Vertrouwelijk. (Contract )

Transcriptie

1 Vertrouwelijk (Contract ) Evaluatie van het reductiepotentieel voor fijn stofemissies (TSP, PM 10, PM 2,5 ) naar het compartiment lucht in een aantal sectoren in Vlaanderen. Eindrapport: DEEL 2: Scenario s L. Schrooten, I. De Vlieger, E. Cornelis, F. Lefebre, P. Lodewijks en H. Van Rompaey Studie uitgevoerd in opdracht van AMINAL 2003/IMS/R/175b Vito December 2003

2

3 VERSPREIDINGSLIJST Aminal 15 exemplaren Vito Dhr. Erwin Cornelis Mevr. An Derden Mevr. Ina De Vlieger Dhr. Filip Lefebre Dhr. Pieter Lodewijks Mevr. Liesbeth Schrooten Dhr. Rudi Torfs Dhr. Hendrik Van Rompaey Dhr. Peter Vercaemst Dhr. Guido Wouters Sec ENE (2 exemplaren)

4

5 INHOUDSTABEL 1 HUISHOUDELIJKE VERWARMING Inleiding Beschrijving sector Bepaling van het woningpark voor het jaar Verdeling energieverbruik over woningenbestand Wetgeving BAU scenario Voorspelling van het aantal nieuwbouwwoningen Voorspelling van een bijkomende besparende maatregelen Vervanging van oude stookolie en aardgasketels Energieverbruiken en emissies van fijn stof in het BAU scenario Vergelijking energievoorspellingen BAU scenario s met PRIMES Emissiereductiescenario Voorspelling van bijkomende maatregelen t.o.v. BAU scenario Vervanging van oude stookolie en aardgasketels Brandstofswitch Energieverbruiken en emissies van fijn stof in het emissiereductiescenario Vergelijking van BAU scenario s en emissiereductiescenario s Kosten 47 2 VERWARMING IN DE TERTIAIRE SECTOR Beschrijving sector Wetgeving BAU scenario BAU scenario (worst case) BAU scenario (best case) Vergelijking BAU scenario s Emissiereductiescenario Betere isolatie van gebouwen Energieconversie Technologieconversie Betere comfortregeling Gecombineerd scenario Vergelijking BAU scenario best case met gecombineerd ER scenario Kosten 67 3 AFVALVERBRANDING IN OPEN LUCHT 68 4 INDUSTRIËLE VERBRANDINGSPROCESSEN Verbrandingsprocessen (exclusief verbranding van hout) Beschrijving sector Wetgeving BAU scenario 73

6 4.1.4 Emissiereductiescenario Vergelijking BAU best case en ER scenario voor verbrandingsprocessen in de industrie Verbranding van hout: Spaanplaatproductie Beschrijving sector Wetgeving BAU scenario Verbranding van hout: Houtindustrie (exclusief spaanplaten) Beschrijving sector Wetgeving BAU scenario Emissiereductiescenario Vergelijking BAU en ER scenario voor verbranding van hout Kostencurve verbrandingsprocessen HUISVUILVERBRANDINGSINSTALLATIES Algemeen Dalkia (Knokke-Heist) Indaver Beveren IMOG Harelbeke ISVAG Wilrijk IVAGO Gent IVBO Brugge IVM Eeklo IVMO Menen IVOO Oostende IVRO Roeselare MIWA Sint- Niklaas Regionale Milieuzorg Houthalen Emissies van stof door huisvuilverbranding INDUSTRIËLE PROCESSEN Productie van zetmeel Beschrijving sector Wetgeving BAU scenario Extractie van olie uit zaden Beschrijving sector Wetgeving BAU scenario Kleiverwerkende nijverheid 124

7 6.3.1 Beschrijving sector Wetgeving BAU scenario Glasproductie Beschrijving sector Wetgeving BAU scenario Glasschuimproductie Beschrijving sector Wetgeving BAU scenario Gipskartonplaten Beschrijving sector Wetgeving BAU scenario Betonmortelcentrales Beschrijving sector Wetgeving BAU scenario Asfaltmenginstallaties Beschrijving sector Wetgeving BAU scenario Gieterijen Beschrijving sector Wetgeving BAU scenario Houtindustrie Beschrijving sector Wetgeving Op- en overslag Algemeen Activiteiten en maatregelen WEGVERVOER: UITLAAT EMISSIES Modelkeuze TEMAT MIMOSA Afstemming met de emissie-inventaris VMM Scenario 1: Business-as-usual-scenario Trendscenario uit de S-mer Bijstellingen Selectie van scenario s 165

8 7.4 Scenario 2: deeltjesfilter Nageschakelde technieken Toepasbaarheid Conversieniveau Effect op de PM emissiefactor Implementatie van emissiefactoren in MIMOSA Scenario 3: 5 % biodiesel Toepasbaarheid Implementatieniveau Effect op de PM emissiefactor Implementatie van emissiefactoren in MIMOSA Scenario 4: afzwakking verdieselijking Scenario 5: hybridevoertuigen Implementatieniveau Effect op PM-emissiefactor Implicatie voor MIMOSA Scenario 6: bundeling van scenario 2 t.e.m Resultaten doorrekening scenario s wegverkeer Emissieresultaten uit MIMOSA Marginale kostencurven Sensitiviteitsanalyse OVERIG VERKEER EN VERVOER: UITLAAT EMISISIES Treinverkeer Binnenscheepvaart Luchtvaart [MEET, 1999] Overige mobiele bronnen VERKEER EN VERVOER: NIET-UITLAAT EMISSIES LAND- EN TUINBOUW, VEETEELT EN VISVANGST Energie Beschrijving sector Wetgeving BAU scenario Emissiereductiescenario Kosten Veeteelt Beschrijving sector Wetgeving BAU scenario Emissiereductiescenario Vergelijking BAU scenario en ER scenario s veeteelt Kosten Kostencurve veeteelt 222

9 11 BESLUIT Huishoudelijke verwarming Verwarming in de tertiaire sector Afvalverbranding in open lucht Industriële verbrandingsprocessen Verbrandingsprocessen exclusief hout Verbranding van hout: Spaanplaatproductie Verbranding van hout: Houtindustrie (exclusief spaanplaten) Huisvuilverbrandingsinstallaties Industriële processen Productie van zetmeel Extractie van olie uit zaden Kleiverwerkende nijverheid Glasproductie Glasschuimproductie Gipskartonplaten Betonmortelcentrales Asfaltmenginstallaties Gieterijen Houtindustrie Op- en overslag Wegvervoer: uitlaat emissies Overig verkeer en vervoer: uitlaat emissies Verkeer en vervoer: niet-uitlaat emissies Land- en tuinbouw, veeteelt en visvangst Energie Veeteelt 234

10 LIJST MET TABELLEN Tabel 1: Aandeel fijn stofemissies: Huishoudelijke verwarming. 8 Tabel 2: Overzicht van de uitgevoerde queries op de databank. 11 Tabel 3: Voorbeeld verdeelsleutels isolatie. 12 Tabel 4: Huidige implementatie van extra maatregelen. 14 Tabel 5: Implementatie verwarmingsinstallaties. 15 Tabel 6: Gemiddelde warmteverliezen (Watt) in de historische toestand. 16 Tabel 7: Gehanteerde installatierendementen in de historische toestand. 17 Tabel 8: Berekende verbruiken woningen in historische toestand. 17 Tabel 9: Huishoudens en bijkomende woningen in Vlaanderen. 18 Tabel 10: Verdeling over type woningen. 19 Tabel 11: Aantal dakisolaties in het BAU scenario. 21 Tabel 12: Aantal bijkomende woningen met hoogrendementsglas in het BAU scenario. 22 Tabel 13: Verlaging van de temperatuur s nachts in het BAU scenario. 22 Tabel 14: Bijkomende spaardouchekoppen in het BAU scenario. 23 Tabel 15: Vervanging oude ketels in het BAU scenario. 23 Tabel 16: Energieverbruiken en fijn stofemissies bij huishoudelijke verwarming in het BAU(min) scenario. 25 Tabel 17: Energieverbruiken en fijn stofemissies bij huishoudelijke verwarming in het BAU(max) scenario. 26 Tabel 18: Vergelijking energieprognoses BAU scenario s en PRIMES. 27 Tabel 19: Aantal bijkomende dakisolaties in ER scenario. 29 Tabel 20: Emissiereducties fijn stof: Dakisolatie. 30 Tabel 21: Aantal bijkomende woningen met hoogrendementsglas in het ER scenario. 31 Tabel 22: Emissiereducties fijn stof: Hoogrendementsglas. 31 Tabel 23: Aantal bijkomende muurisolaties in ER scenario. 32 Tabel 24: Emissiereducties fijn stof: Muurisolatie. 33 Tabel 25: Aantal bijkomende vloerisolaties in ER scenario. 33 Tabel 26: Emissiereducties fijn stof: Vloerisolatie. 34 Tabel 27: Verlaging van de temperatuur s nachts in het ER scenario. 35 Tabel 28: Emissiereducties fijn stof: Verlaging van de temperatuur s nachts. 35 Tabel 29: Emissiereducties fijn stof: Spaardouchekoppen. 36 Tabel 30: Installatie van zonneboilers in het ER scenario. 36 Tabel 31: Emissiereducties fijn stof: Zonneboilers. 37 Tabel 32: Vervanging oude ketels in ER scenario. 38 Tabel 33: Emissiereducties fijn stof: Vervanging van oude stookolie- en aardgasketels. 39 Tabel 34: Vervanging verwarming op elektriciteit in het ER scenario. 39 Tabel 35: Vervanging decentrale verwarming op steenkool in het ER scenario. 40 Tabel 36: Emissiereducties fijn stof: Brandstofswitch. 41 Tabel 37: Energieverbruiken en fijn stofemissies bij huishoudelijke verwarming in het ER(min) scenario. 42 Tabel 38: Energieverbruiken en fijn stofemissies bij huishoudelijke verwarming in het ER(max) scenario. 43 Tabel 39: Overzicht emissiereducties fijn stof huishoudens. 45 Tabel 40: Aandeel fijn stofemissies: Verwarming in de tertiaire sector. 48 Tabel 41: Aantal hotels en aantal kamers in Vlaanderen (1999). 49

11 Tabel 42: Aantal bedden en instellingen in Vlaanderen. 50 Tabel 43: Emissiegrenswaarden kleine stookinstallaties en maximale emissiefactoren (TSP). 50 Tabel 44: Volume rookgassen van de verschillende brandstoffen. 51 Tabel 45: Toekomstige emissiefactoren (TSP) voor kleine verbrandingsinstallaties (levensduur 30 jaar). 51 Tabel 46: Toekomstige emissiefactoren (TSP) voor kleine verbrandingsinstallaties (levensduur 20 jaar). 52 Tabel 47: Energievooruitzichten tertiaire sector in het BAU scenario. 53 Tabel 48: Emissies fijn stof bij de tertiaire sector in BAU scenario worst case. 54 Tabel 49: Emissies fijn stof bij de tertiaire sector in BAU scenario best case. 56 Tabel 50: Huidige isolatietoestand van gebouwen in de tertiaire sector (2000). 58 Tabel 51: Toekomstige k-waarden voor beglazing en dakisolatie (BAU scenario). 58 Tabel 52: Toekomstige k-waarden vloer en muren in het ER scenario. 59 Tabel 53: Emissiereducties fijn stof verbetering isolatiepeil. 59 Tabel 54: Aandeel aardgas binnen brandstofverbruik door tertiaire sector. 59 Tabel 55: Energieverbruiken voor scenario energieconversie. 60 Tabel 56: Emissiereducties fijn stof energieconversie. 60 Tabel 57: Rendementen verwarmingssystemen tertiaire sector. 61 Tabel 58: Aandeel verwarmingsinstallaties in scenario Tabel 59: Emissiereducties fijn stof technologieconversie hoogrendementsketels. 61 Tabel 60: Aandeel verwarmingsinstallaties in scenario Tabel 61: Emissiereducties fijn stof technologieconversie condenserende ketels. 62 Tabel 62: Brandstofverbruiken WKK s in Tabel 63: Hoeveelheden aardgas bestemd voor WKK in scenario Tabel 64: Energieverbruiken tertiaire sector scenario Tabel 65: Emissireducties fijn stof technolgieconversie WKK. 63 Tabel 66: Procentueel aandeel comfortregeling in de toekomst. 64 Tabel 67: Emissiereducties fijn stof door comfortregeling. 64 Tabel 68: Emissies fijn stof in de tertiaire sector voor het gecombineerd ER scenario. 65 Tabel 69: Emissiereducties fijn stof voor het gecombineerd ER scenario. 65 Tabel 70: Aandeel fijn stofemissies: Afvalverbranding in open lucht. 68 Tabel 71: Aandeel fijn stofemissies: Industriële verbrandingsprocessen. 69 Tabel 72: Te behandelen industriële sectoren. 69 Tabel 73: Grote stookinstallaties. 70 Tabel 74: Emissiegrenswaarden stookinstallaties en maximale emissiefactoren (TSP). 71 Tabel 75: Volume rookgassen van de verschillende brandstoffen. 71 Tabel 76: Toekomstige emissiefactoren (TSP) voor stookinstallaties (levensduur 30 jaar). 72 Tabel 77: Toekomstige emissiefactoren (TSP) voor stookinstallaties (levensduur 20 jaar). 73 Tabel 78: Energieprognoses (exclusief hout) industriële sectoren Vlaanderen in BAU scenario. 75 Tabel 79: Emissies fijn stof verbrandingsprocessen (exclusief hout) Vlaanderen in het BAU scenario worst case. 76 Tabel 80: Emissies fijn stof verbrandingsprocessen (exclusief hout) Vlaanderen in het BAU scenario best case. 78 Tabel 81: Verschillen in emissies fijn stof tussen BAU worst case en BAU best case. 79 Tabel 82: Aanames scenario s overschakeling op emissiearme brandstoffen. 80 Tabel 83: Fijn stofemissies ER scenario s brandstofswitch. 81

12 Tabel 84: Emissiereducties fijn stof ER scenario s brandstofswitch. 82 Tabel 85: Emissiereducties scenario maximale brandstofswitch voor alle sectoren. 83 Tabel 86: Tewerkstelling spaanplaatbedrijvenin het jaar Tabel 87: Gegevens fijn stofemissiebronnen bij de spaanplaatbedrijven. 85 Tabel 88: Emissiegrenswaarden volgens Art van VLAREM II voor de spaanplaten. 86 Tabel 89: Voorstel nieuwe normen fijn stof voor direct gestookte spaandrogers. 87 Tabel 90: Groeifactoren voor de emissies bij de spaanplaatbedrijven. 87 Tabel 91: Fracties PM 10 en PM 2,5 (houtverbranding). 88 Tabel 92: Toekomstige totaal stof emissies bij de spaanplaatbedrijven. 88 Tabel 93: Toekomstige emissies PM 10 bij de spaanplaatbedrijven. 89 Tabel 94: Toekomstige emissies PM 2,5 bij de spaanplaatbedrijven. 89 Tabel 95: Emissies fijn stof spaanplaatbedrijven in het BAU scenario. 90 Tabel 96: Aantal houtverbrandingsinstallaties en hoeveelheid hout. 91 Tabel 97: Huidige emissiegrenswaarden voor houtverbrandingsinstallaties. 92 Tabel 98: Voorstel nieuwe emissiegrenswaarden verbranding houtafval. 92 Tabel 99: Emissiefactoren houtverbranding in de toekomst. 93 Tabel 100: Emissies fijn stof verbranding van hout in BAU scenario. 94 Tabel 101: Gegevens referentie-installatie. 95 Tabel 102: Emissiefactoren houtverbranding in de toekomst. 96 Tabel 103: Procentuele installatie van doekenfilters (< 5 MW). 96 Tabel 104: Emissiereductie van fijn stof in het ER scenario door het plaatsen van de doekenfilters. 96 Tabel 105: Kosten doekenfilter voor één referentie-installatie houtverbranding (< 5 MW). 97 Tabel 106: Marginale reductiekosten voor de installatie van een doekenfilter. 97 Tabel 107: Procentuele vervanging van referentie-instalalties (< 5 MW). 97 Tabel 108: Emissiereductie van fijn stof in het ER scenario door het vervangen van referentie-installaties. 97 Tabel 109: Kosten voor vervanging van één referentie-instalaltie (< 5 MW). 98 Tabel 110: Marginale reductiekosten voor de vervanging van een referentie-installatie. 98 Tabel 111: Emissies fijn stof verbranding van hout in ER scenario. 99 Tabel 112: Inputgegevens private marginale kostencurve TSP voor de verbrandingsprocessen in de industrie. 101 Tabel 113: Inputgegevens maatschappelijke marginale kostencurve TSP voor de verbrandingsprocessen in de industrie. 102 Tabel 114: Inputgegevens private marginale kostencurve PM 10 voor de verbrandingsprocessen in de industrie. 103 Tabel 115: Inputgegevens maatschappelijke marginale kostencurve PM 10 voor de verbrandingsprocessen in de industrie. 104 Tabel 116: Inputgegevens private marginale kostencurve PM 2,5 voor de verbrandingsprocessen in de industrie. 105 Tabel 117: Inputgegevens maatschappelijke marginale kostencurve PM 2,5 voor de verbrandingsprocessen in de industrie. 106 Tabel 118: Aandeel fijn stofemissies: Huisvuilverbrandingsinstallaties. 107 Tabel 119: Capaciteit van de roosterovens voor de thermische eindverwerking van huishoudelijk en bedrijfsafval in 2000 en 2007 (bron: OVAM) 108 Tabel 120: Algemeen overzicht geïnstalleerde rookgasreiniging. 108 Tabel 121: Aandeel fijn stofemissies: Industriële processen. 117

13 Tabel 122: Bronnen van stofemissies bij Amylum in Tabel 123: Algemene voorwaarden (VLAREM II, Bijlage ) voor emissiegrenswaarde van stof. 119 Tabel 124: Groeifactoren en productiehoeveelheden Amylum. 120 Tabel 125: Emissiefactoren productie zetmeel (Amylum). 121 Tabel 126: Fijn stofemissies Amylum in BAU scenario. 121 Tabel 127: Algemene voorwaarden (VLAREM II, Bijlage ) voor emissiegrenswaarde van stof. 122 Tabel 128: Groeifactoren en productiehoeveelheden voor de productie van olie. 123 Tabel 129: Gehanteerde emissiefactoren voor de extractie van olie uit zaden. 123 Tabel 130: Fijn stofemissies BAU scenario Cargill Antwerpen. 124 Tabel 131: Fijn stofemissies BAU scenario Cargill Gent. 124 Tabel 132: Aantal producenten grofkeramische nijverheid in Vlaanderen (2000). 125 Tabel 133: Emissiegegevens van een gemiddelde oven in de kleiverwerkende nijverheid. 125 Tabel 134: Algemene voorwaarden (VLAREM II, Bijlage ) voor emissiegrenswaarde van stof. 126 Tabel 135: Emissiegrenswaarde totaal stof voor verhittingsinstallaties voor de sector bouwmaterialen en minerale producten. 126 Tabel 136: Nieuwe emissiegrenswaarde totaal stof voor verhittingsinstallaties voor de sector bouwmaterialen en minerale producten. 126 Tabel 137: Nieuwe emissiegrenswaarde totaal stof voor verhittingsinstallaties voor de sector bouwmaterialen en minerale producten (overgangsregeling). 127 Tabel 138: Fijn stofemissies BAU scenario kleiverwerkende nijverheid. 129 Tabel 139: Emissiegegevens (2000) en elektrostatische precipitatoren bij glasproducenten. 130 Tabel 140: Algemene voorwaarden (VLAREM II, Bijlage ) voor emissiegrenswaarde van stof. 131 Tabel 141: Groeifactoren en productiehoeveelheden voor de productie van glas. 131 Tabel 142: Gehanteerde emissiefactoren bij Glaverbel. 132 Tabel 143: Fijn stofemissies BAU scenario Glaverbel. 132 Tabel 144: Fijn stofemissies BAU scenario Emgo. 132 Tabel 145: Emissiegegevens (2000) en stoffilters bij glasschuimproductie. 133 Tabel 146: Algemene voorwaarden (VLAREM II, Bijlage ) voor emissiegrenswaarde van stof. 134 Tabel 147: Groeifactoren en productiehoeveelheden voor de productie van glasvezel. 134 Tabel 148: Fijn stofemissies BAU scenario Pittsburg Corning Europe. 135 Tabel 149: Geleide emissies Gyproc (2000). 136 Tabel 150: Niet-geleide emissies (los- en opslaginstallaties) Gyproc. 136 Tabel 151: Algemene voorwaarden (VLAREM II, Bijlage ) voor emissiegrenswaarde van stof. 137 Tabel 152: Groeifactoren en productiehoeveelheden voor de productie van gipskartonplaten. 138 Tabel 153: Gehanteerde emissiefactoren bij Gyproc. 138 Tabel 154: Fijn stofemissies BAU scenario Gyproc. 138 Tabel 155: Verdeling van de RSZ verstigingen per grootteklasse per provincie (1998). 139 Tabel 156: Algemene voorwaarden (VLAREM II, Bijlage ) voor emissiegrenswaarde van stof. 140 Tabel 157: Groeifactoren en productiehoeveelheden voor de betonmortelcentrales. 140

14 Tabel 158: Fijn stofemissies BAU scenario betonmortelcentrales. 141 Tabel 159: Algemene voorwaarden (VLAREM II, Bijlage ) voor emissiegrenswaarde van stof. 142 Tabel 160: Groeifactoren en productiehoeveelheden voor asfaltmenginstallaties. 143 Tabel 161: Gehanteerde emissiefactoren bij asfaltmenginstallaties. 143 Tabel 162: Fijn stofemissies BAU scenario asfaltmenginstallaties. 144 Tabel 163: Tewerkstelling in de gieterijen in Vlaanderen (1998). 145 Tabel 164: Indeling van de Vlaamse gieterijen naar aantal tewerkgestelden (1998). 145 Tabel 165: Geleide emissies koepelovens. 145 Tabel 166: Geleide emissies vormgeving. 146 Tabel 167: Algemene voorwaarden (VLAREM II, Bijlage ) voor emissiegrenswaarde van stof. 148 Tabel 168: Groeifactoren en productiehoeveelheden voor gieterijen. 149 Tabel 169: Fijn stofemissies BAU scenario gieterijen. 149 Tabel 170: Aantal ondernemingen en twerkstelling per grootteklasse (2000) in de Vlaamse hout- en meubelindustrie. 151 Tabel 171: Aantal ondernemingen en twerkstelling per grootteklasse (1999) in de Vlaamse schrijnwerkerijen. 151 Tabel 172: Algemene voorwaarden (VLAREM II, Bijlage ) voor emissiegrenswaarde van stof. 152 Tabel 173: Emissiegrenswaarde voor stof zoals vermeld in Art Tabel 174: Emissiegrenswaarde voor lakdeeltjes bij spuiten. 153 Tabel 175: Aandeel fijn stofemissies: Uitlaat emissies wegverkeer. 159 Tabel 176: Outputopdeling voor emissies in MIMOSA 162 Tabel 177: Aandeel diesel in de mobiliteitsvraag ingevuld door personenwagens S-mer versus onderhavige studie 163 Tabel 178: Geselecteerde scenario s. 165 Tabel 179: Overzicht jaarlijks aantal uitgevoerde conversies bij zwaar vervoer. 168 Tabel 180: Kostprijs deeltjesfilter voor zwaar vervoer per euroklasse. 168 Tabel 181: Overzicht emissiereductiepercentages door retrofit met deeltjesfilter. 169 Tabel 182: Implementatieniveau van mengsel 5 % biodiesel. 170 Tabel 183: Aandeel dieselwagens in de nieuw verkochte personenwagens. 171 Tabel 184: Introductieverloop van hybride voertuigen 172 Tabel 185: Voertuigenpark(diesel) scenario s. 173 Tabel 186: Emissies PM 2,5 wegverkeer voor de verschillende scenario s. 173 Tabel 187: Inputgegevens private marginale kostencurve fijn stofemissies wegverkeer. 176 Tabel 188: Inputgegevens maatschappelijke marginale kostencurve. 177 Tabel 189: Marginale kosten deeltjesfilters bij verschillende investeringskosten. 179 Tabel 190: Jaarlijkse investeringskost (prijsverschil benzine/dieselwagen). 180 Tabel 191: Brandstofgegevens. 180 Tabel 192: Prijsverschillen diesel/benzine (marginale kost gelijk aan nul). 180 Tabel 193: Aandeel fijn stofemissies: Overige uitlaat emissies verkeer, Tabel 194: Aandeel fijn stofemissies: Niet-uitlaatemissies bij verkeer, Tabel 195: Aandeel fijn stofemissies: Landbouw. 189 Tabel 196: Energieverbruiken voor de land- en tuinbouwsector in 2000 in Vlaanderen. _ 189 Tabel 197: Energiehoeveelheden voor de verbrandingsprocessen in de land- en tuinbouwsector in 2000 in Vlaanderen. 190 Tabel 198: Glasareaal in Vlaanderen in

15 Tabel 199: Aantal glastelers in 2000 in Vlaanderen. 191 Tabel 200: Emissiegrenswaarden middelgrote stookinstallaties en maximale emissiefactoren (TSP). 192 Tabel 201: Volume rookgassen van de verschillende brandstoffen. 192 Tabel 202: Toekomstige emissiefactoren (TSP) voor middelgrote verbrandingsinstallaties (levensduur 30 jaar). 193 Tabel 203: Toekomstige emissiefactoren (TSP) voor middelgrote verbrandingsinstallaties (levensduur 20 jaar). 193 Tabel 204: Energieprognoses landbouw Vlaanderen in het BAU scenario. 194 Tabel 205: Emissies fijn stof verbrandingsprocessen landbouw Vlaanderen in het BAU scenario worst case. 196 Tabel 206: Emissies fijn stof verbrandingsprocessen landbouw Vlaanderen in het BAU scenario best case. 198 Tabel 207: Verschillen in emissies fijn stof tussen BAU worst case en BAU best case. 199 Tabel 208: Aannames energiebesparing kassen in de glastuinbouwsector. 201 Tabel 209: Energiehoeveelheden voor het scenario energiebesparing in de land- en tuinbouwsector. 201 Tabel 210: Emissiereducties fijn stof in de land- en tuinbouwsector door energiebesparing. 201 Tabel 211: Aannames aandeel aardgas in de glastuinbouwsector (energieconversie 1). _ 203 Tabel 212: Energieprognoses landbouw Vlaanderen in het ER scenario energieconversie Tabel 213: Emissiereducties fijn stofvoor ER scenario energieconversie 1 bij de landbouw. 204 Tabel 214: Aannames aandeel aardgas in de glastuinbouwsector (energieconversie 2). _ 204 Tabel 215: Energieprognoses landbouw Vlaanderen in het ER scenario energieconversie Tabel 216: Emissiereducties fijn stof voor ER scenario energieconversie 2 bij de landbouw. 205 Tabel 217: Energieprognoses landbouw Vlaanderen in het gecombineerd ER scenario. _ 205 Tabel 218: Emissies fijn stof voor het gecombineerd ER scenario in de landbouw. 206 Tabel 219: Emissiereducties fijn stof voor gecombineerd ER scenario bij de landbouw. _ 206 Tabel 220: Bezetting en standplaatsen voor runderen in Vlaanderen (2002). 208 Tabel 221: Bezetting en standplaatsen voor varkens in Vlaanderen (2002). 208 Tabel 222: Bezetting en standplaatsen voor pluimvee in Vlaanderen (2002). 209 Tabel 223: Inschatting van het aantal dieren per ventilator en debiet. 209 Tabel 224: Voorspellingen veestapel. 210 Tabel 225: Emissies fijn stof veeteelt BAU scenario. 210 Tabel 226: Aantal varkens en pluimvee in IPPC bedrijven. 212 Tabel 227: Inputgegevens veestapel emissiereductiescenario Tabel 228: Emissies fijn stof veeteelt ER IPPC. 214 Tabel 229: Emissiereducties fijn stof bij de veeteelt: ER IPPC. 215 Tabel 230: Inputgegevens veestapel emissiereductiescenario Tabel 231: Emissies fijn stof veeteelt ER totaal. 217 Tabel 232: Emissiereducties fijn stof bij de veeteelt: ER totaal. 218 Tabel 233: Kostprijzen natte wasser. 222 Tabel 234: Kosten natte wasser bij varkens- en kippenstallen. 222 Tabel 235: Inputgegevens private marginale kostencurve TSP voor de stofemissies bij de veeteelt. 223

16 Tabel 236: Inputgegevens maatschappelijke marginale kostencurve TSP voor de stofemissies bij de veeteelt. 224 Tabel 237: Inputgegevens private marginale kostencurve PM 10 voor de stofemissies bij de veeteelt. 225 Tabel 238: Inputgegevens maatschappelijke marginale kostencurve PM 10 voor de stofemissies bij de veeteelt. 226 Tabel 239: Inputgegevens private marginale kostencurve PM 2,5 voor de stofemissies bij de veeteelt. 227 Tabel 240: Inputgegevens maatschappelijke marginale kostencurve PM 2,5 voor de stofemissies bij de veeteelt. 228

17 LIJST MET FIGUREN Figuur 1: Overzicht groepen van maatregelen wegverkeer. 165 Figuur 2: Geografische opsplitsing fijn stofemissies scenario 1 (BAU) in Figuur 3: Geografische opsplitsing fijn stofemissies scenario 1 (BAU) in Figuur 4: Geografische opsplitsing fijn stofemissies scenario 6 (combinatie van alle scenario s) in

18 LIJST MET GRAFIEKEN Grafiek 1: Fijn stof emissies bij huishoudelijke verwarming in BAU(min) en BAU(max) scenario. 27 Grafiek 2: Vergelijking energiescenario s PRIMES met BAU scenario s. 28 Grafiek 3: Fijn stof emissies bij huishoudelijke verwarming in ER(min) en ER(max) scenario. 44 Grafiek 4: Fijn stof emissies bij huishoudelijke verwarming in BAU(min) en ER(min) scenario. 46 Grafiek 5: Fijn stof emissies bij huishoudelijke verwarming in BAU(max) en ER(max) scenario. 47 Grafiek 6: Fijn stofemissies BAU scenario worst case in de tertiaire sector. 55 Grafiek 7: Fijn stofemissies BAU scenario best case in de tertiaire sector. 57 Grafiek 8: Fijn stofemissies gecombineerd ER scenario in de tertiaire sector. 66 Grafiek 9: Vergelijking fijn stofemissies BAU best case en ER scenario in de tertiaire sector. 67 Grafiek 10: Totaal energieverbruik (exclusief hout) in de verschillende industriële sectoren Vlaanderen in BAU scenario. 74 Grafiek 11: Verbrandingsemissies fijn stof (exclusief hout) Vlaanderen in BAU scenario worst case. 77 Grafiek 12: Verbrandingsemissies fijn stof (exclusief hout) Vlaanderen in BAU scenario best case. 79 Grafiek 13: Verbrandingsemissies fijn stof (exclusief hout) Vlaanderen in scenario brandstofswitch 3 (maximale brandstofswitch). 83 Grafiek 14 Vergelijking BAU best case en ER scenario voor de verbrandingsprocessen (exclusief hout) in de industrie. 84 Grafiek 15: Emissies fijn stof spaanplaatbedrijven in het BAU scenario. 90 Grafiek 16: Emissies fijn stof verbranding van hout in BAU scenario. 95 Grafiek 17: Emissies fijn stof verbranding van hout in het ER scenario. 99 Grafiek 18 Vergelijking BAU en ER scenario voor de verbranding van hout. 100 Grafiek 19: Private marginale kostencurve TSP verbrandingsprocessen industrie. 101 Grafiek 20: Maatschappelijke marginale kostencurve TSP verbrandingsprocessen industrie. 102 Grafiek 21: Private marginale kostencurve PM 10 verbrandingsprocessen industrie. 103 Grafiek 22: Maatschappelijke marginale kostencurve PM 10 verbrandingsprocessen industrie. 104 Grafiek 23: Private marginale kostencurve PM 2,5 verbrandingsprocessen industrie. 105 Grafiek 24: Maatschappelijke marginale kostencurve PM 2,5 verbrandingsprocessen industrie. 106 Grafiek 25: Private marginale kostencurve fijn stofemissies wegverkeer. 176 Grafiek 26: Maatschappelijke marginale kostencurve fijn stofemissies wegverkeer. 177 Grafiek 27: Slijtage van banden versus gemiddelde snelheid voertuig 187 Grafiek 28: Slijtage van remmen versus gemiddelde snelheid voertuig 188 Grafiek 29: Energieprognoses landbouw Vlaanderen in het BAU scenario. 195 Grafiek 30: Emissies fijn stof verbrandingsprocessen landbouw Vlaanderen in het BAU scenario worst case. 197 Grafiek 31: Emissies fijn stof verbrandingsprocessen landbouw Vlaanderen in het BAU scenario best case. 199

19 Grafiek 32: Vergelijking fijn stofemissies verbrandingsprocessen BAU best case en ER in de landbouw. 207 Grafiek 33: Emissies fijn stof veeteelt BAU scenario. 211 Grafiek 34: Emissies fijn stof veeteelt ER IPPC. 215 Grafiek 35: Emissies fijn stof veeteelt ER totaal. 218 Grafiek 36: Vergelijking fijn stofemissies veeteelt BAU en ER IPPC. 219 Grafiek 37: Vergelijking fijn stofemissies veeteelt BAU en ER totaal. 220 Grafiek 38: Totaal stofemissies varkens in BAU en ER scenario. 220 Grafiek 39: Totaal stofemissies kippen in BAU en ER scenario. 221 Grafiek 40: Totaal stofemissies veeteelt in BAU en ER scenario. 221 Grafiek 41: Private marginale kostencurve TSP veeteelt. 223 Grafiek 42: Maatschappelijke marginale kostencurve TSP veeteelt. 224 Grafiek 43: Private marginale kostencurve PM 10 veeteelt. 225 Grafiek 44: Maatschappelijke marginale kostencurve PM 10 veeteelt. 226 Grafiek 45: Private marginale kostencurve PM 2,5 veeteelt. 227 Grafiek 46: Maatschappelijke marginale kostencurve PM 2,5 veeteelt. 228

20

21 1 MANAGEMENTSAMENVATTING De studie Evaluatie van het reductiepotentieel voor fijn stofemissies (TSP; PM 10, PM 2,5 ) naar het compartiment lucht in een aantal sectoren in Vlaanderen werd uitgevoerd door Vito. DEEL 1 In DEEL 1 van deze studie worden de emissiegegevens van fijn stof (TSP, PM 10 en PM 2,5 ) voor de jaren 1995 en 2000 besproken voor alle sectoren in Vlaanderen. Er is ook een literatuurstudie terug te vinden over de mogelijke reductiemaatregelen voor fijn stof in de industrie (nageschakelde technieken), bij verkeer en in de veeteelt. DEEL 2 In DEEL 2 worden de verschillende te behandelen sectoren onder de loep genomen: Huishoudelijke verwarming Verwarming in de tertiaire sector Afvalverbranding in open lucht Industriële verbrandingsprocessen (exclusief sectoren die reeds onderwerp zijn van een sectorstudie) Huisvuilverbrandingsinstallaties Industriële processen (exclusief sectoren die reeds onderwerp zijn van een sectorstudie) Wegvervoer: uitlaat emissies Overig verkeer en vervoer: uitlaat emissies Verkeer en vervoer: niet-uitlaat emissies Land- en tuinbouw, veeteelt en visvangst Er wordt telkens een beschrijving van de sector weergegeven, er wordt nagegaan welke wetgeving (voor fijn stof) van toepassing is op de sector, vervolgens wordt er een businessas-usual scenario (BAU scenario) bepaald en eventueel emissiereductiescenario s (ER scenario s). Voor de ER scenario s worden daar waar nodig kosten berekend. Er wordt hier in het kort samengevat per sector wat de evolutie naar de toekomst is voor fijn stofemissies (BAU scenario), wat de mogelijke reductiemaatregelen zijn, welke reducties van fijn stof ze met zich mee kunnen brengen in het ER scenario t.o.v. het BAU scenario en welke kosten hiermee gepaard gaan.

22 2 Huishoudelijke verwarming In het BAU scenario worden voorspellingen gemaakt i.v.m. het aantal nieuwbouwwoningen, de besparende maatregelen die op basis van de huidige wetgeving of stimulansen genomen worden en de oude stookolie- en aardgasketels die autonoom vervangen worden. In het BAU scenario is er reeds een daling terug te vinden in fijn stofemissies tussen 2000 (genormaliseerd) en 2020 (222,4 ton TSP) omwille van energiebesparende maatregelen die in de toekomst genomen worden. Mogelijke reductiemaatregelen gedefinieerd in voorliggende studie voor de huishoudelijke verwarming: Bijkomende energiebesparende maatregelen (dakisolatie, hoogrendementsglas, muurisolatie, vloerisolatie, verlaging van de temperatuur s nachts, spaardouchekoppen en zonneboilers). Bijkomende vervanging van oude stookolie- en aardgasketels. Vervanging van verwarmingsinstallaties op elektriciteit door aardgasinstallaties Vervanging van kolenkachels door aardgaskachels Huishoudelijke verwarming Reducties (ton) TSP 82,8 150,3 201,9 253,4 PM10 59,1 107,9 149,7 191,4 PM2,5 47,0 86,1 122,6 159,1 Bij de huishoudelijke verwarming gaat het telkens om maatregelen die inspelen op het energieverbruik van de huishoudens. Deze maatregelen worden in de eerste plaatse genomen voor de reductie van het energieverbuik en de emissies van CO 2, SO 2 en NO X, waardoor er aan deze maatregelen geen kosten werden toegekend voor fijn stof in deze studie. Verwarming in de tertiaire sector In het BAU scenario worden voorspellingen gemaakt i.v.m. het energieverbruik in de tertiaire sector in de toekomst. Het aandeel emissiearme brandstoffen (voor fijn stof) stijgt ten nadele van de emissierijke brandstoffen (voor fijn stof) waardoor er in het BAU scenario reeds een daling terug te vinden is van fijn stofemissies tussen 2000 (genormaliseerd) en 2020 (8,4 ton TSP). Deze daling is ook gedeeltelijk te danken aan de natuurlijke vervanging van oude stookinstallaties door minder vervuilende nieuwe stookinstallaties. Mogelijke reductiemaatregelen gedefinieerd in voorliggende studie voor de verwarming in de tertiaire sector

23 3 Betere isolatie van gebouwen. Energieconversie, vervanging van verwarmingsketels door ketels die werken op emissiearme brandstoffen. Technologieconversie, vervanging van verwarmingsketels door ketels met een hoger rendement of WKK. Betere comfortregeling. Verwarming in de tertiaire sector Reducties (ton) TSP 24,3 39,0 45,3 53,7 PM10 23,2 37,3 43,6 51,9 PM2,5 22,1 35,7 42,0 50,2 Net zoals bij de huishoudelijke verwarming gaat het bij de verwarming in de tertiaire sector telkens om maatregelen die inspelen op het energieverbruik. Deze maatregelen worden in de eerste plaatse genomen voor de reductie van het energieverbruik en van de emissies van van CO 2, SO 2 en NO X, waardoor er aan deze maatregelen geen kosten werden toegekend voor fijn stof in deze studie. Afvalverbranding in open lucht Sensibilisering en bewustwording kunnen er toe leiden dat afvalverbranding in open lucht afneemt. Sensibilisering en bewustwording zijn moeilijk kwantificeerbaar, waardoor afvalverbranding in open lucht niet wordt onderzocht in deze studie. Industriële verbrandingsprocessen In het BAU scenario worden voorspellingen gemaakt i.v.m. het energieverbruik in de te behandelen industriële sectoren in deze studie. Het aandeel emissiearme brandstoffen (voor fijn stof) stijgt ten nadele van de emissierijke brandstoffen (voor fijn stof). De spaanplaatproducenten zullen in de nabije toekomst investeren in een natte elektrostatische precipitator voor hun directe drogers en de houtverbrandingsinstallaties met een nominaal thermisch vermogen van meer dan 5 MW zijn onlangs voorzien van een doekenfilter of droge elektrostatische precipitator. Door deze maatregelen en omwille van de minder vervuilende nieuwe stookinstallaties is er in het BAU scenario reeds een daling terug te vinden van fijn stofemissies tussen 2000 en 2020 (1092,5 ton TSP). Mogelijke reductiemaatregelen gedefinieerd in voorliggende studie voor de industriële verbrandingsprocessen (exclusief sectoren die onderwerp zijn van een afzonderlijke sectorstudie): Doorgedreven overschakeling naar emissiearme brandstoffen. Installatie van een doekenfilter bij houtverbranding (stookinstallaties met een nominaal thermische vermogen van minder dan 5 MW).

24 4 Vervanging van een houtverbrandingsinstallatie met een nominaal thermisch vermogen van minder dan 5 MW door een aardgasinstallatie. Industriële verbrandingsprocessen Reducties (ton) TSP 188,2 303,8 404,8 532,1 PM10 155,0 259,7 343,5 453,0 PM2,5 135,1 230,1 308,9 408,9 De doorgedreven overschakeling naar emissiearme brandstoffen wordt in de eerste plaats gedaan voor de reductie van CO 2, SO X en NO X, waardoor de kosten in deze studie niet aan fijn stof worden toegekend. De marginale reductiekosten (private discontovoet 10 % en maatschappelijke discontovoet 5 %) voor de installatie van een doekenfilter op een houtverbrandingsinstallatie met een thermisch vermogen van minder dan 5 MW en de vervanging van zo n installatie door een aardgasinstallatie worden hieronder weergegeven. Private marginale reductiekost PM2,5 (Euro/ton) Maatschappelijke marginale reductiekost PM2,5 (Euro/ton) Doekenfilter Vervanging door aardgas Huisvuilverbrandingsinstallaties Door de huisvuilverbrandingsinstallaties werden in het verleden reeds veel inspanningen geleverd om stofemissies te reduceren. Maatregelen die als doel hebben om primair in te grijpen op andere polluenten dan stof hebben in vele gevallen eveneens een gunstige invloed op de stofemissies. Door alle reducerende maatregelen die reeds getroffen werden voor de beperking van de emissies in deze sector zijn de emissies van stof heden reeds laag. De gemiddelde emissieconcentratie per installatie bedraagt minder dan 10 mg/nm 3. Verdere emissiereductiemaatregelen voor stof werden in deze studie niet voorgesteld. Industriële processen In het verleden werden er reeds verscheidene reductiemaatregelen voor fijn stof voorzien voor de industriële procesinstallaties en voor de diffuse emissies. In de kleiverwerkende nijverheid worden er tegen 2004 reductiemaatregelen voor SO X voorzien die ook een sterk reducerend vermogen hebben voor fijn stof. Veel reductiepotentieel is er niet meer aanwezig voor de industriële processen van de te behandelen sectoren.

25 5 Wegvervoer: uitlaat emissies Door vernieuwing van het voertuigenpark is er reeds een reductie van 43,5 % gerealiseerd voor fijn stofemissies tussen het jaar 2000 en Mogelijke reductiemaatregelen gedefinieerd in voorliggende studie voor wegvervoer (uitlaat emissies): Deeltjesfilters op zware vrachtwagens en bussen. Introductie van biodiesel in het hele voertuigpark. Tegengaan van de verdieselijking bij personenwagens. Introductie van hybridenvoertuigen. Wegvervoer (uitlaat emissies) 2010 scenario t.o.v BAU % redcutie Reductie (ton) PM2,5 8,3% 320 De maatregelen introductie van biodiesel en hybridenvoertuigen worden niet in de eerste plaats gedaan voor de reductie van fijn stofemissies. De kosten voor deze maatregelen worden dus niet toegekend aan fijn stof in deze studie. De marginale reductiekosten (private discontovoet 10 % en maatschappelijke discontovoet 5 %) voor deeltjesfilters en het afzwakking van de verdieselijking worden hieronder weergegeven. Deeltjesfilter Tegengaan verdieselijking Private marginale reductiekost PM 2,5 (Euro/ton) Maatschappelijke marginale Reductiekost PM 2,5 (Euro/ton) Zware vrachtwagen Euro Zware vrachtwagen Euro Zware vrachtwagen Euro Stadsbussen Euro Reisbussen Euro Reisbussen Euro PW Euro PW Euro Overig verkeer en vervoer: uitlaat emissies Overig verkeer en vervoer dat kort besproken wordt in deze studie is treinverkeer, binnenscheepvaart, luchtvaart en overige mobiele bronnen. Mogelijke reductiemaatregelen, daar waar bekend, worden kort aangehaald. Verder wordt er verwezen naar studies die in uitvoering zijn over deze transportmiddelen.

26 6 Verkeer en vervoer: niet-uitlaat emissies Door de strenge normen die opgelegd worden voor de uitlaatemissies bij voertuigen, zullen de niet-uitlaatemissies bij verkeer en vervoer meer aan belang winnen. Er is echter slechts weinig geweten over mogelijke reductiemaatregelen met reductiepercentages en kosten. Er wordt verder kort aangehaald welke parameters er een belangrijke rol spelen in de nietuitlaatemissies. Omwille van de grote onzekerheid op de bestaande emissiegegevens en de ontbrekende gegevens over reducerende maatregelen, wordt deze emissiebron niet onderzocht in deze studie. Land- en tuinbouw, veeteelt en visvangst Voor deze sector worden in deze studie enkel de verbrandingsprocessen en de runder-, varkens- en kippenstallen bekeken. In het BAU scenario worden voorspellingen gemaakt i.v.m. het energieverbruik in de land- en tuinbouwsector. Het aandeel emissiearme brandstoffen (voor fijn stof) stijgt ten nadele van de emissierijke brandstoffen (voor fijn stof) waardoor er in het BAU scenario reeds een daling terug te vinden is van fijn stofemissies tussen 2000 (genormaliseerd) en 2020 (581,5 ton TSP) voor de verbrandingsprocessen. Een deel van deze daling is ook te danken aan de natuurlijke vervanging van oude stookinstallaties door minder vervuilende nieuwe. Voor het aantal runderen, varkens en kippen werden er voorspellingen gemaakt door ALT. In het BAU scenario is er een stijging terug te vinden van fijn stofemissies tussen 2000 en 2020 (817,3 ton TSP). Mogelijke reductiemaatregelen gedefinieerd in voorliggende studie voor de land- en tuinbouwsector bij de verbrandingsprocessen: Energiebesparende maatregelen in de glastuinbouwsector. Doorgedreven overschakeling naar emissiearme brandstoffen (voor fijn stof) in de glastuinbouwsector. Land- en tuinbouwsector: Verbrandingsprocessen Reducties (ton) TSP 154,1 190,6 121,4 94,1 PM10 124,9 156,1 100,8 78,8 PM2,5 99,4 125,1 81,5 64,4 De energiescenario s worden in de eerste plaats gedaan voor de reductie van het energieverbruik en de emissies van CO 2, SO 2 en NO X, waardoor de kosten in deze studie niet aan fijn stof worden toegekend.

27 7 Mogelijke reductiemaatregelen gedefinieerd in voorliggende studie voor de land- en tuinbouwsector bij de veeteelt: Installatie van een natte wasser bij de varkens- en kippenstallen. Land- en tuinbouwsector: Veeteelt Reducties (ton) TSP 363,8 783,4 1697,4 2611,4 PM10 167,1 360,7 781,5 1201,3 PM2,5 42,0 91,1 197,5 303,8 De marginale reductiekosten (private discontovoet 10 % en maatschappelijke discontovoet 5 %) voor de installatie van een natte wasser bij varkensstallen en voor de installatie van een natte wasser met voorwasser bij kippenstallen worden hieronder weergegeven. Private marginale reductiekost PM2,5 (Euro/ton) Maatschappelijke marginale reductiekost PM2,5 (Euro/ton) Vleesvarkens Zeugen Kraamzeugen Mestkippen Kuikens Moederkippen

28 8 1 HUISHOUDELIJKE VERWARMING In Tabel 1 wordt weergegeven wat het relatief belang is in het jaar 2000 van de subsector huishoudelijke verwarming voor fijn stofemissies t.o.v. de emissies bij de sector bevolking en t.o.v. de totale emissies in Vlaanderen [L. Schrooten et al., 2002]. Tabel 1: Aandeel fijn stofemissies: Huishoudelijke verwarming. t.o.v. bevolking t.o.v. totaal Vlaanderen TSP PM 10 PM 2,5 TSP PM 10 PM 2,5 Huishoudelijke verwarming 77,5% 79,1% 78,4% 0,5% 2,7% 5,9% 1.1 Inleiding De volgende stappen geven de methodologie weer die in dit hoofdstuk gevolgd zal worden voor het bepalen van het reductiepotentieel voor fijn stof bij de huishoudelijke verwarming: o Beschrijving sector Bepaling van het woningpark voor het jaar Verdeling van de energie (genormaliseerde Energiebalans Vlaanderen 2000) over het woningpark o Wetgeving o BAU scenario (2005, 2010, 2015 en 2020): Voorspelling van het aantal nieuwbouwwoningen. Voorspelling van bijkomende besparende maatregelen (klimaatplan). o Emissiereductiescenario (2005, 2010, 2015, 2020): Voorspelling van bijkomende besparende maatregelen t.o.v. BAU scenario (klimaatplan). Vervanging van oude stookolie- en aardgasketels (klimaatplan). Vervanging van verwarmingsinstallaties op elektriciteit door aardgasinstallaties (klimaatplan). Vervanging van kolenkachels door aardgaskachels (klimaatplan). o Voor de verschillende scenario s wordt het energieverbruik berekend. Met behulp van emissiefactoren worden de fijn stofemissies bepaald. Om het reductiepotentieel van fijn stof bij huishoudelijke verwarming te bepalen, dienen eerst voor het basisjaar 2000 het aantal woningen met hun respectievelijk verwarmingstype, ouderdom van de woning en de reeds geïmplementeerde isolatie in kaart gebracht te worden. Dit zal gebeuren aan de hand van de Socio-economische enquête van 2001 uitgevoerd door het NIS (Nationaal Instituut voor de Statistiek). Nodige gegevens die niet beschikbaar zijn via deze enquête worden uit Energieverbruik en energiebesparingspotentieel in de woningen in Vlaanderen, [J. Desmedt et al., 2000] gehaald.

29 9 In een tweede stap dient de Energiebalans Vlaanderen over het woningpark verdeeld te worden. Hiervoor dienen de energiebesparingen van de verschillende maatregelen (nieuwe verwarmingsinstallaties, isolatie, zonneboilers, doorstroombegrenzers, ) gekend te zijn. Hiervoor wordt gebruik gemaakt van de rendementen van de verschillende types installaties en de besparingspotentiëlen die voor de studie Energieverbruik en energiebesparingspotentieel in de woningen in Vlaanderen [J. Desmedt et al., 2000] berekend werden. Met behulp van de energiebesparingen en de genormaliseerde energiebalans Vlaanderen, kunnen voor de verschillende type woningen historische energieverbruiken bepaald worden. Met historische energieverbruiken worden de energieverbruiken van een type woning bedoeld die geen besparende maatregelen heeft (oude verwarmingsinstallaties, geen isolatie, geen doorstroombegrenzers, ). Vanuit een woningpark, het historisch energieverbruik en de energiebesparingen voor de verschillende maatregelen, kan het totale energieverbruik in Vlaanderen bepaald worden. Voor de verschillende scenario s moet dus enkel het woningpark (met implementatie van besparende maatregelen) berekend zijn om het energieverbruik te kennen. In Bijlage A wordt aangetoond hoe de berekeningen voor het energieverbruik gebeuren. Voor het BAU scenario worden de nieuwbouwwoningen, samen met nog enkele besparende maatregelen die in het klimaatplan vermeld staan in rekening gebracht. Het emissiereductiescenario is gebaseerd op het BAU scenario. Meer emissiereducerende maatregelen, afkomstig van het klimaatplan, worden in rekening gebracht. Uit de vooropgestelde scenario s kan per brandstofsoort de verbruikte hoeveelheid voor de verschillende zichtjaren ( ) bepaald worden voor Vlaanderen. Aan de hand van deze energiegegevens kunnen met behulp van emissiefactoren de fijn stofemissies voor de verschillende jaren berekend worden. 1.2 Beschrijving sector Bepaling van het woningpark voor het jaar 2000 Als input van de gegevens over de huishoudens werd de Socio-economische enquête van 2001 uitgevoerd door het NIS (Nationaal Instituut voor de Statistiek) gebruikt. Deze enquête was verplicht in te vullen door alle inwoners van België en de respons hierop was 96,9% voor België. De volgende vragen, van belang voor deze studie, kwamen aan bod in de enquête: In wat voor woning woont u? o Eengezinswoning open bebouwing o Eengezinswoning halfopen bebouwing o Eengezinswoning gesloten bebouwing o Appartement o Woonwagen, caravan o Andere

30 10 o Collectief huishouden o Eengezinswoning zonder precisie o Niet gespecificeerd Wanneer werd uw woning gebouwd? o Voor 1919 o Tussen 1919 en 1945 o Tussen 1946 en 1960 o Tussen 1961 en 1970 o Tussen 1971 en 1980 o Tussen 1981 en 1990 o Tussen 1991 en 1995 o In 1996 of later o Ik weet het niet, maar ik denk 20 jaar of meer o Ik weet het niet, maar ik denk minder dan 20 jaar o Niet gespecificeerd Hoe verwarmt u uw woning? o Individuele installatie voor centrale verwarming o Gemeenschappelijke installatie voor CV meerdere woningen in hetzelfde gebouw o Gemeenschappelijke installatie voor CV verscheidene gebouwen o Andere verwarmingsinstallatie (Decentraal) o Niet gespecificeerd Welke energie gebruikt u voornamelijk voor verwarming? o Stookolie (Mazout) o Steenkool o Hout o Warmtepomp o Elektriciteit o Aardgas (Leidinggas) o Butaan-, propaangas o Andere energiebronnen o Niet gespecificeerd Isolatie o Dubbele beglazing (Ja, Nee, Ik weet het niet, Niet gespecificeerd) o Gedeeltelijke of volledige dubbele beglazing (Volledig, Gedeeltelijk, Niet gespecificeerd) o Dak (Ja, Nee, Ik weet het niet, Niet gespecificeerd) o Buitenmuren (Ja, Nee, Ik weet het niet, Niet gespecificeerd) o Verwarmingsbuizen (Ja, Nee, Ik weet het niet, Niet gespecificeerd) Alternatieve energiebronnen o Zonne-energie Bij het NIS werd een databank opgesteld waarin de antwoorden op bovenstaande vragen verzameld werden. Deze databank werd voor Vlaanderen opgevraagd en ons ter beschikking gesteld.

31 11 De NIS-databank Aangezien de gegevens van de enquête niet per gezin mogen doorgegeven worden, werden deze op een geaggregeerd niveau opgenomen in de databank. Dit wil zeggen dat gezinnen die identiek antwoordden op de enquête, en dus bijvoorbeeld gehuisvest zijn in een sociale woonwijk of een appartement, werden opgenomen als zijnde x aantal inwoners verdeeld over y woningen. Op die manier zijn records aanwezig voor een totaal van woningen waarvan de antwoorden werden ontvangen. In totaal werd de enquête naar adressen gestuurd. In Vlaanderen heeft met andere woorden 96,71% van de bevolking geantwoord op de enquête. Op de databank werden queries uitgevoerd m.b.v. SQL Query Analyzer om zo de gewenste gegevens te verkrijgen. Een overzicht van de uitgevoerde queries wordt hieronder weergegeven: Tabel 2: Overzicht van de uitgevoerde queries op de databank. Type woning Bouwjaar Verwarming Energiebron Isolatie Eengezinswoning open bebouwing voor 1945 CV (totaal) Stookolie Dubbele beglazing Eengezinswoning halfopen bebouwing Eengezinswoning gesloten bebouwing decentraal Steenkool Dakisolatie niet gespecificeerd Hout Buitenmuren isolatie Appartement na 1991 Warmtepomp Verwarmingsbuizen isolatie Collectief huishouden Eengezinswoning zonder precisie weet niet, denk ouder dan 20 jaar weet niet, denk jonger dan 20 jaar Elektriciteit Aardgas (leidinggas) Andere niet gespecificeerd LPG Niet gespecificeerd Andere energiebronnen Niet gespecificeerd Van alle mogelijke combinaties werd het aantal woningen opgevraagd dat voldeed aan de restricties. In totaal werden dus 6048 mogelijkheden gecontroleerd. De resultaten werden omgezet in Excel-bestanden van waaruit bijkomende berekeningen konden worden uitgevoerd. Deze berekeningen omvatten ondermeer de extrapolatie van de niet gespecificeerde antwoorden.