KNNV excursie Filosofendal

Transcriptie

1 KNNV excursie Filosofendal zondag 7 maart 2010 Zonnig, koud winterweer, 3 C. Deelnemers: Piet Smeets, Gio van Bernebeek, Elvira van Loon, Gemma van Os, Govert Storms, Jochem Kühnen & Lisette, Piet Schoenmakers, Wim van Lanen, Liesbeth Staphorst, Chris Ingenhou, Annemiek. Foto s: Piet Smeets en Gio van Bernebeek. Excursieleider en verslag: Jan Nillesen.

2 Duivelsberg en Wylerberg De Duivelsberg is een ca. 125 ha groot natuurreservaat gelegen op de stuwwal ten oosten van Nijmegen. Geomorfologie en bodem Circa jaar geleden, ten tijde van de landijsbedekking van het Saalien, werden de rivierafzettingen door het dikke pak landijs schuin tot verticaal omhoog geperst, met het ontstaan van stuwwallen als gevolg. Door de bijna verticale gelaagdheid van de stuwwal ter plaatse, is hier verschillend bodemmateriaal op zeer korte afstand van elkaar te vinden: zand, grind, leem en lössleem. Bij het afsmelten van het landijs, bij het naderen van het interglaciaal, het Eemiën, bezweek de stuwwalboog die bestond tussen de Brandenberg bij Kranenburg en de Elterberg aan de zuidzijde van Montferland onder de druk van het smeltwatermeer tussen het landijs en de stuwwalboog. Een ware vloedgolf met een forse erosie was het resultaat. Zo zou de noordelijke steilrand van de stuwwal zijn ontstaan. Het landschap Het gebied bestaat voor een groot deel uit opgaand bos met hiertussen kleine agrarische enclaves. Van oudsher was het gebied versnipperd en was de agrarische activiteit in met name het westelijk gedeelte groter dan heden ten dage. In de omgeving van huize Wylerberg en tegen de zuid-hellingen van het Filosofendal waren door steilrandjes (graften) begrensde akkerlandjes in gebruik. Grote delen, vooral de steile hellingen, waren ook in gebruik als boomgaard in combinatie met beweiding. In de jaren zeventig zijn diverse akkers omgezet in graslanden. Op de voedselarme, drogere grindkoppen ten noorden van het Filosofendal en op een groot deel van het oostelijk plateau van de Duivelsberg bevond zich heide, die evenals de andere agrarische gronden extensief begraasd werd door vee. Omstreeks 1800 kwam het gebied in handen van één eigenaar en werd er een bosbouwkundig beheer gevoerd. De heide werd beplant met Grove den en de rijkere gronden, vooral op de hellingen met eik en beuk. Tamme kastanjes werden alleen langs de lanen in het gebied geplant. Deze beplanting is nu nog in grote lijnen terug te vinden in de soortensamenstelling in het bos. We dienen ons dus te realiseren dat het nu dominante bosaspect eigenlijk iets is van de afgelopen 100 jaar, daarvoor was het een open, agrarisch gebied. Vooral het

3 aandeel Tamme kastanje is deze eeuw duidelijk toegenomen: deze heeft zich later spontaan verder verspreid. Tot ongeveer 1935 werd bij het bosbouwkundig beheer een redelijk planmatig regime gevoerd, daarna trad door een gebrek aan financiële middelen een verwaarlozing in. Waterhuishouding In 96% van het gebied bevindt het grondwater zich diep onder de oppervlakte, waardoor de plantengroei dus afhankelijk is van het hangwater. Drie procent van de oppervlakte is nat. Voor de hydrologie van het gebied zijn vooral de door stuwing scheefgestelde kleilagen in de ondergrond van groot belang. Deze zeer slecht doorlatende klei vormt plaatselijk een barrière voor het omlaagzakkende grondwater. Dit water wordt hierdoor gedwongen door het zand- en lösspakket zijwaarts af te stromen. Op plaatsen waar deze kleilagen in dalen en kommen worden aangesneden komt dit grondwater in de vorm van kwel en bronnen aan de oppervlakte. Dit water heeft in ieder geval ten dele een plaatselijke herkomst. Gezien het feit dat zelfs in heel droge zomers de genoemde bronnen niet droogvallen, lijkt het waarschijnlijk dat er continu voeding door grondwater plaatsvindt: het bekken van Groesbeek zou hierdoor in ieder geval vroeger een belangrijke brongebied kunnen zijn geweest. Nadere gegevens hiervoor ontbreken echter. Menselijke invloeden Omstreeks 1920 kwam het gebied grotendeels als erfdeel uit het vermogen van het Kleefse geslacht Hibi in bezit van mevrouw Schuster-Hibi. De villa Wylerberg werd in in opdracht van de Weimar Republiek gebouwd voor mevrouw Schuster-Hibi. Deze opdracht kan als een compensatie worden beschouwd van het verlies dat haar man leed door de confiscatie van zijn fabrieken in Lotharingen ten gevolge van het Vlecksverdrag tussen Duitsland en Frankrijk uit Zo was dit gebouw dus een direct gevolg van de eerste wereldoorlog. Ook in de tweede Wereldoorlog heeft het gebied en ook de villa Wylerberg zwaar te lijden gehad van de strijd. In mei 1940 lagen Duitse eenheden verborgen op de

4 Duivelsberg en in de winter van 1944/45 ging de frontlinie diverse keren heen en weer over de Duivelsberg. Vooral in het oostelijk deel van de Duivelsberg zijn hiervan nog sporen in het terrein te zien. Het bos werd nadien vooral gehavend bij het naderen van de grenscorrectie in 1949, veel oude bomen werden toen met name in het Filosofendal gekapt. Na de annexatie in 1949 werd het officiële grensverdrag in 1963 geëffectueerd. Hierbij werd het geannexeerde gebied verkleind. Vooral agrarische gronden werden weer aan Duitsland teruggegeven. Het natuur- en cultuurhistorisch mooiste deel bleef echter in Nederlandse handen. De Heksendans, romantisch bosmeertje, verstild dromend van tijden weleer Bijgelovige voorvaderen zagen in de nachtelijke nevelslierten boven het water heksen dansen. De Witte wieven zochten naar de legendarische schat verborgen in de diepte van de Duivelsberg. In 1905 vermoordde de Belgische leraar Jules Cherpion zijn dienstbode, zijn geliefde die in verwachting van zijn kind was, in het stille water van de Heksendans. Men vond de getuige, de wandelstok met de initialen J.C. Hij had ongeoorloofde betrekkingen met haar en werd veroordeeld tot levenslange dwangarbeid.

5 Bij de Heksendans discussieerden we over het ontstaan van de plas. Het is waarschijnlijk een oude leemkuil. Zowel in de Romeinse tijd als in het recente verleden is hier naar leem gegraven. In de tekening hiernaast Romeinse ovens te Holdeurn. Leemafgravingen op de Duivelsberg

6 Vorstcreep, een alpienverschijnsel zichtbaar langs de Holleweg. De merkwaardige aan de voet gebogen boomstammen, waren aanleiding tot de beschouwing over vorstcreep. Habitattype Veldbies-Beukenbos We komen twee typen bos tegen. Het Veldbies-Beukenbos en het Beuken-Eikenbos. Het veelvuldig voorkomen van Grote veldbies wijst op Veldbies-Beukenbos. Kenmerken van het Veldbies-Beukenbos - Relatief hoge neerslag - Hoge luchtvochtigheid - Gemiddeld lage temperaturen Het Veldbies-Beukenbos is in Nederland beperkt tot de zuidoosthoek van Zuid-Limburg en dit plekje op de Nijmeegse stuwwal. Dit kleine Nederlandse gebied met Veldbies-Beukenbos ligt aan de noordwestrand van het areaal van dit bostype, dat in Middel- Europese gebergten grote oppervlakten beslaat. De zuidoosthoek

7 van Zuid-Limburg is het hoogst gelegen [boven 150 m zee hoogte] en tevens neerslagrijkste deel van ons land. De boomlaag bestaat uit Beuk [hoogte 25 meter], Zomereik, Ruwe en Zachte berk, Gewone Esdoorn, Haagbeuk, Tamme kastanje, Fijnspar en Acacia. In de struiklaag: Wilde lijsterbes, Hulst, Klimop en Hazelaar. In de kruidlaag: Grote veldbies, Bochtige smele, Brede stekelvaren, Adelaarsvaren, Wilde kamperfoelie en Zwarte Bramen. In de moslaag komen naast Gewoon sterrenmos, Gewoon pluisjesmos, Fraai haarmos, Gerimpeld platmos, soorten van vettere bodem voor, zoals Fijn laddermos en Gewoon Dikkopmos. Habitattype: Zuurminnend Atlantisch Beukenbos met ondergroei van Ilex of Taxus De Adelaarsvaren is kensoort binnen deze bosformatie. Ook Dubbelloof komt als bosplant voor, veelal in de schaduwrijke holle wegen en beekoever. De veelal spaarzaam ontwikkelde moslaag, bevatte Gewoon sterrenmos, Fraai haarmos, Heideklauwtjesmos, Gewoon gaffeltand, Gewoon pluisjesmos en Kussentjesmos. Epifytische korstmossen: Gewoon vliegenstrontjesmos, Gewone poederkorst, Kapjesvingermos, Gewoon schorsmos, Gewoon schildmos. Het Bronmilieu: Stenotherm Het bronmilieu wordt gekenmerkt door constantheid in watertemperatuur (overdag en 's zomers en 's winters), waterafvoer, chemische samenstelling en zuurstofgehalte. Flora en fauna zijn aangepast aan deze zogenaamde stenotherme omstandigheden. Elzenbronbos met Kwelveen Op plaatsen in een helling waar een watervoerende zand of grindlaag aan de oppervlakte komt treedt grondwater uit. Geconcentreerde uitstroming treedt op indien het watervoerend pakket op een scheefliggend, waterkerende leemlaag ligt, waarover het grondwater naar een komvormige laagte afstroomt. Onderweg neemt het water stoffen op uit de afzettingen die het passeert. Uit humus en ander organisch materiaal neemt het koolstofdioxide op, waardoor de oplosbaarheid van metaalionen [onder meer calcium en ijzer] in het water toeneemt. Een ecologisch belangrijk kenmerk van deze bronnen is de

8 constante watertemperatuur, die ca 10 C bedraagt. s Winters is het bronmilieu warmer, s zomers kouder dan de omgeving. Doordat het water koel en beweeglijk is, neemt het meer zuurstof uit de lucht op dan stilstaand water. Associatie van Paarbladig Goudveil Het bronmilieu stelt speciale eisen aan de plantengroei waaraan maar weinig soorten voldoen. De kenmerkende soorten planten groeien in kussens. Ze hebben sterk vertakte kruipende stengels, waaraan opgerichte zijstengels ontspringen, die tegen elkaar omhoog groeien. De planten, die zeer gevoelig zijn voor uitdroging, houden door deze groeiwijze zoveel mogelijk water onder en tussen hun spruiten vast. Paarbladig goudveil heeft bovendien ietwat vlezige bouw van stengel en bladeren. De levermossen Gewoon Plakkaatmos, Kegelmos en Vierkantsmos vermeerderen zich evenwijdig aan het substraat en vormen plakkaten, die de grond afdekken en aldus vocht vasthouden. Het Paarbladig goudveil, de meest specifieke bronplant van de Nederlandse flora, was alom aanwezig. Het viel op dat in de eigenlijke bronvegetatie slechts een beperkt aantal bosplanten doordringt. Paarbladig goudveil Grote veldbies Hazelaar Gevlekte aronskelk Bochtige smele Dubbelloof IJle zegge Moeraszegge Pilzegge Kamperfoelie Vogelwaarnemingen Het type bos Veldbies-Beukenbos en Beuken-Eikenbos heeft een vogelgroep die daar specifiek bij hoort. De Appelvinkgroep. Ze bestaat uit: Appelvink, Grote lijster, Fluiter en Houtsnip. Van de Appelvinkgroep wisten we alleen de Grote lijster in het druk bezochte bos te spotten. Boomklever Boomkruiper Glanskopmees Goudhaantje Grote bonte specht Grote lijster Koolmees Merel Middelste bonte specht Pimpelmees Staartmees Vink

9 Middelste bonte specht Het Beekse Filosofendal is dé trekpleister voor vogelaars uit Nijmegen geworden sinds de daar is waargenomen. Deze vogel is een paar centimeter kleiner dan de Grote bonte specht, en kwam tot 12 jaar geleden alleen voor in Zuid-, Midden- en Oost-Europa. Na 1995 is hij naar Nederland gekomen, maar was hij alleen te vinden in Twente en Zuid-Limburg. Qua uiterlijk vertoont de middelste subtiele verschillen met de grote en kleine soortgenoten in ons land. De middelste heeft een rood petje en een rossige waas op z n buik. Hij mist echter het zwarte streepje in z n nek. De middelste heeft niet zo n harde snavel, zodat hij zacht hout opzoekt. Hij roffelt bijna niet. De specht werd als eerste in Beek gezien door de fanatieke Nijmeegse vogelaar Remco Wester, die al een paar winters op de middelste aan het jagen was. Sinds de ontdekking zijn al veel vogelaars naar het Filosofendal afgereisd om een glimp van de nieuwkomer op te vangen. Spectaculaire winterpaddenstoelen Rode kelkzwam Foto: Gio van Bernebeek Met behulp van Gio brachten we vele paddenstoelen op naam. Vooral de bekerzwammen spraken tot de verbeelding. Er groeien hier twee soorten. De Krulhaarkelkzwam en de Rode kelkzwam die alleen microscopisch van elkaar zijn te onderscheiden. Als je in dit barre winterhalfjaar de schitterende Rode kelkzwammen ziet, word je lyrisch. Deze rode bekerzwammen komen vaak na de eerste nachtvorst al te voorschijn en trotseren vorst, sneeuw en ijs. Kelkzwammen bezitten zoveel antivries dat ze vorst tot - 15 Celsius doorstaan. De afgelopen koude periode heeft dat wel weer bewezen. en de laatste zijn soms nog in april te zien. Het zijn dus echte winterpaddenstoelen. De vruchtlichamen doorstaan soms de hele winterperiode. Maar als het in maart zonnig en warm wordt, kunnen ze ineens ineenschrompelen en snel verdwijnen. Veel exemplaren worden door dieren aangevreten. Kelkzwammen zijn van binnen vermiljoen- tot scharlakenrood en van buiten vuilwit tot rozerood. Ze hebben een vrij lange witte steel waarmee ze in dode takken en stammen wortelen. De Kelkzwammen groeiden op, bemoste, liggende takken die iets ingegraven in vochtig voedselrijk loofbos lagen. Het verschil in pigment (carotenoïden) kan in uitzonderlijke gevallen ook oranje, gele en witte exemplaren opleveren.

10 Rode kelkzwam Foto: Piet Smeets Het bleef niet bij deze twee bekerzwammen. Op een dode hazelaarstak vonden we de Hazelaarschijfzwam. Op een betonnen bruggetje lagen onzichtbaar voor het oog gemummificeerde [begraven] elzenkatjes. Daarop groeide het Elzenkatjemummiekelkje.

11 Echte tonderzwam Eikentrilzwam Elzenkatjemummiekelkje Geelbruine plaatjeshoutzwam Gele korstzwam Gewoon fluweelpootje Grijze buisjeszwam Kogelzwam Hazelaarschijfzwam Judasoor Oranje aderzwam Paarse knoopzwam Plooivlieswaaiertje Roestbruine kogelzwam Roodplaathoutzwam Ruig elfenbankje Vergroeide kogelzwam Waaiertje Witte bultzwam Zwarte trilzwam Zwavelzwam Vlokreeftjes In de beek zijn geen primaire producenten. Ze kunnen zich niet vasthouden in het stromend water. Wel zijn er reducenten aanwezig, zoals Gammarus pulex. Voedsel: detritus en aas Bladmossen Fijn laddermos Gewoon klauwtjesmos Gewoon sikkelsterretje Gewoon pluisdraadmos Gerimpeld platmos Gewone haarmuts Groot rimpelmos Levermossen Gewoon plakkaatmos, Kegelmos, Kantjesmos en Parapluutjesmos.

12 Het Filosofendal bezocht.