Nota van de ABAP-delegatie over de hervorming van de masteropleiding rechten

Transcriptie

1 Van: Tom Vos Jonas Vernimmen Pieter Gillaerts Marie Bourguignon Benjamin Verheye Caro Van den Broeck Sven Bollens Anouk Van der Mast m.m.v. Jan-Baptist Lemaire Datum: 5 oktober 2017 Nota van de ABAP-delegatie over de hervorming van de masteropleiding rechten 1. Principes van de hervorming Zelfs binnen een kwaliteitsvol masterprogramma als dat van de faculteit Rechtsgeleerdheid aan de KU Leuven, moeten we blijven streven naar continue verbetering. Zowel de studentendelegatie 1 als het faculteitsbestuur 2 zijn het er over eens dat de masteropleiding op bepaalde punten hervormd dient te worden. De studentendelegatie stelt hierbij twee leidende principes voor, die ook op diverse plaatsen terugkomen in het beleidsplan onderwijs: (1) meer aandacht voor metajuridische kennis en reflectie, en (2) meer aandacht voor vaardigheden. De assistentendelegatie is ervan overtuigd dat een hervorming op basis van deze principes zal leiden tot betere juristen, die ook het positieve recht beter begrijpen. Het lijkt ons nuttig om eerst te verduidelijken wat onder deze principes precies verstaan wordt. Meer aandacht voor metajuridische kennis en reflectie over het recht komt in essentie neer op het kritisch in vraag stellen van het huidige (Belgische) recht: waarom is het recht zoals het is? Deze reflectie kan verschillende vormen aannemen. Zo is het mogelijk dat er door rechtsvergelijking of rechtsgeschiedenis aangetoond wordt dat de keuze van het Belgische recht niet de enige mogelijk is. Daarnaast kan die reflectie ook gebeuren door met behulp van andere disciplines naar het recht te kijken (de law and methodes rechtsfilosofie, rechtseconomie, rechtssociologie, ). Meer aandacht voor vaardigheden kan men opsplitsen in twee elementen. Zo is het enerzijds belangrijk dat de juridische vaardigheden van studenten voldoende ontwikkeld worden, zoals bijvoorbeeld het opzoeken van juridische bronnen, het zelfstandig opbouwen van een juridisch argument, het schrijven van een juridische tekst, pleiten, Daarnaast zijn ook de niet-juridische vaardigheden (of niet-zuiver juridische vaardigheden) meer en meer van belang. Te denken valt aan onderhandelen, bemiddelen, communiceren, presenteren, het 1 Zie de nota: Een kritische reflectie over de masteropleiding Rechten, 22 november Beleidsplan onderwijs

2 schrijven van een tekst voor een niet-specialist, kennis van vreemde talen (voornamelijk Frans en Engels), In deze nota werken we op basis van deze principes enkele concrete voorstellen tot hervorming van de master uit. 2. Eindprofiel van de bacheloropleiding Een hervorming van de masteropleiding moet vertrekken vanuit een goed begrip van het eindprofiel van de bacheloropleiding, alsook van de doelstellingen van de masteropleiding. Bij de bespreking hiervan willen we geen kritiek uiten op de bachelor zoals ze nu bestaat en nemen we ze als een gegeven. Wel willen we aanduiden wat er nog niet aan bod komt in de bachelor (meestal met goede reden), maar dan wel aan bod moet komen in de master. In zeer grove lijnen kan de huidige bachelor gekarakteriseerd worden als volgt: 1. Een groot deel van de opleiding bestaat uit vakken die een overzicht geven van de voornaamste rechtstakken, wat in sommige gevallen al vrij comprehensief kan zijn. Deze vakken zijn vaak eerder beschrijvend van insteek. De focus ligt hier dus op het verwerven van juridisch inzicht. 2. In werkcolleges zoals rechtsmethodiek en juridisch schrijven, alsook in het bachelorseminarie en de inhoudelijke werkcolleges, worden juridische vaardigheden bijgebracht, met name het schrijven van juridische teksten en het opzoeken van juridische bronnen. 3. Ten slotte wordt er in zekere mate ruimte gemaakt voor metajuridische reflectie in de bacheloropleiding. Met name de rechtshistorische reflectie komt ruim aanbod in verschillende vakken. Ook krijgen studenten een vak en een werkcollege over rechtsvergelijking, waar de theoretische principes worden aangereikt op basis waarvan de studenten later zelf aan rechtsvergelijking kunnen doen. De elementen van buitenlands recht die aangeleerd worden in de bachelor blijven echter beperkt, evenals het op een rechtsvergelijkende manier bestuderen en in vraag stellen van het Belgische recht. Studenten worden ook vertrouwd gemaakt met de basis in enkele hulpwetenschappen, zoals economie, filosofie, rechtssociologie, rechtspsychologie. Niet elk van deze vakken slaat echter de brug met het recht (bv. het vak economie is geen economische analyse van het recht, maar eerder een inleiding tot economie zoals ook economen het leren). Aldus kan er worden besloten dat er in de bacheloropleiding wel aandacht is voor metajuridische reflectie (en met name i.v.m. de rechtshistorische vakken), maar dat er ruimte is om deze inzichten verder te verdiepen. Vooral de rechtsvergelijking met buitenlandse rechtsstelsels en de interdisciplinaire studie van het recht komen weinig aan bod in de bacheloropleiding. Op zich is dit te verdedigen, in de zin dat een masteropleiding hiervoor meer geschikt zou kunnen zijn. Juridische vaardigheden krijgen wel aandacht in de 2

3 bacheloropleiding, hoewel bijvoorbeeld meer praktijkgerichte juridische vaardigheden, zoals het opstellen van contracten en adviezen aan cliënten, bijna volledig onbelicht blijven. Het zelfstandig opbouwen van een juridische redenering verdient ook meer aandacht. Daarnaast moeten deze vaardigheden verder ontwikkeld en verdiept worden, om ze tot masterniveau te brengen. Ten slotte krijgen niet-juridische vaardigheden (met uitzondering van de taalvaardigheid in de vakken Français Juridique en Legal English ) in de bachelor weinig tot geen aandacht. Het onderstaande schema geeft het eindprofiel van de bachelor weer. De kleuren geven aan welke inzichten en vaardigheden wel (groen), niet (rood), of slechts in beperkte mate (geel) aan bod komen in de bacheloropleiding. Hieruit volgt dat het belangrijk is dat de masteropleiding zeker de inzichten en vaardigheden in de gele en rode vakken als leerdoelen opneemt. Uit het schema blijkt dat de masteropleiding vooral moet inzetten op het bijbrengen van metajuridische reflectie, juridische vaardigheden (vooral praktijkgerichte vaardigheden) en niet-juridische vaardigheden (vooral de soft skills). Het bijbrengen van juridisch inzicht kan relatief gezien minder aan bod komen in de masteropleiding, of minstens op een andere manier. Ook is de assistentendelegatie ervan overtuigd dat metajuridische reflectie bijdraagt tot een beter begrip van het positieve recht, zodat hierop niet aan kwaliteit moet worden ingeboet. EINDPROFIEL BACHELOR Inzicht Vaardigheden Juridische vaardigheden Juridisch Juridisch inzicht Onderzoeksvaardigheden Praktijkgerichte vaardigheden Niet-juridisch Metajuridische reflectie Niet-juridische vaardigheden Taal Soft skills 3. Leerdoelen voor de masteropleiding Het is belangrijk om te bekijken in welke mate de leerdoelen van de masteropleiding inhaken op welke inzichten en vaardigheden nog niet behaald zijn volgens het eindprofiel van de bacheloropleiding. Wat onmiddellijk opvalt bij de leerdoelen van de masteropleiding, is dat voornamelijk twee leerdoelen grondig uitgediept worden ten opzichte van de bacheloropleiding, namelijk de verbreding en verdieping van juridische kennis. Het verbreden van juridische kennis gebeurt voornamelijk in de plichtvakken, zoals Insolventierecht, subtantive law of the European Union, International and European Human Rights en Internationaal Privaatrecht, alsook in sommige 3

4 klemtoon- en keuzevakken in de mate dat niet elke rechtstak in de bachelor werd gezien, zoals bv. milieurecht of verzekeringsrecht. De verdieping van de juridische kennis gebeurt voornamelijk via de klemtoonvakken en keuzevakken. De plichtvakken zijn vanzelfsprekend noodzakelijk voor het programma, en in het algemeen zijn verdieping en verbreding van juridische kennis noodzakelijk in de masteropleiding. Toch krijgen deze doelstellingen wellicht relatief gezien te veel aandacht, als men rekening houdt met het feit dat metajuridische reflectie en juridische en niet-juridische vaardigheden in de bacheloropleiding slechts beperkt aangeraakt worden, en dus vooral aan bod moeten komen in de masteropleiding. Ook moet men vermijden dat er in de mastervakken sprake is van overmatige herhaling van leerstof uit de bacheloropleiding. Daarom zouden we graag de volgende doelstellingen toevoegen en/of verder benadrukken voor de masteropleiding: 1. Het aanbrengen van metajuridische kennis en reflectie: dit gebeurt momenteel vooral in Global Law en de twee reflectiecolleges die studenten moeten kiezen. Dit is echter zeer beperkt. Niet enkel de reflectiecolleges zouden een plaats moeten zijn voor reflectie over recht, maar ook elk juridisch mastervak zou dat moeten zijn. Vooralsnog is dit nog niet echt het geval. Dit betekent dat er meer rechtsvergelijking, rechtstheorie en interdisciplinaire studie van het recht zou moeten zijn binnen de juridische mastervakken. 2. Het versterken van de juridische vaardigheden: dit gebeurt voornamelijk in de werkcolleges, het masterseminarie en de masterproef. Hoewel de juridische vaardigheden van studenten al relatief veel aandacht krijgen, is ook hier ruimte voor verbetering. Zo mogen werkcolleges niet te schoolse casussen oplossen. Ook werd er reeds meerdere malen geopperd voor het herdenken van het masterseminarie en voor het invoeren van meerdere kleine schrijfopdrachten. 3 Ten slotte blijven bepaalde juridische vaardigheden nog volledig onderbelicht. Net als in de bachelor worden praktijkgerichte juridische vaardigheden, zoals het opstellen van contractuele clausules en van adviezen aan cliënten, immers bijna niet aangeraakt. 3. Het uitbouwen van niet-juridische vaardigheden: net als in de bachelor (met uitzondering van de taalvaardigheden) blijft dit aspect volledig onbelicht in de masteropleiding. 4. Voorstellen voor de hervorming van de masteropleiding De vertaling van bovenstaande principes in concrete voorstellen voor een masterhervorming is niet vanzelfsprekend. Wij bespreken hieronder enkele bestaande voorstellen en voegen enkele van onze eigen ideeën toe. 4.1 Meer aandacht voor reflectie en praktijkkennis 3 Een kritische reflectie over de masteropleiding Rechten, 22 november 2016, p. 2. 4

5 Zowel de studentendelegatie 4 als het beleidsplan onderwijs 5 stellen voor om nieuwe reflectiecolleges in te voeren (namelijk recht en literatuur, maatschappelijke vraagstukken van het recht, alsook het recent reeds ingevoerde vak hoogste rechtscolleges). Dit heeft enkele voordelen. Ten eerste, doordat er meer keuze is tussen reflectiecolleges, kan elke student een reflectiecollege kiezen dat voor hem of haar het best aansluit bij zijn of haar interesses en overige vakken. Ten tweede, doordat er meer reflectiecolleges zijn, verkleint het aantal studenten per reflectiecollege, wat interactiever onderwijs toelaat en op die manier de reflectie zou kunnen stimuleren. We zijn dan ook voorstander van een toenemend aantal reflectiecolleges. Toch is dit geen oplossing voor het hierboven vastgestelde probleem dat er te weinig reflectie is in de master. Studenten kiezen nog steeds slechts twee reflectiecolleges, zodat de hoeveelheid reflectie dezelfde blijft. Een oplossing hiervoor kan zijn dat studenten wordt toegelaten om meer reflectiecolleges op te nemen indien ze dit wensen, bijvoorbeeld in de plaats van een keuze- of klemtoonvak. Echter, ons lijkt het belangrijker om ervoor te zorgen dat elk juridisch mastervak een component reflectie bevat. Hiermee is één van de kernpunten in ons voorstel voor de hervorming geschetst: het invoeren van een component metajuridische reflectie in elk juridisch mastervak, door elementen van rechtsvergelijking, interdisciplinariteit, en/of rechtstheorie te incorporeren in de inhoud van dat vak. Ter illustratie kan hier verwezen worden naar de Verenigde Staten. Enigszins kort door de bocht kan daarover gesteld worden dat elk vak corporate law daar eigenlijk economic analysis of corporate law is. Mutatis mutandis geldt hetzelfde voor andere rechtsdomeinen. Ook is er in de VS in de meeste vakken ipso facto sprake van rechtsvergelijking, omdat elke staat een eigen recht heeft en het positieve recht dus steeds in vraag gesteld wordt. 6 Deze component van reflectie kan geïncorporeerd worden door een (buitenlandse) gastprofessor één of meer lessen daarover te laten geven, maar idealiter wordt de reflectie (ook) geïntegreerd in de andere lessen. Daarnaast is het ook aan te bevelen dat de juridische mastervakken waar mogelijk de brug naar de juridische praktijk slaan. Dit kan bijvoorbeeld door een aantal van de lessen te wijden aan het oplossen van een echte casus uit de praktijk, eventueel met behulp van personen uit de praktijk. 7 Samen met het invoeren van een element van metajuridische reflectie in elk vak, leidt dit er dan toe dat er zowel meer theorie als meer praktijk is in de lessen, en minder nadruk op het recht zoals dat bestaat in de handboeken ( law in the books ). 8 4 Een kritische reflectie over de masteropleiding Rechten, 22 november 2016, p Beleidsplan onderwijs , p Daarentegen lijkt de zeer geringe aandacht voor rechtsvergelijking met niet-amerikaanse juridiscties dan weer een nadeel aan het Amerikaanse rechtenonderwijs. Geen enkel systeem is perfect. 7 In de klemtoon Strafrecht, bijvoorbeeld, wordt studenten nu al de mogelijkheid geboden om een oefensessie met een vooraanstaande strafpleiter actief bij te wonen. 8 Een hervorming gebaseerd op een gelijkaardig idee werd eveneens ingevoerd in de rechtenfaculteit van de Sciences Po. Zie hierover: C. JAMIN en M. XIFARAS, De la vocation des facultés de droit (françaises) de notre temps pour la science et l enseignement, RIEJ 2014, Jamin en Xifaras stellen dat er nood is aan: Enseigner plus et mieux la théorie, plus et mieux la pratique. Et comme on ne peut pas tout faire, il convient 5

6 Deze hervorming van de bestaande juridische mastervakken is niet iets dat de faculteit zomaar kan opleggen of invoeren, omwille van de academische vrijheid van professoren. Wel kan de faculteit in overleg treden met de professoren hierover en deze hervorming faciliteren en stimuleren. Een eerste stap in dit proces, waarvoor de assistentendelegatie zich graag zou engageren, is het in kaart brengen van welke klemtoonvakken al veel aandacht geven aan metajuridische reflectie. Dit proces verloopt bij voorkeur in samenwerking met de studenten. In een tweede stap kan op basis van dit onderzoek input gegeven worden aan specifieke professoren over hoe zij metajuridische reflectie kunnen integreren in hun vak. Ten slotte is het belangrijk dat de faculteit opvolgt over hoe deze input geïmplementeerd wordt door de professoren. De studentendelegatie stelde ook voor om een nieuw vak comparative constitutional law in te voeren, 9 wat ondertussen gebeurde door dit vak als keuzevak te voorzien. Opnieuw lijkt dit ons een goed idee: een dergelijk vak kan zeker leiden tot meer reflectie en lijkt een grote aanwinst voor het curriculum. Echter, deze verandering is te beperkt om het probleem fundamenteel aan te pakken: het lost het probleem enkel op binnen de klemtoon Publiekrecht, en niet binnen de andere klemtonen. Men kan zich ook de vraag stellen: waarom dan geen vak comparative corporate law, comparative property law of comparative criminal law? Elke klemtoon heeft immers baat bij een rechtsvergelijkende (of andere metajuridische) reflectie. Hier stuit men echter op de wens van de faculteit om geen nieuwe vakken in te voeren zonder oude vakken te schrappen. 10 Het invoeren van één rechtsvergelijkend vak in één specifiek klemtoon mag dus geen excuus zijn om niets te ondernemen in de andere klemtonen. Daarom stellen wij voor om per klemtoon te bekijken welk van de twee keuzes het beste zou zijn: ofwel worden de vakken van die klemtoon hervormd door in elk vak meer aandacht aan metajuridische reflectie te besteden, ofwel wordt er in die klemtoon een nieuw vak gecreëerd (of een bestaand vak hervormd) dat exclusief gewijd is aan de metajuridische reflectie over rechtstakken binnen die klemtoon. Zo zou de klemtoon economisch recht er bijvoorbeeld voor kunnen kiezen om in het vak vennootschapsrecht lessen toe te voegen over de economische analyse van het vennootschapsrecht en in het vak marktrecht over de economische aspecten van de mededinging. In de klemtoon strafrecht zou men dan weer kunnen kiezen om een vak in te voeren dat specifiek gewijd is hieraan (bijvoorbeeld comparative and interdisciplinary study of criminal law ). Op die manier wordt er verzekerd dat elke klemtoon voldoende reflectie bevat. Eenzelfde redenering kan worden toegepast voor de doelstelling om meer voeling met de juridische praktijk te creëren in de masteropleiding: ofwel wordt dit geïncorporeerd in de verschillende bestaande vakken in die klemtoon, ofwel wordt er een apart praktijkcollege ingevoerd als klemtoon- of keuzevak. d alléger les cursus de ce qui est le moins savant et le moins utile à la compréhension du droit, le droit des professeurs de droit. (p. 119). 9 Een kritische reflectie over de masteropleiding Rechten, 22 november 2016, p Beleidsplan onderwijs , p

7 Het feit dat we pleiten voor meer metajuridische reflectie in elk juridische mastervak betekent niet dat dit de enige oplossing is. De reflectiecolleges en Global Law blijven belangrijk als een plaats waar metajuridische reflectie het hoofddoel is. Deze colleges kunnen ook instrumenten aanreiken die in de juridische mastervakken gebruikt kunnen worden. Zo kunnen de inzichten van Economic analysis of law bijvoorbeeld zelf toegepast worden in de vakken vennootschapsrecht of European contract law. Ook vakken volledig gewijd aan rechtsvergelijking blijven een meerwaarde, zoals hierboven besproken. In dit opzicht dient over de plaats van het vak Global Law in de opleiding nagedacht te worden. De doelstelling van dit vak, kritische reflectie over het rechtssysteem vanuit een globaal perspectief, is volgens ons zeer lovenswaardig en past uitstekend binnen het concept van de hervormingen die in deze nota worden voorgesteld. Echter, volgens ons heerst de indruk bij studenten en assistenten dat de beoogde doelstelling niet wordt bereikt in de huidige werkvorm. De voornaamste problemen lijken te zijn dat er onduidelijk gecommuniceerd wordt over de opdracht, dat er geen duidelijk aanspreekpunt is, dat de paper als een last wordt ervaren en dat het geen meerwaarde heeft door het gebrek aan feedback. Omdat Global Law naar onze mening een belangrijke component vormt van de masteropleiding, dienen deze problemen dan ook zo veel mogelijk opgelost worden. Dit probleem wordt echter uitgesteld naar een volgende nota, nadat meer onderzoek gedaan is over de precieze problemen. Daarnaast moet men ook nadenken over het aanmoedigen van studenten tot het (beperkt) opnemen van vakken van andere disciplines aan andere faculteiten. Hoewel in deze vakken normaal niet expliciet de brug geslagen wordt naar het juridische, is dit wel iets wat de studenten zelf kunnen doen. Ook zal het opnemen van dergelijke vakken uit andere disciplines de studenten toelaten om tot een beter begrip te komen als de docent verbanden legt met andere disciplines in een juridisch mastervak. Los daarvan is kennis van andere disciplines ook goed voor de persoonlijke ontwikkeling van de student en voor een latere professionele carrière. Concreet kan men denken aan het oplijsten van enkele vakken van andere disciplines per klemtoon. Zo passen bij de maior economisch recht goed vakken uit economie, zoals boekhouden, bedrijfsfinanciering of economische aspecten van de mededinging ; bij strafrecht vakken uit de criminologie; bij sociaal recht vakken zoals arbeidspsychologie of arbeidssociologie; etc. Studenten zouden deze vakken kunnen opnemen als keuzevak of in de plaats van klemtoonvakken. Een vak van een andere faculteit opnemen als keuzevak kan nu ook al, maar dit zou meer kunnen worden aangemoedigd door per maior of minor enkele goed passende vakken op te lijsten als suggestie in het programma. Op die manier wordt een bestaande mogelijkheid gestimuleerd. Een alternatief is om het opnemen van dergelijke vakken zelfs verplicht te maken. 4.2 Meer aandacht voor juridische vaardigheden Wat betreft het vaardighedenonderwijs, moeten zowel de juridische vaardigheden als de nietjuridische vaardigheden een belangrijkere plaats krijgen in de master, zoals bleek uit de analyse hierboven. 7

8 De juridische vaardigheden komen in de eerste plaats aan bod in de werkcolleges. Hierbij moet vermeden worden om de werkcolleges te schools te benaderen of om te sterk de basisvakken te repliceren. Praktische juridische vaardigheden, zoals pleiten en het schrijven van conclusies, adviezen en contractuele clausules, zouden hierbij best aangeleerd worden door praktijkassistenten of door doctorandi met praktijkervaring. Er kan bijvoorbeeld aan gedacht worden om in elk werkcollege een sessie pleiten in de praktijk of opbouw van argumentatie toe te voegen. De eerder academische juridische vaardigheden, zoals juridische opzoekingen verrichten, het schrijven van een noot of essay, of het voeren van een debat over de wenselijkheid van een juridische regel, kunnen dan weer perfect door doctoraatsassistenten begeleid worden. Hierin kan ook de doelstelling van meer reflectie te hebben in de masteropleiding geïncorporeerd worden, bijvoorbeeld door één sessie volledig te wijden aan rechtsvergelijking en/of rechtstheoretische onderbouw. Het is dus zaak om deze doelstellingen goed voor ogen te houden. Een hulpmiddel kan zijn om de werkcolleges bijvoorbeeld expliciet op te splitsen in praktijkcolleges en research seminars. Ten slotte, zoals ook aangehaald door de studentendelegatie 11 en het bestuur 12, kan het ook beter zijn om te werken met kleinere schrijfopdrachten met regelmatige feedback, zoals bijvoorbeeld korte essays, conclusies of modelclausules. Het academische is daarbij niet noodzakelijk het belangrijkste, maar wel het schrijven en argumenteren zelf. De assistentendelegatie wil zich graag engageren om de bestaande best practices op deze gebieden in kaart te brengen. Hoewel de hervorming in principe de masteropleiding betreft, denken we toch dat het nuttig is om ook de werkcolleges in de bacheloropleiding hierbij te betrekken, gezien de logische samenhang met de werkcolleges in de masteropleiding. Een tweede manier waarop juridische vaardigheden worden aangeleerd is het masterseminarie. Hierbij ligt op dit moment vooral de nadruk op het bijbrengen van academische juridische vaardigheden ter voorbereiding van de masterproef. Zowel vanuit de studentendelegatie 13 als het faculteitsbestuur 14 klinkt de roep om het masterseminarie te herdenken. Vanuit de ABAP-delegatie zijn we het eens met de noodzaak om het masterseminarie te hervormen. Hierbij denken we dat de koppeling met de masterproef best verlaten wordt. Het masterseminarie kan een nieuwe invulling krijgen, en de koppeling met de masterscriptie wordt volgens ons beter vervangen door het beter begeleiden van de masterproef zelf. Het lijkt ons dus beter om meer methodologische training te geven en meer individuele feedback op de masterproef van studenten, als onderdeel van het masterproeftraject zelf. Op die manier kunnen ze de vaardigheden die hierbij aangeleerd worden onmiddellijk in de praktijk brengen met betrekking tot eenzelfde onderwerp, eerder dan op een nieuw onderwerp, wat het geval is als ze zowel een masterseminarie als een masterproef moeten schrijven. Studenten zouden dan ook al vroeger met hun masterproef kunnen beginnen, bijvoorbeeld al in het eerste 11 Een kritische reflectie over de masteropleiding Rechten, 22 november 2016, p Een kritische reflectie over de masteropleiding Rechten, 22 november 2016, p Een kritische reflectie over de masteropleiding Rechten, 22 november 2016, p Beleidsplan onderwijs , p

9 semester van het eerste jaar in plaats van het tweede semester. Op dit moment is de tijd die kan besteed worden aan het masterseminarie immers te kort om een echte vingeroefening te kunnen vormen voor de masterproef en om in kwaliteitsvolle begeleiding te voorzien. We denken dan ook dat het beter is om het huidige masterseminarie een andere invulling te geven, waarbij de focus ligt op het aanleren van juridische vaardigheden, zoals het opbouwen van een juridisch argument, het oplossen van een juridische casus, en/of het schrijven van een juridische tekst. Ook hier kan er weer gewerkt worden met kortere schrijfopdrachten, zoals een kritische noot of een essay. We zouden de studenten hier de keuze kunnen laten tussen een meer praktische invulling (zoals een noot bij een rechterlijke uitspraak of het opstellen van een conclusie of contract) of een meer theoretische invulling (zoals bijvoorbeeld een metajuridische reflectie op leerstof die in een ander vak werd aangeleerd). Ten slotte zouden we studenten wel nog de keuze kunnen laten om toch een langere academische paper te schrijven, gelijkaardig aan het huidige masterseminarie, wat bijvoorbeeld nuttig kan zijn voor de studenten die een academische interesse hebben en/of graag een publicatie zouden willen hebben (bv. in Jura Falconis). Ten slotte zouden juridische vaardigheden aangescherpt kunnen worden door legal clinics. Dit kan ingevuld worden naar het Amerikaans model, waarbij studenten kennis maken met de juridische beroepen door te werken aan een echte juridische casus en hierbij zelf de rol van adviseur opnemen, vanzelfsprekend onder begeleiding van professoren en/of practici. 15 In de Verenigde Staten is het bijvoorbeeld gebruikelijk dat studenten onder begeleiding van clinical professors advies verstrekken aan non-profit organisaties en zich inzetten voor allerlei vormen van public interest lawyering. In het Belgische landschap komt het ook geregeld voor dat studenten vrijwillige (al dan niet betaalde) stages doen. Inbedding in een specifiek vak heeft echter een aantal voordelen. Ten eerste wordt op die manier praktijkervaring mogelijk voor elke rechtenstudent. Ten tweede kunnen universiteiten, in tegenstelling tot de organisaties die de stages aanbieden, de leeropportuniteiten van studenten centraal stellen bij de legal clinics. Ze kunnen ervoor zorgen dat studenten in aanraking komen met interessante dossiers en geregeld feedback krijgen, iets wat niet bij elke stage verzekerd is. De redenering achter legal clinics is dat de colleges van de reguliere vakken studenten leren om te denken als een jurist, maar dat studenten via clinics moeten leren om ook te doen wat een jurist doet. De ontwikkeling van een volwaardig legal clinics-programma heeft natuurlijk tijd nodig. Dit is dan ook een voorstel op lange termijn, en er moet nog worden nagedacht hoe dit in het bestaande programma geïncorporeerd kan worden. In eerste instantie kan gedacht worden aan het uitwerken van enkele pilootprojecten die optioneel zijn voor studenten. Ook kunnen bestaande projecten zoals Iusstart of Praxis hierin ingebed worden en kunnen (kleinere, nietthesisvervangende) moot courts in dit vak erkend worden. Op termijn zou de faculteit echter een volwaardig eigen clinics programma kunnen ontwikkelen. Idealiter bestrijkt dit programma 15 De term legal clinics moet hier niet verward worden met de bestaande EU law clinics of Financial law clinics, waarbij personen uit de praktijk komen spreken voor voornamelijk LLM studenten (en andere practici). Deze clinics zijn een uitstekend idee, maar hebben een duidelijk andere doelstelling dan de legal clinics die hier bedoeld worden. 9

10 verschillende rechtsdomeinen en is dit niet beperkt tot de advocatuur. Een bijkomend voordeel van de legal clinics is dat het studenten ook toelaat om zich in te zetten voor het publiek belang. Elke jurist moet zich immers door(heen) diens rechtenopleiding bewust worden van zijn of haar verantwoordelijkheid binnen de samenleving. 4.3 Meer aandacht voor niet-juridische vaardigheden Niet-juridische vaardigheden moeten op een andere manier aangeleerd worden dan de juridische vaardigheden. Natuurlijk is het mogelijk om beide samen aan te leren. Er kan gedacht worden aan het geven van een presentatie of het participeren in een onderhandelingscasus tijdens een werkcollege. Niettemin zou het op dit gebied nuttig zijn om ook één of meer nieuwe vakken in te richten over niet-juridische vaardigheden, zodat hier expliciet aandacht aan besteed wordt en professionals de studenten een aantal basisconcepten kunnen aanreiken waarmee ze zelf aan de slag kunnen. Onze faculteit heeft immers niet altijd de nodige expertise om nietjuridische vaardigheden bij te brengen, zodat het noodzakelijk is om hier hetzij in bijkomende ondersteuning en opleiding te voorzien, hetzij een beroep te doen op professoren vanuit andere faculteiten of specifiek hiervoor aangeworven personeel. Ten eerste is het essentieel om een opleidingsonderdeel onderhandelen en bemiddelen in te voeren in de master. Idealiter is dit ook een plichtvak: meer en meer rijpen de geesten onder juristen dat een onderhandelde of bemiddelde oplossing vaak beter werkt dan een rechtszaak. Ook in de intiatieven van minister Geens wordt onderhandelen en bemiddelen aangemoedigd. De rechtenopleiding in Leuven kent voorlopig enkel het keuzevak negotiation en de occasionele lessen van prof. Verbeke in de werkcolleges en in het vak Goederen- en Bijzonder Overeenkomstenrecht. De meeste andere Vlaamse universiteiten hebben echter ondertussen een plichtvak ingevoerd over onderhandelen en bemiddelen. 16 Leuven kan hier niet achterblijven. Een plichtvak invoeren betekent hier dus zeker een meerwaarde. Ten tweede zijn ook andere soft skills belangrijk voor juristen. Hierbij kan gedacht worden aan werken in teamverband, presentatievaardigheden, managementvaardigheden, het voeren van cliëntgesprekken, het herschrijven van een juridische tekst voor een breder niet-juridisch publiek, enz. De ABAP-delegatie is overtuigd van het nut van het aanleren van dergelijke vaardigheden, mits dit op een kwaliteitsvolle manier gebeurt. In het onderwijsplan stelt het faculteitsbestuur voor om het onderwijs van dergelijke vaardigheden te gaan zoeken bij bestaande vakken aan andere faculteiten. 17 Dit lijkt ons geen goed idee, omdat vaardighedenonderwijs verplicht zou moeten zijn voor alle studenten, en te belangrijk is om over te laten aan keuzevakken. De groep rechtenstudenten lijkt ons te groot om hiervoor volledig te vertrouwen op bestaande vakken aan andere faculteiten. Ook is de skill set die dan wordt aangeleerd in dat geval niet specifiek afgestemd op juristen. 16 Bijvoorbeeld het plichtvak Onderhandelen en bemiddelen aan de Universiteit Gent, het plichtvak Onderhandelen en bemiddelen aan de UHasselt, het vak Bemiddelen en onderhandelen aan de Universiteit Antwerpen, en het keuzevak Geschillenbeslechting aan de VUB. 17 Beleidsplan onderwijs , p

11 Daarom is het volgens ons belangrijk om een aantal andere opties te bekijken. Zo kan er gedacht worden aan het invoeren van een nieuw (verplicht) opleidingsonderdeel soft skills voor juristen. Het voordeel hiervan is dat de kwaliteit hier gegarandeerd kan worden door een competente docent hiervoor aan te werven. Een andere optie is om het bijbrengen van deze soft skills te incorporeren in de werkcolleges of het (hervormde) masterseminarie. Vaardigheden worden immers best bijgebracht in kleine groepen, op een interactieve manier. Wel moet men hierbij waken over de kwaliteit van het vaardighedenonderwijs: assistenten aan onze faculteit zijn immers niet noodzakelijk in staat om deze soft skills bij te brengen, en zouden hiervoor dan ook opgeleid moeten worden. Ten slotte is het gebruik van vreemde talen, zoals Frans en Engels, een belangrijke nietjuridische vaardigheid. Deze vaardigheid komt reeds aan bod in de bacheloropleiding, maar zou een blijvende zorg moeten zijn, ook gedurende de masteropleiding. Wij denken aan de volgende mogelijkheden om de taalvaardigheid van studenten aan te scherpen. Zo kunnen vakken (of gastlessen binnen vakken) in het Frans of Engels gedoceerd worden. Daarnaast leert men de juridische terminologie best ook aan in het Frans en evalueert men dit expliciet tijdens het examen. Belangrijk is echter ook de actieve talenkennis van studenten. Daarom zouden we kunnen denken aan het verder uitbouwen van werkcolleges in het Frans of Engels, zodat studenten actief moeten participeren in een vreemde taal, of om studenten te laten pleiten of schrijven in het Frans of Engels. Ten slotte kan er voor worden gekozen om hiervoor verdergaand samen te werken met de Franstalige universiteiten. 5. Conclusie De ABAP-delegatie wil met deze nota een aanzet geven voor een hervorming van de masteropleiding. Wij staan op dit moment volledig achter de bovenstaande principes. Wel willen wij erop hameren dat de werklast per assistent niet mag toenemen door de hervorming. Ook vinden we het belangrijk om de input van alle assistenten te verzamelen op deze nota. Daarom zal de nota voorgelegd worden op de Algemene Vergadering van de assistenten. Wij hopen dat deze voorstellen kunnen dienen als aanzet tot discussie. Volgens ons zijn ze tegelijk gemakkelijk én moeilijk om in te voeren. Gemakkelijk, omdat er niet gepleit wordt voor een radicale omschakeling of het invoeren van veel nieuwe vakken. Veel doen we al (heel erg) goed, zoals het bijbrengen van positiefrechtelijke kennis. Slechts een beperkt aantal vakken ( legal clinics, onderhandelen en bemiddelen, en eventueel soft skills voor juristen ) zou moeten worden ingevoerd. Deze vakken betreffen vooral vaardighedenonderwijs, wat op dit moment nog niet aan bod komt in de rechtenopleiding. Voor de rest moeten er geen grote wijzigingen in het programma op zich gebeuren. Dat betekent evenwel niet dat de ABAPdelegatie geen oog heeft voor een meer structurele denkoefening op lange termijn. Daarbij dient de optie te worden bestudeerd om een ander gewicht toe te kennen aan de verschillende componenten van de master: klemtonen (maior/minor), plichtvakken, reflectiecolleges, keuzevakken, werkcolleges en de masterproef. Nu draait alles rond de klemtonen, maar uitgaande van de verdedigde principes zou het goed zijn als de structuur van de master ook weergeeft dat de nadruk ligt op vaardigheden en reflectie. 11

12 Tegelijkertijd zijn deze voorstellen ook moeilijk, omdat het vereist dat veel individuele vakken (in beperkte mate) hervormd worden. Elk klemtoon- en keuzevak zou meer aandacht moeten hebben voor metajuridische reflectie. Elk werkcollege zou meer aandacht moeten hebben voor juridische vaardigheden. Dit is niet iets dat de faculteit kan opleggen of invoeren. Wel kan het de stand van zaken onderzoeken, een beleid met algemene principes opstellen, aanpassingen aanraden, deze hervormingen ondersteunen met behulp van kennis en logistiek, vakken die het beleid volgen prijzen, vakken die het beleid nog niet volgen aanmoedigen, de voortgang evalueren, en indien nodig met behulp van zachte druk op verandering aansturen. Mogelijkerwijze komt het aanmoedigen van verandering in individuele vakken in conflict met de academische vrijheid van professoren. Dit kan echter niet verhinderen dat de faculteit ook de plicht heeft om een bepaalde onderwijsvisie uit te werken en te implementeren. Om ervoor te zorgen dat een dergelijke hervorming kan werken is het nodig dat dit plaats vindt in een sfeer van overleg, vertrouwen, en een gezamenlijk streven naar een hoger doel, namelijk het uitwerken van een rechtenonderwijs dat optimaal is voor de ontwikkeling van studenten. 6. Samenvatting van de voorstellen tot hervorming 1. Algemeen: In de hervorming van de masteropleiding rechten moeten twee grote principes aan bod komen: aandacht voor vaardigheden (zowel juridisch als niet-jurische) en aandacht voor metajuridische reflectie (zoals rechtsvergelijking en een interdisciplinaire analyse van het recht). 2. Metajuridische reflectie: o Binnen elke klemtoon wordt meer aandacht gegeven aan metajuridische reflectie, ofwel door dit te incorporeren binnen elk juridisch mastervak, ofwel door vakken specifiek hieraan gewijd in te voeren in elke klemtoon; en aan praktijkgerichte kennis. Het klemtoonvak slaat dus de brug met de juridische praktijk. o De reflectiecolleges worden uitgebreid en er wordt over gewaakt dat zij telkens de brug met het juridische maken (zo is het werkelijk reflectie ). o Global Law wordt hervormd, om zo de doelstellingen ervan te kunnen realiseren. 3. Juridische vaardigheden: o De best practices van vaardighedenonderwijs in werkcolleges (van zowel bachelor als master) worden opgelijst. Hierbij wordt een onderscheid gemaakt tussen onderzoeksvaardigheden en praktijkgerichte vaardigheden, waarbij vooral die laatste meer aandacht moeten krijgen. o Het masterseminarie wordt herdacht. Het is niet langer een voorbereiding op de masterproef. De nieuwe doelstelling is om juridische vaardigheden aan te leren, bijvoorbeeld door middel van meer kortere schrijfopdrachten. 12

13 o Op langere termijn worden legal clinics ingevoerd, waarbij de studenten onder professionele begeleiding kennismaken met de juridische beroepen en zich inzetten voor de maatschappij. 4. Niet-juridische vaardigheden: o Een vak Onderhandelen en bemiddelen voor juristen wordt ingevoerd. o Ook andere soft skills krijgen meer aandacht, zij het in het kader van een nieuw vak, zij het in de bestaande werkcolleges. 13