A) Algemene gegevens A1.1) Naam indiener

Transcriptie

1 Formulier aanvraag instemming winningsplan Dit formulier dient ervoor om te zorgen dat de aanvraag om instemming voldoet aan de eisen die de Mijnbouwwet en Mijnbouwbesluit aan het opstellen van een winningsplan stelt. Indien de ruimte op het formulier te beperkt is dan kan worden verwezen naar een bijlage. Indienen in zesvoud bij: Ministerie van Economische Zaken Directie Energieproductie Postbus EC DEN HAAG Artikel Onderwerp Beschrijving Mw 34 lid 1 Verzoek om instemming voor winningsplan Hardenberg A) Algemene gegevens A1.1) Naam indiener een winningsplan voor voorkomens in het continentaal plat vanaf de 3 zeemijlszone een winningsplan voor voorkomens in Nederlands territoir tot 3 zeemijl Nederlandse Aardolie Maatschappij B.V. A1.2) Adres Postbus HH Assen A1.3) Contactpersoon A1.4) mr. K. Lemstra klaas.lemstra@shell.com A1.5) Tel/Fa / Mw 22 A1.6) Indiener is houder van de vergunning is uitvoerder A2) Winningsvergunninggebieden winningsvergunningen: - Schoonebeek - Hardenberg Mw 34 lid1 Mb 24lid 1a 1a A2.1) Voorkomens koolwaterstoffen A2.2) Soort koolwaterstof die wordt gewonnen Hardenberg Limburg (HBG-DC) Den Velde Limburg (DVD-DC) Den Velde Zechstein 2 Carbonate (DVD-ZEZ2C) Hoogenweg Zechstein 2 Carbonate (HGW-ZEZ2C) olie hoog calorisch gas Groningen kwaliteit gas laag calorisch gas zwavelhoudend gas condensaat Mr lid 3 A3) Bestaande of nieuwe winning winningsplan voor reeds bestaande winning (inclusief voorziene uitbreiding) Mw 38 A4) Samenloop Wm-vergunningen nee winningsplan voor nieuwe winning - ja: te weten: Winningsplan Hardenberg

2 B) Bedrijfs- en productiegegevens (waarop artikel 10 lid 1 sub b van de Wet openbaarheid van bestuur niet van toepassing is) Mw 35 lid 1 Mw 35 lid 1c 1c B1) Beknopte beschrijving van het winningsplan De gasvoorkomens Hardenberg, Den Velde en Hoogenweg worden geproduceerd op vier satellietlocaties en via twee Coevorden productielocaties geëporteerd naar de productielocatie Ten Arlo. De voorkomens in dit gebied zijn in productie vanaf De winning eindigt in 2017, wanneer naar verwachting de reservoirdruk zo laag is dat verdere productie niet meer rendabel is. B1.1) Beknopte beschrijving van wijze van winning door middel van mijnbouwwerken Hardenberg HBG-2 satelliet 2 HBG-4 satelliet 4,6,7,8 COV-17 prod.locatie -Gasdrogen (Glycol) -Compressie Ten Arlo prod.locatie - Gasdrogen (LTS) DVD-1 satelliet 1,2,3 Den Velde COV-24 prod.locatie -Gasdrogen (Glycol) -Compressie Naar Gasunie HGW-1 sateliet 1 Hoogenweg Gas dat wordt gewonnen op de satellietlocaties HBG-2 en HBG-4 wordt samen met gas van andere voorkomens op hogere druk gebracht en gedroogd op de productielocatie COV-17. Gas dat wordt gewonnen op de satellietlocaties DVD-1 en HGW-1 wordt samen met gas van andere voorkomens op hogere druk gebracht en gedroogd op de productie locatie COV-24. Vanaf de productielocaties COV-17 en COV-24 wordt het gas geëporteerd naar de productielocatie Ten Arlo. Op deze locatie worden gasstromen van diverse voorkomens bijeengebracht en op specificatie gebracht voor aflevering. 1a 1c B2) Geologische beschrijving van de voorkomens Hardenberg en Den Velde Limburg (HBG-DC en DVD-DC) De Limburg formatie heeft zich ontwikkeld in het Carboon tijdperk en bestaat uit steenkool-, zandsteen- en kleisteenlagen. Het gas is gevormd in de steenkool lagen en gemigreerd naar bovenliggende poreuze zandsteenlagen. In de Hardenberg en Den Velde voorkomens liggen afsluitende Zechstein anhydriet- en haliet-lagen direct op de Limburg formatie. Daardoor heeft het gas zich in de poreuze Limburg zandsteenlagen kunnen ophopen. Den Velde en Hoogenweg Zechstein Carbonate (DVD-ZEZ2C en HGW-ZEZ2C) De Zechstein formatie in de Den Velde en Hoogenweg gasvelden bestaat uit evaporitische- en kalksteenlagen die zijn afgezet in het Late Permian tijdperk. De evaporitische gesteenten bestaan voornamelijk uit anhydriet en haliet. De reservoir kalksteenlagen aangeduid met Zechstein Carbonate omvatten voornamelijk een mengsel van calciet en dolomiet. Deze kalksteenlagen hebben in het Den Velde voorkomen een lage porositeit en permeabiliteit, in het Hoogenweg voorkomen is de porositeit goed en de permeabiliteit matig te noemen. Plaatselijk wordt de stroming van gas vergemakkelijkt door van nature aanwezige open scheurtjes in het reservoirgesteente. Het gas is voor een deel gemigreerd vanuit de onderliggende Limburg formatie en gedeeltelijk in de kalksteenformatie zelf gevormd. Door afsluitende Zechstein anhydriet en haliet lagen boven op de Zechstein Carbonate heeft het gas zich in dit kalksteenreservoir kunnen ophopen Winningsplan Hardenberg

3 1a 1b B2.1) Geologische doorsnede van de voorkomens Schematic Cross Section Hardenberg - Den Velde Field W E HARDENBERG FIELD DEN VELDE FIELD HBG-2A HBG-4 HBG-5 DVD-2 DVD ZE ZEZ2C ZEZ1 DC Prod. Meas. GWC 2730 TD GWC 2820 TD TD GWC 2965 Depth in metres below NAP TD Developed gas field TD Undeveloped gas field Draw. nr.: ai m. NAM Winningsplan Hardenberg

4 - 4 - Winningsplan Hardenberg

5 Mw 35 lid 1a 1d B3) Overzicht ligging voorkomens en gasputten In lichtgroen zijn de contouren aangeven van de in dit winningsplan besproken voorkomens (Hardenberg, Den Velde en Hoogenweg). In geel is de contour aangegeven van het nabijgelegen Coevorden Gas voorkomen. In het navolgend overzicht zijn de bestaande en geabandonneerde locaties met de bijbehorende putten aangegeven. Voor de putten is aangegeven uit welke voorkomens ze produceren of geproduceerd hebben. Ook is aangegeven of het geproduceerde gas wel of geen H2S bevat. Voorkomen Put DVD-1 Status Producerend Spud Abandonnering Type eploration DVD-2 Suspended eploration DVD-3 Suspended development HBG-1 Abandoned apr-49 eploration HBG-2 Producerend eploration HBG-3 Abandoned apr-68 eploration HBG-4 Producerend appraisal HBG-5 Abandoned nov-96 appraisal HBG-6 Producerend development HBG-7 Producerend development HBG-8 Producerend development HGW-1 Producerend eploration DVD DC DVD ZE HBG DC HGW ZE H2S N Y N N N N N Winningsplan Hardenberg Y

6 1e 1g B3.1) Situering van de mijnbouwwerken De onderstaand weergegeven satellietlocaties/productielocaties van Hardenberg, Den Velde, Hoogenweg en Coevorden-17 liggen in de gemeente Hardenberg (provincie Overijssel). De productielocatie Coevorden 24 ligt in de gemeente Coevorden (provincie Drenthe). Hardenberg 2 Satelliet Locatie Hardenberg 4 Satelliet Locatie Den Velde 1 Satelliet locatie Hoogenweg 1 Satelliet locatie Coevorden 17 Productie Locatie Coevorden 24 Productie Locatie Winningsplan Hardenberg

7 1e 1f 1g B4) Overzicht boringen in de voorkomens Er zijn geen nieuwe boringen gepland in de besproken voorkomens. B4.1) Schematische voorstelling putverbuizing(en) Typische Hardenberg / Den Velde / Hoogenweg put verbuizing 30 conductor surface casing 13,375 intermediate casing 7 prod. packer 7 liner hanger 9,625 intermediate casing 40 m 900 m 2400 m 5 ½ tubing incl. SCSSSV 2500 m 2600 m 2700 m 7 sep. packer 2700 m 7 sep. packer 3000 m 7 production liner 3200 m (Dieptes zijn aangegeven in meters along hole). 1h 1ic B4.2) Plaats en wijze waarop de koolwaterstoffen in de verbuizing treden De putten in de voorkomens Hardenberg, Den Velde en Hoogenweg zijn typisch tussen de 2700 en 3200 meter along hole geperforeerd op de gasvoerende Zechstein en Limburg formaties. B5) Productieontwikkelingsstrategie De carboon zanden in het voorkomen Hardenberg Limburg vertonen goede laterale continuïteit. De volumetrische GIIP en de material balance GIIP zijn in overeenstemming. Met de huidige putten wordt het voorkomen effectief gedraineerd. Behalve etra compressie zijn voor dit voorkomen geen verdere ontwikkelingen voorzien. Het verwachte winningspercentage is 90%. Het voorkomen Den Velde Limburg bestaat uit zanden met een geringe reservoir kwaliteit en de laterale continuïteit van de zanden is beperkt en moeilijk voorspelbaar. Verwacht wordt dat het winningspercentage op 11% zal uitkomen. Er wordt gestreefd naar een winningspercentage van 23% onder voorbehoud van technische en economische haalbaarheid van verdere ontwikkeling. De GIIP van dit voorkomen is erg onzeker. Het voorkomen Den Velde Zechstein 2 Carbonate heeft 40% van de GIIP geproduceerd. Het voorkomen is niet meer productief. Er zijn geen verdere ontwikkelingen voorzien. Er wordt gestreefd naar een winningspercentage van 76% onder voorbehoud van technische en economische haalbaarheid van de maatregelen die nodig zijn om productie van dit voorkomen te herstellen. De GIIP van dit voorkomen is erg onzeker Winningsplan Hardenberg

8 Het voorkomen Hoogenweg Zechstein 2 Carbonaat heeft 25% van de GIIP geproduceerd. Het voorkomen is niet meer productief. Er zijn geen verdere ontwikkelingen voorzien. Er wordt gestreefd naar een winningspercentage van 87% onder voorbehoud van technische en economische haalbaarheid van de maatregelen die nodig zijn om productie van dit voorkomen te herstellen. De GIIP van dit voorkomen is erg onzeker. 1ic B5.1) Productiefilosofie De voorkomens Hardenberg Limburg en Den Velde Limburg worden maimaal geproduceerd binnen de beperkingen van de bestaande leveringscontracten. Regelmatig worden capaciteit genererende activiteiten uitgevoerd om maimale productie binnen de levensduur van de productie faciliteiten na te streven (debottlenecking, her-perforaties, stimulaties, reparaties, maatregelen om verticale opvoer van vloeistoffen te verbeteren). Putten met een lage capaciteit worden soms intermittent geproduceerd om problemen met de opvoer van vloeistoffen tegen te gaan. Er wordt gewerkt aan het installeren van een etra compressor die aanvankelijk gebruikt wordt voor het vergroten van de productie capaciteit en die later zal worden gebruikt om de voorkomens tegen lagere drukken te kunnen produceren. 1ic B5.2) Reservoirmanagement De voorkomens worden geproduceerd middels depletie. Regelmatig worden drukmetingen genomen om reservoir modellen te kalibreren. Waterproductie van de beschreven voorkomens is gering. In die gevallen waar water de putproductie nadelig beïnvloedt kunnen water producerende lagen middels packers worden afgesloten Winningsplan Hardenberg

9 Mw 35 lid 1a Mw 35 lid 1d 1a B5.3) Omvang winning Het grootste deel van de te verwachten productie komt van het Hardenberg Limburg voorkomen. De productie die verwacht wordt van het Den Velde Limburg voorkomen is relatief gering. De voorkomens Den Velde Zechstein 2 Carbonate en Hoogenweg Zechstein 2 Carbonate produceren niet meer. Jaarlijkse productie Winningsplan Hardenberg Den Velde Limburg (DVD-DC) Hardenberg Limburg (HBG-DC) Jaarlijkse gas productie in mrd Nm Navolgend overzicht geeft de getalsmatige specificatie van de bovengenoemde voorspelling. mrd Nm³ HBG-DC DVD-DC DVD-ZEZ2C HGW-ZEZ2C Totaal De voorspelling is gebaseerd op de meest recente informatie met betrekking tot het gedrag van de bestaande putten en geprojecteerde vraag. Afwijkingen van de voorspelling door onvoorziene omstandigheden van technische of economische aard zijn mogelijk. Dit kan invloed hebben op de totale hoeveelheid te produceren gas en ook op de fasering van de productie. Voor het voorkomen Hardenberg Limburg is de onzekerheid in de productie +/- 20%. Voor het voorkomen Den Velde Limburg is deze onzekerheid veel groter (+/- 50%), omdat productie afhangt van het gedrag van slechts één put in de eindfase van zijn productie. Bij lage productie kan de verticale opvoer van water in de put plotseling een probleem worden. Het moment waarop dit precies gebeurt is moeilijk te voorzien. Mw 35 lid 1b B5.4) Duur van de winning (per voorkomen) De productie van Hardenberg Limburg eindigt in 2017 wanneer de reservoirdruk zo laag is dat de putten niet tegen de bovengrondse systeemdruk kunnen produceren. De productie van Den Velde Limburg eindigt in 2012 met dezelfde reden Winningsplan Hardenberg

10 1i B6) Stoffen die jaarlijk worden mee geproduceerd Met de gasproductie worden water en condensaat meegeproduceerd. De geproduceerde hoeveelheid water en condensaat is afhankelijk van de totale gasproductie. De hoeveelheid condensaat wordt gegeven door de Condensaat Gas Ratio (CGR) en het water door de Water Gas Ratio (WGR). De CGR en WGR waarden voor de beschreven voorkomens staan in de volgende tabel: Voorkomen CGR m 3 /mln m 3 gas WGR m 3 /mln m 3 gas Hardenberg Limburg (HBG-DC) Den Velde Limburg (DVD-DC) 56 0 De waarden voor de WGR stijgen naarmate de druk van het reservoir afneemt. 1i B7) Jaarlijks eigengebruik bij winning Het jaarlijkse eigengebruik kan worden toegeschreven aan de op de locaties Coevorden-17, Coevorden-24 opgestelde fakkels (spoelgas en gas voor steunbranders) en de fakkel en het fornuis op Ten Arlo. Het berekende eigengebruik voor deze locaties (gerealloceerd naar de betreffende voorkomens) gebaseerd op de voorspelling van de productie in B5.3 bedraagt maimaal circa Nm³/jr. 1j 1k B8) Jaarlijks bij winning afgeblazen/afgefakkelde koolwaterstoffen Het volume koolwaterstoffen dat jaarlijks wordt afgeblazen (ten gevolge van het afgaan van veiligheidskleppen dan wel onderhoud) is te verwaarlozen. Het volume koolwaterstoffen dat jaarlijks wordt gefakkeld bestaat uit: eigengebruik van de fakkels (zie B7). Dit bedraagt circa Nm³/jr. restgas, afhankelijk van de doorzet van de locaties. Dit bedraagt maimaal circa Nm³/jr. gas dat vrijkomt ten gevolge van putactiviteiten en onderhoudswerkzaamheden. Van 1998 tot en met 2001 is voor de betreffende voorkomens circa Nm³ afgefakkeld, dus circa Nm³/jr. Er wordt vanuit gegaan dat deze waarde ook geldt voor de komende jaren, maar afwijkingen van de voorspelling zijn mogelijk, afhankelijk van frequentie en tijdsduur van putactiviteiten en onderhoudswerkzaamheden. B9) Jaarlijks bij winning in de ondergrond terug te brengen delfstoffen en andere stoffen Het vrijkomende productiewater wordt niet in het voorkomen geïnjecteerd, maar vanaf de locaties Coevorden-17, Coevorden-24 en Ten Arlo met tankwagens afgevoerd naar de locatie Schoonebeek- 313, vanwaar het wordt verpompt naar de locatie Dalen-1 voor injectie Winningsplan Hardenberg

11 C) Gegevens inzake bodembeweging Mw 35 lid 1f C1) Aard van de bodembeweging bodemdaling Door de winning van koolwaterstoffen uit olie- en gasvoerende gesteentelagen zal de druk in de poriën van het gesteente verminderen waardoor compactie van de olie- en gasvoerende lagen optreedt. Dit manifesteert zich aan de oppervlakte in de vorm van bodemdaling. Zie voor een uitgebreide beschrijving van het bodemdalingsproces Bodemdaling door Aardgaswinning Groningen veld en randvelden in Groningen, Noord Drenthe en het Oosten van Friesland Status Rapport 2000 en Prognose tot het jaar 2050 (NAM ). bodemtrilling Compactie van de olie- en gasvoerende lagen kan onderlinge beweging tussen gesteentelagen veroorzaken. Dit kan zich soms aan de oppervlakte manifesteren in de vorm van bodemtrillingen. Mb 24 lid 1m C2) Bodemdalingscontour (uiteindelijk verwachte mate van bodemdaling) Gebaseerd op beschikbare gegevens over de ondergrond en het productiescenario zoals beschreven in sectie B5.3 van dit plan is een prognose voor de toekomstige bodemdaling ten gevolge van gaswinning voor de beschreven voorkomens opgesteld Figuur C1: Nog te verwachten bodemdaling in cm ( ) veroorzaakt door de Limburg voorkomens van Hardenberg en Den Velde De bodemdaling veroorzaakt door deze voorkomens bedraagt minder dan 2 cm. HARDENBERG DEN VELDE HOOGENWEG km De nog verwachten toekomstige bodemdaling door gaswinning uit de in dit plan beschreven voorkomens is weergegeven in figuur C1. De totale bodemdaling veroorzaakt door deze voorkomens bedraagt minder dan 2 cm. Aangezien een dergelijke daling kleiner is dan de onzekerheid van de berekening en het ook niet mogelijk is een dergelijke kleine daling met voldoende precisie te meten, zijn er geen contouren getoond. De resultaten van de berekeningen worden uiteraard wel meegenomen bij het beschouwen van de cumulatieve bodemdaling in dit gebied. Enkele algemene kentallen van de in dit winningsplan beschreven voorkomens zijn samengevat in tabel C1. Deze (gemiddelde) kentallen reflecteren een zeer vereenvoudigd model van de voorkomens. Hierin wordt het gasvoerend reservoir beschreven door een elliptische cilinder met een halve lange as R ma en een halve korte as R min en met als hoogte de dikte van het reservoir. In de berekeningen die ten grondslag liggen aan de in dit winningsplan gepresenteerde contourkaarten zijn vanzelfsprekend de werkelijke reservoir structuur en de invloed van de eventueel aanwezige aquifers meegenomen Winningsplan Hardenberg

12 Mb 24 lid 1n Mb 24 lid 1o Tabel C1. Enkele kentallen ter indicatie van de in dit winningsplan beschreven voorkomens. C2.1)Verloop bodemdaling in tijd HBG-DC DVD-DC DVD- ZEZ2C HGW- ZEZ2c Diepte veld [m] Dikte reservoir [m] Initiële Druk [bar] Druk in 2003 [bar] Eind druk [bar] R ma [km] R min [km] C m [10-5 bar -1 ] In deze sectie wordt aandacht besteed aan de huidige status en het verwachte verloop in tijd van de bodemdaling ten gevolge van winning uit de beschreven voorkomens, gecombineerd met de effecten van winning uit naburige voorkomens COEVORDEN Figuur C2: In 2000 gemeten bodemdaling als gevolg van gaswinning uit alle voorkomens in dit gebied COLLENDOORNERVEEN HARDENBERG DEN VELDE HOOGENWEG km De meest recente bodemdalingsmeting in dit gebied heeft plaatsgevonden in het jaar 2000( Bodemdaling Zuid Oost Drenthe, NAM ). Zoals in figuur C2 weergegeven bedroeg de in 2000 de gemeten daling (sinds de nulmeting in 1975) door en gaswinning in dit gebied overal minder dan 2 cm. Aangezien het ook niet mogelijk is een dergelijke kleine daling met voldoende precisie te meten, zijn er geen contouren getoond Winningsplan Hardenberg

13 COEVORDEN Figuur C3: Bodemdalingprognose voor 2008 voor in dit winningsplan beschreven voorkomens in combinatie met naburige voorkomens. De contourlijnen geven de bodemdaling in cm aan HARDENBERG DEN VELDE COLLENDOORNERVEEN HOOGENWEG km Na het beëindigen van de winning in 2017 zal de bodemdaling door gaswinning uit de voorkomens tezamen met de naburige voorkomens overal minder dan 4 cm bedragen (Figuur C4). Figuur C3 toont de totale bodemdaling als gevolg van gaswinning van de in dit winningsgebied beschreven en naburige voorkomens voor het tussenliggende jaar COEVORDEN Figuur C4: Verwachte eindsituatie (na 2017) van de totale bodemdaling door gaswinning voor de in dit winningsplan beschreven voorkomens in combinatie met naburige voorkomens. De contourlijnen geven de bodemdaling in cm aan HARDENBERG DEN VELDE COLLENDOORNERVEEN HOOGENWEG km De onzekerheid in de uiteindelijk verwachte bodemdaling wordt bepaald door de onzekerheden in de bij de berekeningen gebruikte invoergegevens en door de betrouwbaarheid van het gebruikte gesteentemechanische model. Het resultaat hiervan is dat de onzekerheid in de verwachte bodemdaling gemiddeld zo n 20 % bedraagt (bereik: - 20 % tot + 20 % van de berekende daling) met een minimum van 2 cm Winningsplan Hardenberg

14 Mb 24 lid 1p C3) Risicoanalyse bodemtrilling De winning van aardolie en/of aardgas gaat in het algemeen gepaard met een daling van de druk in de ondergrond. Dit soort spanningsverandering kan leiden tot plotselinge bewegingen langs bestaande breuken, waardoor een aardtrilling plaatsvindt. Sinds het begin van de jaren negentig hebben verschillende instanties, waaronder de overheid, kennisinstituten en mijnbouwmaatschappijen, zich gezamenlijk met deze problematiek bezig gehouden. Bevindingen zijn o.a. gedocumenteerd in een aantal rapportages zoals Eindrapport multidisciplinair onderzoek naar de relatie tussen Gaswinning en Aardbevingen in Noord-Nederland; Begeleidingscommissie Onderzoek Aardbevingen, 1993, De relatie tussen schade aan gebouwen en lichte ondiepe aardbevingen in Nederland; TNO Bouw, 1998 en Seismisch risico in Noord-Nederland; KNMI, Het KNMI heeft berekend dat dergelijke aardtrillingen niet zwaarder zullen zijn dan magnitude 3,8 op de schaal van Richter. Momenteel zijn bovengenoemde instanties verenigd in het Technisch Platform Aardbevingen (TPA). Hiermee is alle aanwezige kennis op het gebied van aardtrillingen gebundeld en kan deze optimaal worden ingezet met gebruikmaking van de meest actuele stand der techniek. In Nederland is/wordt uit ruim 100 olie- en gasvelden op het vasteland geproduceerd. Boven een beperkt aantal velden (19) zijn trillingen geregistreerd. In het kader van de Seismisch Risico Analyse zijn de velden opgedeeld in drie categoriën: A. Groningen, Bergermeer en Roswinkel, waar magnitudes 3,0 en hoger zijn opgetreden. B. Andere velden waar aardtrillingen met magnitudes kleiner dan 3,0 zijn opgetreden. C. Velden waar geen trillingen zijn geregistreerd. Boven de in dit winningsplan beschreven voorkomens is er tijdens de gasproductie over de afgelopen 28 jaar waarbij reeds meer dan 74% van de winbare hoeveelheid gas is geproduceerd, geen trilling geregistreerd. Door het KNMI is aangegeven dat voor dergelijke velden met de huidige wetenschappelijke kennis geen betrouwbare seismisch risico analyse uitgevoerd kan worden. Deze conclusie wordt wereldwijd en volgens internationale standaarden onderschreven. Om toch een benadering van het seismisch risico te kunnen geven, wordt momenteel op initiatief en onder begeleiding van het TPA een studie uitgevoerd door TNO-NITG naar de fysische en geologische parameters die de gevoeligheid van olie/gasvelden voor aardtrillingen bepalen. Hierbij worden ook gegevens gebruikt die via de winningsplannen beschikbaar komen. De partijen verenigd in het TPA verbinden zich aan de conclusies betreffende deze parameters. Het streven is de studie medio 2004 af te ronden. Voorlopig is ook in deze velden de kans op het optreden van aardtrillingen met beperkte, niet constructieve schade als gevolg niet volledig uit te sluiten. Voor het optreden van aardtrillingen in dit gebied bestaan echter geen aanwijzingen. In onderdeel C6 wordt uiteengezet of en zo ja op welke wijze dergelijke schade zal worden beperkt of vergoed. Zoals beschreven in het meetplan Twente, vindt in het gebied boven de in dit winningsplan beschreven voorkomens continu monitoring van eventuele aardtrillingen plaats. Deze monitoring wordt uitgevoerd door KNMI met behulp van een daartoe aangelegd netwerk van seismische registratie-apparatuur Winningsplan Hardenberg

15 Mb 24 lid 1q C4) Omvang en aard van de schade C4.1 Algemeen Bodemdaling door gaswinning manifesteert zich aan de oppervlakte in de vorm van een platte, zeer gelijkmatige schotel. Die veroorzaakt een hellend vlak in het maaiveld, waarvan de gradiënt zeer gering is. De nog te verwachten bodemdaling door gaswinning uit onderhavige voorkomens bedraagt maimaal 2 centimeter. Een deel van de totale bodemdaling is reeds opgetreden omdat het hier gaat om een winningsplan voor al bestaande winning. De gevraagde instemming voor dit winningsplan zal dan ook geen betrekking kunnen hebben op in het verleden veroorzaakte bodemdaling. Dat geldt ook voor eventueel aan de goedkeuring te verbinden voorwaarden. C4.2 Schade aan openbare infrastructuur door bodembeweging Omdat bodemdaling een geleidelijk en gelijkmatig verloop heeft, wordt geen directe schade aan infrastructuur verwacht. Niet uitgesloten is echter dat de bodemdaling gevolgen kan hebben voor het normale beheer en het onderhoud van waterkeringen en waterlopen. Voor zover dat beheer onvermijdelijk te maken meerkosten met zich meebrengt die, in overeenstemming met het gestelde in onderdeel C6, voor vergoeding in aanmerking komen dan rust op NAM de verplichting die schade overeenkomstig de regels van het burgerlijk recht te vergoeden. In sommige gevallen loopt dat via een hiertoe ingestelde commissie. In andere gevallen kunnen afspraken worden gemaakt in bilateraal verband. C4.3 Schade aan bouwwerken door bodemtrillingen De ervaring met gasproductie in Nederland over de afgelopen jaren leert dat aardtrillingen ten gevolge van gasproductie in het algemeen niet leiden tot schade. Zoals in de seismisch risico analyse (sectie C3) is beschreven kan de kans op lichte (niet structurele) schade in de nabije omgeving van het epicentrum van een aardtrilling niet volledig worden uitgesloten. Aangezien het KNMI heeft berekend dat dergelijke aardtrillingen niet zwaarder zullen zijn dan magnitude 3,8 op de schaal van Richter (sectie C3), wordt structurele schade aan gebouwen niet verwacht. Indien schade is opgetreden dan rust op NAM de verplichting die schade overeenkomstig de regels van het burgerlijk recht te vergoeden. C4.4 Schade aan natuur en milieu door bodemdaling Bij een daling van minder dan 2 cm in gebieden met een kunstmatig peilbeheer is de mate van bodemdaling aanzienlijk kleiner dan de jaarlijkse schommelingen in de waterstand (verschil zomer- en winterpeil). De waterhuishouding in het gebied dat wordt beïnvloed door bodemdaling ten gevolge van gaswinning, is in de loop van eeuwen tot stand gekomen en tegenwoordig volledig kunstmatig geregeld. Waterpeilen zijn vastgelegd in peilbesluiten. Indien een relatieve stijging van het waterpeil t.o.v. het maaiveld de geldende norm dreigt te overschrijden, moet dit worden tegengaan door aanpassingen in de waterafvoer (compartimentering, versnelde afvoer waterbezwaar). Het waterschap is verantwoordelijk voor het waterbeheer in het beheersgebied. In dit relatief kleine dalingsgebied wordt, gelet op het beperkte volume van de schotel en gezien het feit dat de daling aanzienlijk minder is dan de jaarlijkse schommelingen in de waterstand, geen effect van betekenis op natuur en milieu verwacht. Mb 24 lid 1r C5) Maatregelen om bodembeweging te voorkomen / te beperken Gezien de te verwachten geringe effecten door bodembeweging als gevolg van de olie- en gasproductie en omdat het hierbij gaat om productie met behulp van al bestaande faciliteiten uit al producerende voorkomens worden in verband hiermee in het bestaande productieproces zelf geen maatregelen voorzien. Dergelijke maatregelen zullen bij voorkeur bij het ontwerp van nieuwe plannen voor nieuwe winning in overweging worden genomen zodat daarover al in de ontwerpfase kan worden beslist Winningsplan Hardenberg

16 Mb 24 lid 1s C6) Maatregelen die gevolgen van schade door bodembeweging beperken of voorkomen De gaswinning zal plaatsvinden overeenkomstig de in het winningsplan aangegeven productieprofielen. Door de wettelijke verplichting om bodemdaling door gaswinning te meten overeenkomstig een goedgekeurd meetplan, wordt de door gaswinning veroorzaakte bodemdaling gevolgd. Omdat gaswinning een geleidelijke en gelijkmatige bodemdaling zal veroorzaken, wordt geen schade aan bouwwerken verwacht. Indien als gevolg van bodemdaling door gaswinning de waterhuishouding of andere waterstaatkundige werken in betekenende mate worden beïnvloed dan zullen, in overleg met de beheerders of onderhoudsplichtigen van die werken, de maatregelen of voorzieningen kunnen worden getroffen ter beperking of voorkoming van hieruit voortvloeiende schade of gevaar. Als met het nemen van maatregelen niet alle door gaswinning veroorzaakte schade afdoende kan worden voorkomen dan rust op NAM de verplichting die schade overeenkomstig de regels van het burgerlijk recht te vergoeden. Voor mogelijke schade veroorzaakt door bodemtrillingen die worden veroorzaakt door gaswinning geldt een zelfde verplichting. Ter additionele bescherming en ter verzekering van het belang van gelaedeerden is een "waarborgfonds mijnbouwschade" in de Mijnbouwwet opgenomen en rust daarenboven op de eploitant van een mijnbouwwerk een risico aansprakelijkheid voor schade die ontstaat door beweging van de bodem als gevolg van de eploitatie van dat werk. Ondertekening Naam: ir.j.l.r. Coppes Datum: Assen, 19 december 2003 Functie: Asset Leader Land Bijlagen Geen Winningsplan Hardenberg