 ) _:' CC' KJ: Dit laatste wordt bevestigd door de resultaten van de seismische hazard studie van TNO-NITG (Wassing et al., 2004), waaruit tevens blijkt dat de omvang van het gebied waar mogelijk schade kan optreden, ruwweg beperkt blijft tot een cirkel met een straal van 7 km rond het epicentrum van de beving. Bij een beving die krachtig genoeg is om schade te veroorzaken, is het aantal potentiële schadegevallen binnen dit gebied uiteraard sterk afhankelijk van de dichtheid van bebouwing, tenwijl de mate van schade (geen, lichte, matige) op een bepaalde afstand van het epicentrum in grote mate wordt bepaald door het type bebouwing en de staat van onderhoud. Deze afhankelijkheid wordt verder onderzocht en beschreven in het TNO rapport TNO- 034-DTM Ook de samenstelling van de ondiepe ondergrond kan daarbij een rol spelen, zoals in kaart gebracht door TNO-NITG. Indien schade is opgetreden dan rust op NAM de verplichting die schade overeenkomstig de regels van het burgerlijk recht te vergoeden. De praktijkervaring van NAM met schade als gevolg van geïnduceerde aardbevingen boven de voorkomens Groningen en Roswinkel leert dat het schadebedrag per claim in de meeste gevallen beperkt blijft tot circa EUR Over de periode van 15 jaar sinds de eerste geïnduceerde aardbeving boven Groningen waarbij schade werd gemeld in 1994, is door de NAM in totaal circa 1,5 miljoen Euro aan vergoedingen uitgekeerd in verband met opgetreden schade ten gevolge van 15 geïnduceerde aardbevingen door gasproductie uit de voorkomens Groningen en Roswinkel. Het ligt in de lijn der verwachting dat deze bedragen voor eventuele schade door geïnduceerde aardbevingen die mogelijk in de toekomst zullen optreden gedurende de duur van de opslag, zoals beschreven in sectie B5.3 van dit winningsplan, niet wezenlijk zullen veranderen Schade aan natuur en milieu door bodemdaling Bij een daling van minder dan 2 cm in gebieden met een kunstmatig peilbeheer is de mate van bodemdaling aanzienlijk kleiner dan de jaarlijkse schommelingen in de waterstand (verschil zomer- en winterpeil). De waterhuishouding in het gebied dat wordt beïnvloed door bodemdaling ten gevolge van gaswinning, is in de loop van eeuwen tot stand gekomen en tegenwoordig volledig kunstmatig geregeld. Waterpeilen zijn vastgelegd in peilbesluiten. Indien een relatieve stijging van het waterpeil t.o.v. het maaiveld de geldende norm dreigt te overschrijden, moet dit worden tegengaan door aanpassingen in de waterafvoer (compartimentering, versnelde afvoer waterbezwaar). Het Hoogheemraadschap is verantwoordelijk voor het waterbeheer in het beheersgebied. In dit relatief kleine dalingsgebied wordt, gelet op het beperkte volume van de schotel en gezien het feit dat de daling aanzienlijk minder is dan de jaarlijkse schommelingen in de waterstand, geen effect van betekenis op natuur en milieu verwacht Mb 24 lid Ir Mb 24 lid Is 05) Maatregelen om bodembeweging te voorkomen / te beperken Gezien de te verwachten geringe effecten door bodembeweging als gevolg van de olie- en gasproductie en omdat het hierbij gaat om productie met behulp van al bestaande faciliteiten uit al producerende voorkomens worden in verband hiermee in het bestaande productieproces zelf geen maatregelen voorzien. Dergelijke maatregelen zullen bij voorkeur bij het ontwerp van nieuwe plannen voor nieuwe winning in ovenweging worden genomen zodat daarover al in de ontwerpfase kan worden beslist. 06) Maatregelen die gevolgen van schade door bodembeweging beperken of voorkomen Teneinde schade door bodembeweging te beperken of te voorkomen wordt de winning uitgevoerd overeenkomstig de in het winningsplan aangegeven productieprofielen, vindt meting van de bodembeweging plaats volgens een goedgekeurd meetplan en zijn er diverse regelingen opgesteld zoals hieronder beschreven. Omdat gaswinning een geleidelijke en gelijkmatige bodemdaling zal veroorzaken, wordt geen schade aan bouwwerken verwacht Indien als gevolg van bodemdaling door gaswinning de waterhuishouding of andere waterstaatkundige werken in betekenende mate worden beïnvloed dan zullen, in overieg met de beheerders of onderhoudsplichtigen van die werken, de maatregelen of voorzieningen kunnen worden getroffen ter beperking of voorkoming van hieruit voortvloeiende schade of gevaar. Als met het nemen van maatregelen niet alle door gaswinning veroorzaakte schade afdoende kan worden voorkomen dan rust op NAM de verplichting die schade overeenkomstig de regels van het burgerlijk recht te vergoeden. Voor mogelijke schade veroorzaakt door aardbevingen die worden veroorzaakt door gaswinning rust op de NAM de verplichting deze te vergoeden overeenkomstig de regels van het burgerlijk recht. De praktijkervaring met gasproductie in Nederland over de afgelopen jaren leert dat de lichte aardbevingen ten gevolge van gasproductie in de meeste gevallen niet leiden tot schade. Toch kan, zoals in de praktijk is gebleken en in 19- Winningsplan Hardenberg

20 sectie C3 is beschreven, de kans op schade aan bebouwing in de nabije omgeving van het epicentrum van een geïnduceerde aardbeving niet volledig worden uitgesloten. Er is een schaderegeling opgesteld voor schade veroorzaakt door aarbevingen als gevolg van gaswinning en/of opslag. Deze regeling is beschreven in de folders "Bodemdaling", "Lichte Aardbevingen" en "Gaswinning en Lichte Aardbevingen"( Ter additionele bescherming en ter verzekering van het belang van gelaedeerden is een hoofdstuk "waarborgfonds mijnbouwschade" in de Mijnbouwwet opgenomen en rust daarenboven op de exploitant van een mijnbouwwerk een risico aansprakelijkheid voor schade die ontstaat door beweging van de bodem als gevolg van de exploitatie van dat werk. Ondertekening Datum: 27 december 2012 Haam: Drs. J. Atema Plaats: Assen Functie: Asset Manager Land Bijlagen Geen 20 Winningsplan Hardenberg