Europese Kaderrichtlijn Water Waterschap Noorderzijlvest

Transcriptie

1 Waterlichaam Leekstermeer Doelstellingen, maatregelen en kosten Versie: 4 Groningen, 1 augustus 2008 Foto Leekstermeer, gezien vanuit richting Leek

2

3 INHOUDSOPGAVE 1 WATERLICHAAM LEEKSTERMEER Beschrijving van waterlichaam Geografie Historie Stroomgebied, status, categorie en watertype Overige statussen FUNCTIES EN GEBRUIK Functie Landgebruik Waterhuishouding INVLOEDEN EN INGREPEN Inleiding Invloeden Ingrepen Onomkeerbare ingrepen HUIDIGE WATERKWALITEIT Inleiding Chemie Hydromorfologie Ecologie MAATREGELEN Inleiding Maatregelen die significante schade opleveren Maatregelen om ecologisch doel te halen Maatregelenpakketten WATERKWALITEITSDOELEN Beschrijving gewenste ecologische toestand Gewenste chemische toestand Grootste knelpunten KOSTEN VAN MAATREGELEN... 26

4

5 1 Waterlichaam Leekstermeer 1.1 Beschrijving van waterlichaam Het waterlichaam Leekstermeer is een laagveenplas in de uiterste kop van de provincie Drenthe. Het meer is gelegen tussen Leek en de stad Groningen. Het Leekstermeer is het meest zuidelijk gelegen deel van de Electraboezem en heeft een streefpeil van NAP -0,93 m. Het oppervlak van het meer beslaat zo n 175 ha (zie figuur 1.1). Het totaal afwaterende gebied van het Leekstermeer is circa ha groot. Figuur 1.1 Afwaterend gebied Bij het beheer van het oppervlakte- en grondwater dat in relatie staat tot het waterlichaam Leekstermeer zijn naast het waterschap Noorderzijlvest de volgende overheden betrokken: provincie Drenthe; provincie Groningen; gemeenten Groningen, Leek en Noordenveld. 1.2 Geografie Het gebied is dunbevolkt en de bebouwing is verspreid in het landschap aanwezig. De doorgaande weg van Sandebuur naar Groningen is de belangrijkste verkeersader. In het noorden wordt het gebied grofweg begrensd door de A7. De westgrens loopt globaal langs de lijn Lettelbert-Leutingewolde-Roden. De kop van Roden vormt de zuidgrens. De oostgrens loopt globaal van de kop van Roden naar Foxwolde en vervolgens naar Roderwolde. Vanaf Roderwolde vormt het Peizerdiep de oostgrens tot aan de A7. Waterlichaam Leekstermeer 5 van 26

6 1.3 Historie Tot in de 16e eeuw stond het meer via de Lauwerszee (nu Lauwersmeer) in open verbinding met de zee. Hierdoor droeg het vroeger de naam Sulthemeer (zout meer). Door klink van de veenbodem, als gevolg van ontwatering in de 11de eeuw trad in de 13de eeuw aanzienlijke wateroverlast in het gebied op. In die periode zijn door de bewoners enkele veenterpen opgeworpen. Later trokken de bewoners zich terug op de pleistocene zandruggen. Tot in het begin van deze eeuw stond een groot deel van het gebied rond het Leekstermeer in de winter maandenlang onder water. Pas na de afsluiting van de Lauwerszee (1969) is de afwateringssituatie van dien aard dat overstroming van het gebied tot hoge uitzondering behoort (LNV, 2006). Leekstermeer in ontwikkeling Na de wateroverlast in 1998 hebben de provincies Groningen en Drenthe en het waterschap Noorderzijlvest besloten om de wateroverlast in het watersysteem van de Electraboezem aan te pakken. Een maatregel daartoe is het inrichten van een gebied voor waterberging. De directe omgeving van het Leekstermeer wordt ingericht als waterbergingsgebied. De polders De Bolmert, Jarrens, Middelvennen en Sandebuur gaan permanent onderdeel uitmaken van de Electraboezem en staan dan in directe verbinding met het meer. Het streefpeil van de boezem is NAP -0,93 m. Het waterbergingsgebied polder Matsloot- Roderwolde gaat functioneren als getrapte meebewegende berging. Dit gebied watert af op het Leekstermeer via twee drempels, die zorgen voor een gemiddelde waterstand in de winter van NAP -0,83 m. Het meer krijgt zo grote oppervlakten ondiep water en flauw oplopende oevers. Het is daarom logisch dit als één geheel te beschrijven. 1.4 Stroomgebied, status, categorie en watertype Het waterlichaam Leekstermeer ligt in het stroomgebiedsdistrict van de Rijn; meer specifiek het deelstroomgebied Rijn-Noord. Op grond van het feit dat dit waterlichaam in het verleden ingrijpend is veranderd, heeft deze volgens de KRW-systematiek de status sterk veranderd. Binnen de KRW-typologie worden voor het zoete oppervlaktewater rivieren en meren onderscheiden; het Leekstermeer wordt tot de categorie meren gerekend. Aan het waterlichaam is op basis van de in Nederland ontwikkelde KRW-typologie het watertype M14 (ondiepe (matig grote) gebufferde plassen) toegekend (zie ook tabel 1.1). Tabel 1.1 Karakterisering waterlichaam Deelstroomgebied Status Categorie Watertype Rijn-Noord Sterk veranderd Meren M14 Ondiepe (matig grote) gebufferde plassen 1.5 Overige statussen Met betrekking tot overige statussen is het van belang te vermelden dat het Leekstermeer en omgeving zijn aangewezen als Natura 2000-gebied (Vogelrichtlijngebied). Het Leekstermeer en de directe omgeving hebben een functie als broedgebeid voor porseleinhoen, kwartelkoning en rietzanger en voor kolgans, brandgans en smient als foerageergebied en slaapplaats. Tevens ligt het Leekstermeer binnen de Ecologische Hoofdstructuur (EHS). 6 van 26 Waterlichaam Leekstermeer

7 0 Figuur 1.2 Zicht richting Rietboor Waterlichaam Leekstermeer 7 van 26

8 2 Functies en gebruik 2.1 Functie Het afwaterende gebied van het waterlichaam Leekstermeer beslaat circa ha. In dit hoofdstuk worden de functies en het landgebruik binnen het waterlichaam benedenlopen omschreven. In figuur 1.1 is het afwaterend gebied van de benedenlopen weergegeven. Beheerplan Noorderzijlvest Op basis van het Provinciaal Omgevingplan (POP) van de provincies Drenthe en Groningen zijn in het Waterbeheerplan Noorderzijlvest aan gebieden functies toegekend. De functies van de op de benedenlopen afwaterende gebieden zijn opgenomen in figuur 2.1 en tabel 2.1. Figuur 2.1 Functies afwaterend gebied De functie water voor natuur komt het meest voor en is van toepassing op gronden rondom het Leekstermeer, vooral ten oosten van het meer. De functie water voor landbouw met landschapseisen is van toepassing op grote stukken grond aan weerszijden van de Rodervaart en ten zuiden van de A7. De functie stedelijk water is van toepassing op de kop van Roden. Het Leekstermeer heeft de functie oppervlaktewater-natuur. Kleine percentages van het afwaterend gebied hebben de functies water voor landbouw en water voor landbouw en natuur. Met een meer directe betrekking tot water gelden verder nog de volgende functies: Aanvoer, afvoer, berging: Deze functie geldt voor alle wateren in het afwaterend gebied; Ecologische verbindingszone: Deze functie geldt voor de Matsloot; Hydrologisch aandachtsgebied: Deze functie is van toepassing op vrijwel het gehele gebied aan de zuidzijde van het Leekstermeer; Beek: Deze functie geldt voor het Peizerdiep en het aangrenzende beekdal. 8 van 26 Waterlichaam Leekstermeer

9 Tabel 2.1 Oppervlakten functies Functie Oppervlak (ha) Percentage Oppervlaktewater natuur Stedelijk water Water voor landbouw 25 1 Water voor landbouw en natuur 70 3 Water voor landbouw met landschapseisen (Drenthe) Water voor natuur Totaal Naast bovengenoemde functies zijn na vaststelling van het Waterbeheerplan Noorderzijlvest grote delen van het Leekstermeergebied in het POP-Drenthe ook aangewezen als bergingsgebied en beekdal. Dit komt overeen met de plannen zoals beschreven in hoofdstuk 1 (grijze kader). Het Leekstermeer is onderdeel van de Ecologische Hoofdstructuur. 2.2 Landgebruik Het afwaterend gebied op het Leekstermeer is een zeer open landschap, voornamelijk bestaande uit grasland. Het merendeel van deze graslanden is gelegen in de polder Leutingewolde en de polder Matsloot-Roderwolde en is voor het grootste deel in eigendom van natuurbeherende instanties. De gebieden ten zuiden van deze polders en ten noorden van Roden zijn landbouwgebieden. Landbouw in de vorm van akkerbouw komt maar marginaal voor (zie figuur 2.2 en tabel 2.2). In het gebied liggen enkele natuurgronden. Een aantal daarvan liggen rondom het Leekstermeer, andere liggen verspreid over het gebied. Het Leekstermeer vormt een groot oppervlak water. Bebouwing vormt 5% van het landgebruik. Dit betreft de kop van Roden en de kernen Sandebuur, Leutingewolde, Roderwolde, Foxwolde. Figuur 2.2 Landgebruik afwaterend gebied Waterlichaam Leekstermeer 9 van 26

10 Tabel 2.2 Oppervlakten landgebruik Landgebruik Oppervlak (ha) Percentage Akkerbouw 11 <1 Bebouwing in buitengebied 34 1,5 Grasland Hoofdwegen en spoorwegen 21 1 Natuur 57 2,5 Stedelijk bebouwd gebied Zoet water Totaal Waterhuishouding Het Leekstermeer maakt onderdeel uit van de Electraboezem en het beslaat circa 12% van de totale boezemoppervlakte (circa ha). Naast de eerdergenoemde Molensloot, Rodervaart en Matsloot watert ook het Leeksterhoofddiep op het Leekstermeer af. Het water verlaat het meer via het Lettelberterdiep en de Munnikesloot. Bij watertekort vindt wateraanvoer plaats vanuit het Van Starkenborghkanaal. Voor een belangrijk deel wordt dit water doorgevoerd en opgemalen naar het Leeksterhoofdiep. Ongeveer 95% van het afwaterend gebied wordt bemalen. Het deel direct ten noorden van het Leekstermeer en een klein deel aan het boveneinde van de Rodervaart is vrijlozend. Het waterschap is verantwoordelijk voor het peilbeheer in de peilgebieden. Om het beheer uit te kunnen voeren zijn er verschillende kunstwerken aangelegd, zoals stuwen, duikers en gemalen. 10 van 26 Waterlichaam Leekstermeer

11 3 Invloeden en ingrepen 3.1 Inleiding In dit hoofdstuk worden de voor de ecologie meest bepalende invloeden (belastingen van het oppervlaktewater met stoffen) en ingrepen (wijzigingen aan de vorm van waterlichaam en wijziging van het waterbeheer) beschreven. 3.2 Invloeden In deze paragraaf worden de chemische aspecten besproken die een belasting vormen voor het watermilieu in het waterlichaam. 3.3 Ingrepen Overstorten: In het gebied bevinden zich circa 5 riooloverstorten. Dit betekent een belasting van het water met nutriënten, zware metalen en bestrijdingsmiddelen. Voor het overgrote deel van het gebied zijn deze belastingen, lokaal en tijdelijk van aard en hebben ze een zeer beperkte (indirecte) invloed. Jachthavens: Ten behoeve van de pleziervaart is een jachthaven aangelegd aan het Leekstermeer. Jachthavens zijn vaak bronnen van verontreiniging. Het afvalwater van boten wordt hier vaak geloosd. In het verleden werd het onderwaterdeel van boten vaak voorzien van een tributyltinhoudende of koperhoudende antifoulings om algengroei tegen te gaan. Deze antifoulings hebben voornamelijk de waterbodems van jachthavens vervuild. Diffuse bronnen: Het afwaterend gebied in dit waterlichaam wordt belast met uiten afspoeling van voedingsstoffen (stikstof en fosfaat) en bestrijdingsmiddelen door de landbouw. Recreatievaart: Het Leekstermeer wordt (vooral in de zomer) intensief gebruikt voor de recreatie. De pleziervaart, zwemmers en vissers maken gebruik van het Leekstermeer. De vaarbewegingen zijn van directe invloed op het functioneren van het ecosysteem in het Leekstermeer. Doordat het Leekstermeergebied een stiltegebied is, is de maximum vaarsnelheid voor gemotoriseerde vaartuigen 6 km/uur. De lozing van afvalwater vanaf boten is nog niet gereguleerd. Veel afvalwater wordt daarom nog op de oppervlaktewateren geloosd, maar dit heeft naar schatting een geringe invloed op de waterkwaliteit. Wateraanvoer: In het zomerhalfjaar vindt wateraanvoer plaats om waterpeilen op orde te houden. Hierdoor zijn de waterpeilen in de zomer vaak hoger dan in de winter, hetgeen een tegennatuurlijk proces is. Met de ingrepen worden alle handelingen bedoeld die zijn uitgevoerd aan het profiel van het waterlichaam om de daaraan verbonden functies zoveel mogelijk te dienen. Dit geldt in dezelfde mate voor het onderhoud en de waterstandsregeling. Waterinname voor drinkwater: De drinkwateronttrekking bij Nietap heeft gevolgen voor de grondwaterstand in het Leekstermeergebied. Aantasting natuurlijke inundatiezones: Door het aanleggen van de kaden rondom het Leekstermeer zijn de oorspronkelijke inundatiezones hier deels verdwenen. Dijken en kaden: Ten behoeve van de veiligheid van het achterland zijn delen van de waterlichamen bedijkt en van kaden voorzien. Waterlichaam Leekstermeer 11 van 26

12 Oeververdediging: Om het inzakken van kaden en/of dijken tegen te gaan, is op verschillende plekken oeververdediging aangebracht in de vorm van beschoeiingen of steenstortbekledingen. Wateraanvoer: In het zomerhalfjaar vindt wateraanvoer plaats om waterpeilen op orde te houden. Hierdoor zijn de waterpeilen in de zomer vaak hoger dan in de winter, hetgeen een tegennatuurlijk proces is. Peilbeheer: Het Leekstermeer is onderdeel van de Electraboezem. In de boezem wordt een constant waterpeil gehanteerd van NAP -0,93 m. Dit vormt een belasting aangezien in een natuurlijke situatie het peil in de winter hoger zou zijn dan in de zomer en schommelingen op geleidelijke wijze zouden verlopen. Intensieve ontwatering: Ten behoeve van de landbouw wordt het gebied intensief ontwaterd middels drainage. Hierdoor is het land begaanbaar en bewerkbaar. Recreatievaart: Ten behoeve van de recreatievaart wordt de vaargeul op diepte gehouden. Onderhoud: De watergangen in het afwaterend gebied van het waterlichaam Leekstermeer worden op verschillende manieren onderhouden. De functies van de watergangen en de afmetingen zijn bepalend voor de wijze waarop het onderhoud uitgevoerd wordt. Voor een deel van de watergangen is het waterschap verantwoordelijk voor het uitvoeren van het onderhoud. Dit betreffen de hoofdwatergangen (zie tabel 3.1). Tabel 3.1 Onderhoud watergangen Watergang Materieel Frequentie Overig 1 Leekstermeer, Rodervaart, Matsloot Onderhoud door derden Onbekend Onbekend 2 Molensloot, Bolmertse Gouw Inzet graskarpers n.v.t. Onbekend 3 Overige watergangen Maaikorf, maaihark 1 x p/j natte profiel Maaipaden, taluds en waterbodem worden voor en na de zomer gemaaid. 4 Overige watergangen Maaikorf, maaihark 2 x p/j natte profiel Maaipaden, taluds en waterbodem worden voor en na de zomer gemaaid. 3.4 Onomkeerbare ingrepen Onomkeerbare ingrepen zijn aanpassingen die in het verleden zijn uitgevoerd aan en rondom de waterlichamen. Voor deze ingrepen is het onwenselijk om ze aan te passen of weg te halen. Enerzijds omdat dit niet strookt met de functies in het gebied, anderzijds omdat het technisch niet uitvoerbaar is. Voor het waterlichaam Leekstermeer worden door de volgende ingrepen door het waterschap Noorderzijlvest als onomkeerbaar beschouwd. Waterinname voor drinkwater: Door het stopzetten van de grondwaterwinning zou de drinkwaterbereiding in het geding komen. Oeververdediging: Het is niet mogelijk op alle plaatsen de oeververdediging weg te halen. Op bepaalde plaatsen zou dit leiden tot het inzakken van dijken en kaden waardoor de veiligheid in het geding zou komen. 12 van 26 Waterlichaam Leekstermeer

13 Dijken en kaden: Deze zijn aangebracht om het achterliggende gebied te beschermen tegen overstroming. Door het volledig weghalen ervan zou de veiligheid in het geding komen. Peilbeheer: Door het gevoerde peilbeheer is land bewoonbaar en te bewerken. Volledig stoppen met peilbeheer zou betekenen dat de huidige functies zoals bebouwing en landbouw in het geding zouden komen. Bebouwing en infrastructuur: Langs een groot deel van de oevers is bebouwing of infrastructuur aanwezig. Dit wordt als onomkeerbaar beschouwd. Veenoxidatie- en inklinking: Door het afgraven van veen en de huidige ontwatering is een groot deel van de oorspronkelijke veenbodem verdwenen. Herstel van veengebieden kan niet plaatsvinden binnen de KRW-termijnen. Waterlichaam Leekstermeer 13 van 26

14 4 Huidige waterkwaliteit 4.1 Inleiding 4.2 Chemie De chemische waterkwaliteit en de hydromorfologie bepalen samen voor een groot gedeelte de ecologische toestand van het water. Daarom worden eerst de chemische waterkwaliteit en de morfologie beschreven. Vervolgens wordt de ecologische waterkwaliteit beschreven. In onderstaande paragrafen wordt getoetst op de voorlopige KRW-normen en vigerende MTR-normen. De waterkwaliteit van de waterlichamen is een resultante van alle wateren die op dit waterlichaam afwateren. De toestand van de waterlichamen zegt dus iets over de toestand van het gehele oppervlaktewatersysteem. De chemie, zoals opgenomen in de KRW, wordt in drie groepen beschreven: prioritaire stoffen; overige verontreinigende stoffen; ecologie-ondersteunende stoffen. Prioritaire stoffen zijn chemische stoffen die een aanzienlijk risico veroorzaken voor de levensgemeenschap in het oppervlaktewater. De ecologie-ondersteunende stoffen zijn stoffen (bijvoorbeeld stikstof en fosfaat) die beperkend kunnen werken voor het bereiken van het ecologische doel. De huidige chemische toestand kan als volgt worden omschreven: Prioritaire stoffen: Van de zware metalen voldoen nikkel, kwik, cadmium en lood aan de KRW-norm. PAK s vormen in principe geen probleem, ze worden meestal niet in waarneembare concentraties aangetroffen. Bij de bestrijdingsmiddelen overschrijdt geen enkele stof de KRW-norm. Overige verontreinigende stoffen: Zink wordt de laatste jaren niet boven de MTR-norm (Maximaal Toelaatbaar Risico) aangetroffen. Voor koper ligt de zaak duidelijk anders, regelmatig worden waarden boven de MTR aangetroffen. Ecologie-ondersteunende stoffen: De MTR-norm voor stikstof wordt benaderd en die van fosfaat wordt niet gehaald. Het gehalte aan totaal-stikstof (N) ligt slechts 1,5 keer boven de norm, totaal-fosfaat (P) overschrijdt de norm met een factor 2. Het chloridegehalte voldoet aan de MTR-norm, wel zit er een behoorlijke variatie in de concentratie; tussen de 25 en 125 mg/l. In het Leekstermeer zelf voldoen de algemene parameters zuurgraad (ph), temperatuur en zuurstof aan de MTR-normen. In de Rodervaart worden echter regelmatig te lage zuurstofconcentraties aangetroffen. Ook de ph wordt daar verschillende malen onder de ondergrens gemeten. Het chlorophylgehalte voldoet, ondanks de hoge N- en P-concentraties, aan de norm voor het zomergemiddelde, wel worden incidentele waarnemingen boven deze norm geconstateerd. Het doorzicht voldoet regelmatig niet aan de norm. 14 van 26 Waterlichaam Leekstermeer

15 Tabel 4.1 Huidige chemische situatie Prioritaire stoffen Zware metalen (kwik, cadmium, lood) Goed PAK s Goed Bestrijdingsmiddelen Goed Overige prioritaire stoffen Goed Overige verontreinigende stoffen Zware metalen (nikkel, koper) Slecht Ecologie-ondersteunende stoffen Fosfaat Ontoereikend Stikstof Ontoereikend Doorzicht, Zuurstof Matig Chloride, Temperatuur, Zuurgraad Goed Chlorophyl Goed 4.3 Hydromorfologie Het meer is over het algemeen tussen 1 en 1,5 m diep en heeft in totaal een kleine 10 km oever. De oever is grotendeels onbeschoeid en natuurlijk. Alleen bij de bebouwingsconcentraties in het noorden en zuiden wordt walbeschoeiing aangetroffen. Het Leekstermeer heeft nauwelijks inundatiezones, omdat het met een kade is omsloten. Het meer kent een vast boezempeil dat zoveel mogelijk wordt nagestreefd. Hierbij kunnen bij grote neerslaghoeveelheden echter grote waterstandswisselingen optreden. Bij stijgende waterstand inunderen de aan de noordzijde gelegen gebieden. Gemiddeld wordt 4 dagen per jaar het streefpeil met 0,40 m overschreden. Een overschrijding van 0,20 m komt gemiddeld 18 dagen per jaar voor. Het Leekstermeer is volledig vispasseerbaar en is goed bereikbaar vanuit de overige circa 901 ha aan open water in het derde compartiment van de Electraboezem. In het Leekstermeer zelf liggen geen waterhuishoudkundige kunstwerken. In het afwaterend gebied liggen wel kunstwerken (zie bijlage 2). 4.4 Ecologie Het Leekstermeer is een ondiepe, matig gebufferde plas. Voor dit watertype worden vier kwaliteitselementen beoordeeld: waterplanten (macrofyten), algen (fytoplankton), waterinsecten (macrofauna) en vissen. De huidige toestand met betrekking tot het voorkomen van oever- en waterplanten (en daarmee fytobenthos = substraatgebonden algen) is ontoereikend tot slecht. Het meer is onderdeel van de boezem en kent daardoor een vast peil (maar geen vaste waterstanden). Dit heeft tot gevolg dat oevervegetatie minder goed tot ontwikkeling komt. Sommige plantensoorten zijn voor de kieming afhankelijk van tijdelijke droogval. Bovendien leidt een constant peil ertoe dat de golfslag altijd op dezelfde hoogte van de oever inwerkt, waardoor afkalving optreedt. Door het slechte doorzicht, teveel nutriënten en het ontbreken van voldoende peilfluctuatie zijn er in het meer weinig onderwaterplanten aanwezig. Ondanks de grote hoeveelheid nutriënten, is de situatie voor algen sinds 2000 licht verbeterd, maar wordt nog geclassificeerd als ontoereikend. Waterlichaam Leekstermeer 15 van 26

16 Het vrijwel ontbreken van inundatiezones is vooral van belang voor vissen: bepaalde vissoorten gebruiken ondergelopen graslanden (met zachte waterplanten) als paaigrond. Daarnaast bezinken er zwevende deeltjes uit het water, waarmee nutriënten uit het water kunnen verdwijnen. Het ontbreken van de inundatiezones heeft ook een negatief effect op algen en fytobenthos en in mindere mate op waterplanten. Het effect op algen en fytobenthos wordt overigens ook niet hoog ingeschat: eutrofiëring door andere bronnen is in verhouding veel groter. De zuiverende werking die inundatiegebieden kunnen hebben, is ten opzichte daarvan klein. Het Leekstermeer is niet op de visstand en waterinsecten bemonsterd. De huidige situatie is voor beide kwaliteitselementen als slecht ingeschat. Tabel 4.2 Huidige ecologische toestand waterlichaam Algen Waterplanten Waterinsecten Vissen Ontoereikend Slecht Ontoereikend Ontoereikend De hoofdfactoren die bijdragen aan de huidige situatie van het Leekstermeer zijn dus te hoge gehalten aan voedingsstoffen in het meer, het ontbreken van een natuurlijk peilregime, het ontbreken van inundatiegebieden en natuuronvriendelijke oevers. Deze laatste twee worden in het waterbergingsproject al verbeterd. 16 van 26 Waterlichaam Leekstermeer

17 5 Maatregelen 5.1 Inleiding In dit hoofdstuk wordt bij de maatregelen die uitgevoerd moeten worden voor het waterlichaam Leekstermeer eerst ingegaan op significante schade en onomkeerbare ingrepen. Vervolgens wordt gekeken met welke maatregelen de negatieve gevolgen voor het watermilieu van de onomkeerbare ingrepen gecompenseerd kunnen worden. Hierop aansluitend worden deze maatregelen verder uitgewerkt en zoveel mogelijk in een uitvoeringstraject geplaatst. Voor de maatregelen gelden drie pakketten: Pakket Huidig beleid Pakket Beleidsdoelstelling Pakket GEP In het pakket Huidig beleid zitten de maatregelen die in het huidige beleid van de partijen in het gebied zijn opgenomen. Met de maatregelen uit het pakket GEP kan het goede ecologische potentieel worden behaald. De maatregelen in het pakket Beleidsdoelstelling vormen een tussenpakket. De doelen liggen lager dan het GEP, maar zijn aanvullend op de maatregelen uit het huidige beleid. 5.2 Maatregelen die significante schade opleveren In onderstaande tabel 5.1 is weergegeven welke maatregelen significante schade opleveren. Hiervoor zijn allereerst alleen relevante maatregelen voor het Leekstermeergebied geselecteerd. De maatregelen die significante schade opleveren voor een bepaalde functie zijn in tabel 5.1 rood weergegeven. Deze maatregelen worden niet geselecteerd. De overige (in groen weergegeven) maatregelen worden wel geselecteerd. Tabel 5.1 Mogelijke maatregelen en significante schade Significante schade Selectie A Brongerichte maatregelen A1 Reductie inlaat gebiedsvreemd water Ja A3 Reductie bodembelasting meststoffen Landbouw Nee Bufferstroken Ja B Waterkwaliteit, procesgericht B16 Teeltverandering Landbouw Nee D Ecologische kwaliteit, waterbeheer D2 Verhogen drainagebasis Landbouw Nee D6 Dynamisch peilbeheer Ja E Ecologische kwaliteit, inrichting E3 Inrichting oevers Ja E6 Aanleggen vistrappen bij stuwen Ja E7 Verwijderen stuwen Ja E10 Aanleg inundatiezones Ja F Ecologische kwaliteit, beheer F3 Natuurvriendelijk schonen Ja F9 Beperken recreatie Recreatie Nee G Grondwaterkwantiteit G2 Drainage opheffen Landbouw/Stedelijk Nee G3 Peilopzet Ja Waterlichaam Leekstermeer 17 van 26

18 Om de volgende redenen worden enkele van in tabel 5.1 genoemde maatregelen beschouwd als maatregelen die significante schade tot gevolg hebben: A3 Reductie bodembelasting meststoffen: Extra reductie van bemestingsniveau bovenop het huidige beleid (evenwichtsbemesting in 2015) zal leiden tot schade voor de landbouw. B16 Teeltverandering: Door een verandering van toegestane teelten in het gebied Leekstermeer, kan een ongelijke situatie ontstaan met andere gebieden. Dit wordt beschouwd als significante schade voor de landbouw. D2 Verhogen drainagebasis: Door het verhogen van de drainagebasis verslechteren de productieomstandigheden voor de landbouw. F9 Beperken recreatie: Door het beperken van de recreatieve mogelijkheden, zal een negatief effect optreden voor de functie recreatie. G2 Drainage opheffen: Door deze maatregel zullen landbouwgronden natter en dus lastiger te bewerken worden. Ook kan opbrengstderving opleveren. 5.3 Maatregelen om ecologisch doel te halen In onderstaande tabel 5.2 staan alle relevante maatregelen opgenomen die geen significante schade veroorzaken. Deze volgen uit tabel 5.1. Dit is het maatregelenpakket dat maximaal haalbaar wordt geacht (pakket GEP ). Voor de hoogte van het ecologisch doel zijn van de maatregelen uit tabel 5.2 alleen de maatregelen van belang die gericht zijn op hydromorfologische omstandigheden. Wat emissiereductie betreft, wordt er, conform de KRW, bij de hoogte van het MEP van uitgegaan dat er geen negatieve belastingen aanwezig zijn. De mogelijke maatregelen zijn in een aantal soorten maatregelen op te delen: ecologische maatregelen (bijv. natuurvriendelijk schonen); morfologische maatregelen (bijv. aanleg natuurvriendelijke oevers); emissiereducerende maatregelen (bijv. minder uitspoeling van stoffen uit de landbouw). Tabel 5.2 Kosten, effect en effectiviteit van maatregelen Code Maatregel Kosten Effect Effectiviteit A Brongerichte maatregelen A1 Reductie inlaat gebiedsvreemd water Laag (1) Matig (2) 2 Bufferstroken Laag (1) Matig (2) 2 D Ecologische kwaliteit, waterbeheer D6 Dynamisch peilbeheer? Hoog (3)? E Ecologische kwaliteit, inrichting E3 Inrichting oevers Matig (2) Hoog (3) 1,5 E6 Aanleggen vistrappen bij stuwen Matig (2) Hoog (3) 1,5 E7 Verwijderen stuwen Matig (2) Hoog (3) 1,5 E10 Aanleg inundatiezones Hoog (3) Hoog (3) 1 F Ecologische kwaliteit, beheer F3 Natuurvriendelijk schonen Laag (1) Matig (2) 2 G Grondwaterkwantiteit G3 Peilopzet? Matig (2)? 18 van 26 Waterlichaam Leekstermeer

19 In tabel 5.2 staat per maatregel de kosteneffectiviteit. De kosteneffectiviteit kan fungeren als een graadmeter voor het inzetten van bepaalde maatregelen. Deze kosteneffectiviteit wordt berekend door de kosten van een maatregel te delen op het effect (de baten) van die maatregel. Om de inschatting eenvoudig te houden is gebruik gemaakt van de ranges: hoog (3), matig (2) en laag (1). Hieronder volgt per maatregel een uitleg: A1 Reductie inlaat gebiedsvreemd water: Als er in landbouwgebied in natte perioden minder water afgevoerd wordt, hoeft er in drogere perioden minder ingelaten te worden. In hoeverre deze maatregel uitgevoerd kan worden moet onderzocht worden. Bufferstroken: Het aanleggen van bufferstroken rondom watergangen grenzend aan landbouwpercelen beperkt de af- en uitspoeling van meststoffen richting de watergangen. De kosten hiervan zijn laag en het effect is matig. D6 Dynamisch peilbeheer: De gevolgen hiervan zijn onbekend en zouden eerst moeten worden onderzocht. Het effect van deze maatregel is hoog, omdat planten bij een dergelijk peilbeheer veel beter tot ontwikkeling kunnen komen. Vissen en waterinsecten profiteren hier direct van. E3 Inrichting van oevers: De oevers van watergangen en het meer kunnen natuurvriendelijk worden ingericht. De kosten van deze werkzaamheden zijn matig. Hierbij zijn niet de kosten van grondverwerving inbegrepen. Het effect wordt als hoog ingeschat door de zuiverende werking van de waterplanten en het ontstaan van paaiplaatsen voor vis. E6 Aanleggen vistrappen bij stuwen: De kosten voor het aanleggen van een vistrap wordt als matig ingeschat. Het effect op vis is groot, omdat er migratiebarrières worden opgeheven. E7 Verwijderen stuwen: Het verwijderen van stuwen brengt relatief weinig kosten met zich mee. Bij deze maatregel moeten wel de neveneffecten voor de omringende landbouwgebieden ingeschat worden. Het effect op vis is groot omdat er migratiebarrières worden opgeheven. E10 Aanleg inundatiezones: Inundatiezones staan meerdere keren per jaar onder water, door natuurlijke omstandigheden. De kosten worden als hoog ingeschat omdat gronden aangekocht moeten worden. Het effect op de ecologie is groot. F3 Natuurvriendelijk schonen/gedifferentieerd onderhoud: Bij natuurvriendelijk schonen/gedifferentieerd onderhoud wordt het onderhoud gevarieerd in tijd en ruimte. Veelal wordt één zijde van een watergang onderhouden, in plaats van twee zijden. In een volgende ronde wordt aan de andere zijde van de watergang onderhoud gepleegd. De kosten zijn laag, terwijl de ecologische effecten hoog zijn. G3 Peilopzet: Door het verhogen van de waterstanden in het Leekstermeer zal het natte oppervlak van het meer veel groter worden doordat het dan op hetzelfde peil staat als de polder Matsloot-Roderwolde na inrichting. Het gebied vormt dan meer één geheel. De kosten van een dergelijke maatregel zijn onbekend omdat het het peil van het gehele boezemsysteem betreft. Het effect zal matig zijn. Nader onderzoek is nog nodig. In tabel 5.2 is voor de maatregelen tevens een inschatting gemaakt (op basis van expert judgement) van de kosteneffectiviteit. De kosteneffectiviteit kan fungeren als een graadmeter voor het inzetten van bepaalde maatregelen en wordt berekend door de kosten van maatregelen te delen op het effect ervan. Om de inschatting eenvoudig te houden is gebruik gemaakt van de ranges hoog (3), matig (2) en laag (1). Waterlichaam Leekstermeer 19 van 26

20 5.4 Maatregelenpakketten Op basis van het hierboven beschreven maatregelen zijn de maatregelenpakketten Huidig beleid, Beleidsdoelstelling 2015 en GEP opgesteld. Daarnaast worden de reeds uitgevoerde maatregelen kort beschreven. De maatregelen uit tabel 5.2 zijn verwerkt in de reeds genoemde pakketten Huidig beleid, Beleidsdoelstelling en GEP. Naast de te nemen maatregelen in de toekomst zijn er de afgelopen jaren ook reeds maatregelen uitgevoerd die hebben bijgedragen aan de verbetering van de waterkwaliteit en/of de ecologie. Conform de KRW-systematiek worden maatregelen die zijn genomen vanaf het jaar 2000 opgenomen in de berekeningen. Hieronder worden reeds uitgevoerde maatregelen en de maatregelen voor de drie pakketten kort beschreven. Reeds uitgevoerde maatregelen In het gebied zijn in de periode de volgende maatregelen reeds uitgevoerd: Aansluiting percelen op riolering en IBA: De afgelopen jaren zijn binnen het afwateringsgebied van het Leekstermeer met name rioleringsmaatregelen uitgevoerd. In totaal zijn 12 lozingen van ongerioleerde percelen gesaneerd. Eén perceel is aangesloten op het rioleringssysteem en bij elf percelen is een IBA aangebracht. Pakket Huidig beleid In dit pakket zijn het generieke (landelijke) beleid en de maatregelen die al gepland staan tot het jaar 2015 opgenomen. Onder generiek beleid wordt verstaan: behalen basisinspanning; uitvoering nitraatrichtlijn (mestwetgeving); beperken lozingen bedrijven; maatregelen lozingenbesluit; behalen 75% stikstofreductie RWZI. Een andere maatregel, welke is opgenomen in het huidige beleid is: Inrichtingsplan Waterberging-Natuur Roden-Norg: Het huidige beleid bestaat voor het Leekstermeergebied uit de realisatie van waterberging en natuur. De komende jaren zullen met name in dit kader maatregelen in het afwaterend gebied van het Leekstermeer worden uitgevoerd. Onderstaand wordt een korte toelichting op het plan gegeven. Het plangebied is een laagveengebied, op de overgang van het Drents plateau en het Gronings kleigebied. Het gebied ligt vrijwel geheel beneden NAP, hoofdzakelijk één tot een halve meter, en er wordt een winterpeil gehanteerd van NAP -1,30 m. In de zomer wordt het peil door waterinlaat gehandhaafd op NAP -1,15 m in de polder Matsloot en op NAP -1,10 m in De Bolmert. Voor het waterbergingsgebied in de polder De Bolmert, Jarrens, Middelvennen en Sandebuur is meebewegende berging afgesproken. Dit betekent dat de waterstand meebeweegt met de boezem. Het streefpeil van de boezem is NAP -0,93 m. 20 van 26 Waterlichaam Leekstermeer

21 In regenrijke periodes stijgt de waterstand tijdelijk boven het streefpeil. Tussen het Leekstermeer en het Leeksterhoofddiep komt een doorvaarbare waterscheiding. Deze is bedoeld om menging van water tussen het Leeksterhoofddiep en het Leekstermeer te voorkomen. Tussen beide delen is geen peil- en waterstandsverschil. Het waterbergingsgebied in de polder Matsloot gaat functioneren als getrapte meebewegende berging. Dit gebied watert af op het Leekstermeer via twee drempels, die zorgen voor een gemiddelde waterstand in de winter van NAP -0,83 m. In periodes met hogere waterstanden op de boezem, stijgt het water in het Matslootgebied gelijk met het water op de boezem. In de polder Matsloot worden verder enkele slenken aangelegd, waardoor het water van het Peizerdiep naar het Leekstermeer stroomt. De belangrijkste functie van de slenken is het water naar het Leekstermeer te leiden en water in het gebied Matsloot-Roderwolde te verspreiden. In het Koningsdiep wordt een smalle beweegbare stuw aangelegd, die eenzijdig kerend is. Dat wil zeggen dat het water uit de Electraboezem niet het bergingsgebied in kan stromen. Deze stuw zorgt ervoor dat het water van het Peizerdiep en Eelderdiep voor ongeveer 75% wordt afgeleid naar het Leekstermeer. Ten behoeve van de instroom voor de meebewegende berging worden drie brede openingen gemaakt in de huidige kade langs het Leekstermeer en twee openingen in de kaden langs de Rodervaart. Verder blijven de kaden langs het Leekstermeer en de Rodervaart gehandhaafd. Wel worden delen van de oevers van het Leekstermeer afgevlakt tot een talud 1:10 of flauwer, zodat er meer ruimte ontstaat voor de ontwikkeling van moerasplanten langs de oevers. De uitstroomopeningen in het Leekstermeer bestaan uit vaste brede drempels, die zo ontworpen worden dat ze passeerbaar zijn voor vissen. Figuur 6.1 Toekomstige overstromingsvlakte De inrichting van het waterbergingsgebied is in principe een WB21-maatregel om hoogwaterstanden op de Electraboezem af te vlakken. Omdat delen van de taluds flauw worden aangelegd (1:10 of flauwer) krijgen oeverplanten de kans om tot ontwikkeling te komen. Dit heeft een gunstig effect op de waterkwaliteit en ecologie. Daarnaast zorgt de doorvaarbare waterscheiding ervoor dat het kwalitatief mindere water uit het Leeksterhoofddiep wordt afgebogen naar het Lettelberterdiep en niet meer het Leekstermeer instroomt. Verder zal, wanneer de waterberging is aangelegd, het Leekstermeer worden gevoed met kwalitatief goed water uit het Peizerdiep. De aan te leggen vismigratievoorzieningen dragen bij aan het vergroten van het leefgebied voor vis. Waterlichaam Leekstermeer 21 van 26

22 Pakket Beleidsdoelstelling Reduceren voedingsstoffen: In de plannen rond de waterberging is voorgesteld dat het Leeksterhoofddiep (bron van veel nutriënten) middels een doorvaarbare waterscheiding van het Leekstermeer gescheiden wordt. Het meer zal wel nog lange tijd een flinke hoeveelheid uit het geïnundeerde natuurgebied (nalevering uit de bodem, met name fosfaat) te verwerken krijgen. In het MER-rapport wordt een lichte verbetering van de waterkwaliteit in het Leekstermeer verwacht als gevolg van verminderde nutriëntaanvoer bij de nieuwe inrichting. Er valt nog winst te halen uit het beperken van aanvoer van nutriënten uit de beken Peizerdiep en Eelderdiep. In de waterlichamen Bovenlopen en Benedenlopen Eelder- en Peizerdiep worden maatregelen geformuleerd om de uit- en afspoeling van nutriënten te beperken. Pakket GEP Reduceren voedingsstoffen: zie pakket Beleidsdoelstelling. 22 van 26 Waterlichaam Leekstermeer

23 6 Waterkwaliteitsdoelen 6.1 Beschrijving gewenste ecologische toestand De gewenste ecologische toestand wordt vastgelegd als het GEP (Goed Ecologisch Potentieel). Hier horen ook chemische normen bij om de ecologische doelstellingen te halen. De huidige ecologische kwaliteit van het Leekstermeer is slecht tot ontoereikend. De chemische en biologische doelen zijn nader weergegeven in bijlage 5. Beschrijving GEP Leekstermeer Het Leekstermeer is een matig grote ondiepe semi-stagnante gebufferde zoetwaterplas. De variatie van verblijftijden van oppervlaktewater is groot, van enkele dagen tot jaren. Het peil vertoont een natuurlijker seizoensgewijze fluctuatie. Als gevolg hiervan is het meer omgeven met grote overstromingsvlakten. De aanwezige levensgemeenschappen kunnen, als gevolg van de variatie in tijd en ruimte, sterk fluctueren. In de oeverzone komen grote vlakten oevervegetatie voor die de golfwerking op de oeverzone bufferen. In het open water komen veel ondergedoken waterplanten voor en daarmee geassocieerde levensgemeenschappen waterinsecten en vis. Dit is echter afhankelijk van onder meer trofiegraad, helderheid van het meer en het diepteverloop. In inundatiegebieden en op flauw oplopende oevers komen vooral oeverplanten tot ontwikkeling en in mindere mate ondergedoken waterplanten. De oevers en de watergangen worden niet of natuurvriendelijk onderhouden. Door de afnemende voedselrijkdom komen er steeds meer kritische en karakteristieke soorten voor. Dit kan nog lang duren door nalevering van voedingsstoffen uit de voormalige landbouwgronden. Waterinsecten en vissen profiteren van deze ontwikkeling van waterplanten. Echter, ook voor deze groepen geldt dat er nog lang vooral algemene soorten voorkomen. Er is voor vis geen enkele barrière meer tussen de bovenlopen van het Eelder- en Peizerdiep en de Waddenzee. Dit houdt in dat er geen kunstmatig peilverschil is tussen Leekstermeer en polder Matsloot-Roderwolde. In onderstaande foto is een impressie van de toekomst weergegeven. Waterlichaam Leekstermeer 23 van 26

24 Maatregelenpakketten Met het uitvoeren van maatregelen die bij de beschreven pakketten horen, zullen verschuivingen plaatsvinden in de Ecologische Kwaliteitsratio s van 4 kwaliteitselementen algen, waterinsecten, waterplanten vis (zie tabel 6.1). In principe is het GEP nodig voor het bereiken van een goede ecologische toestand in De uitvoering van maatregelen zou echter nog gefaseerd kunnen worden door het pakket Beleidsdoelstelling voor 2015 te kiezen en het pakket GEP als te bereiken doel in Tabel 6.1 Samengevat ecologische situatie varianten Huidige situatie Huidig beleid Beleidsdoelstelling GEP Algen Ontoereikend Goed Goed Goed Waterplanten Slecht Matig Goed Goed Waterinsecten Ontoereikend Matig Goed Goed Vissen Ontoereikend Matig Matig Goed 6.2 Gewenste chemische toestand De gewenste chemische toestand kan als volgt worden omschreven: Prioritaire stoffen: In de huidige toestand vinden in het Leekstermeer geen overschrijdingen van de normen voor prioritaire stoffen plaats. Dit dient zo te blijven. Overige verontreinigende stoffen: Zoals beschreven bij de huidige situatie overschrijdt met name koper de norm. Belangrijke bronnen voor de belasting van het oppervlaktewater met koper zijn verkeer (scheepvaart), landbouw, RWZI s en atmosferische depositie (Hoofdrapport karakterisering Rijndelta, maart 2005). In eerste instantie wordt ingezet op het huidige, generieke beleid om te gaan voldoen aan de norm. Ecologie-ondersteunende stoffen: De chemische kwaliteitselementen die onderdeel uitmaken van de ecologische doelstelling zijn stikstof, fosfaat, zuurstof, doorzicht, zuurgraad (ph), chloride en temperatuur. Wat de nutriënten betreft vormt de uit- en afspoeling van landbouwgronden, nu en in de toekomst, verreweg de belangrijkste bron. Dat geldt zeker voor stikstof. Bij fosfaat is het effluent van RWZI s eveneens een bron van betekenis. Op het Leeksterhoofddiep vindt een lozing vanuit een RWZI plaats. Indirect beïnvloedt deze lozing het Leekstermeer. De bijdrage van emissies vanuit het stedelijk gebied op het totaal is relatief gering. Een veel grotere inspanning op het gebied van het reduceren van emissies vanuit het stedelijk gebied is dus weinig zinvol. Niettemin kunnen deze lokaal voor waterkwaliteitsproblemen zorgen, omdat de belasting periodiek erg groot kan zijn. Landelijk zijn er voor de ecologie-ondersteunende stoffen voor natuurlijke wateren concept(krw)-werknormen opgesteld. Deze zijn gebiedsspecifiek gemaakt en staan weergegeven in tabel van 26 Waterlichaam Leekstermeer

25 Tabel 6.2: Chemische parameters Huidige situatie 2015 MTR* Concept werknormen Maatregelen nodig N (mg/l; z) 3,05 2,4 2, Nee P (mg/l; z) 0,28 0,17 0, Nee Doorzicht (m; z) Ja Chloride (mg/l; 90-perc.) 95 < Nee Zuurstof (mg/l; 10-perc.) 7, Nee Bovenstaande getallen zijn weergegeven in zomergemiddelden (z) of jaargemiddelden (j); 90 percentiel of 10-percentiel. * MTR = Maximaal Toelaatbaar Risico (uit Vierde Nota Waterhuishouding) Gelet op het bovenstaande wordt geconcludeerd dat er nog een belangrijke KRW-opgave ligt om het eutrofiëringsprobleem te verminderen. Echter door de aanleg van het waterberging- en natuurgebied Matsloot-Roderwolde en de Eelder- en Peizermaden is de verwachting dat de nutriëntwaarden zullen dalen. Daarom wordt er vooralsnog van uitgegaan dat deze zo positief werken dat er nauwelijks aanvullende maatregelen nodig zijn. Ook de chloridegehalten zullen naar verwachting sterk dalen. De verdere uitwerking van maatregelen zal plaatsvinden in het volgende hoofdstuk, waar zal worden nagegaan welke maatregelen mogelijk zijn om de eutrofiëring terug te dringen. Zoals eerder geconstateerd is belasting vanuit de landbouw de belangrijkste bron, maar deze varieert sterk. Dit heeft te maken met droge en natte jaren. 6.3 Grootste knelpunten Op basis van voorgaande beschrijving kunnen de volgende grootste knelpunten worden vastgesteld: inrichting oevers; peilbeheer; te hoge nutriëntengehalten Waterlichaam Leekstermeer 25 van 26

26 7 Kosten van maatregelen Tabel 7.1 Maatregelen en kosten Leekstermeer Maatregelen & Kosten Bron Maatregel Uitvoering Trekker Eenheid Hoeveelheid Eenheidsprijs x mln Totale kosten x mln Uitgevoerde maatregelen Project Westerkwartier Schoon Leek: aansluiting percelen op IBA Gemeente stuks 1 0,008 0,008 Riolering buitengebied Noordenveld Aansluiting percelen op riolering 2005 Gemeente stuks 1 0,012 0,012 Riolering buitengebied Noordenveld Aansluiting percelen op IBA 2005 Gemeente stuks 9 0,008 0,072 Riolering buitengebied Groningen Aansluiting percelen op IBA 2006 Gemeente stuks 1 0,008 0,008 Totaal 0,100 Pakket Huidig beleid Herinrichting Peize Waterberging Leekstermeer < 2015 Waterschap ,000 Totaal 16,000 Pakket Beleidsdoelstelling Reductie nutriënten < 2015 Waterschap - - Kosten ander waterlichaam - Totaal 0,000 Pakket GEP Reductie nutriënten > 2015 Waterschap - - Kosten ander waterlichaam - Totaal 0,000 Totale kosten voor 2015 (Pakketten HB & BD2015) Totale kosten na 2015 (Pakket GEP) Totale kosten alle pakketten 16,000 0,000 16, van 26 Waterlichaam Leekstermeer