Bouwhistorische beschrijving van de voormalige kosterij van de Westerkerk (Westerstraat 136, Enkhuizen)

Transcriptie

1 Bouwhistorische beschrijving van de voormalige kosterij van de Westerkerk (Westerstraat 136, Enkhuizen) door Gerrit Vermeer namens de Vereniging Oud Enkhuizen in opdracht van Stichting De Westerkerk, Enkhuizen. december 2011, Almere 1

2 D C B A In dit rapport komen vier bouwdelen aan de orde, gelegen tussen de Westerkerk in Enkhuizen en de bijbehorende klokkentoren: A. De kosterij uit B. Een pakhuis uit het eerste kwart van de zeventiende eeuw. C. Het achterhuis uit het tweede of derde kwart van de zeventiende eeuw. D. De smalle, laat zeventiende of achttiende-eeuwse aanbouw langs de noordoostelijke sluitgevel van de kerk. 2

3 INLEIDING Westerstraat 136 is een rijksmonument (nummer 15210). De redengevende beschrijving luidt als volgt: Pand met trapgeveltje van het vroege Enkhuizer type. Terzijde van het venster op de zolderverdieping getoogde openingen; naast het vlieringluik twee ronde openingen waarvan een met oud glas gedicht. Boven de later gewijzigde pui gedateerd in jaarankers; Kosterij Westerkerk. Het huis westerstraat 136 staat ingeklemd tussen de oostelijke sluitgevel van de Westerkerk, die uit omstreeks 1470 dateert, en de omstreeks 1518 gemetselde voet van de oorspronkelijk vrijstaande klokkentoren. In het fries boven de onderpui van de voorgevel vormen de schieters van de daar aanwezige ankers het jaartal 1600, vrijwel zeker het bouwjaar van het pand. Het huis staat afgebeeld op alle zeventiende- en achttiende-eeuwse stadsplattegronden in vogelvlucht van Enkhuizen, zoals die in Theatrum sive descriptio comitatus et urbium Hollandiae van Marcus Zueri Boxhorn uit (afb. 1). Op deze kaart en de latere kaarten die op deze teruggrijpen, staan achter de klokkentoren (aan de noordzijde) twee panden. Op andere kaarten in reliëf uit de zeventiende eeuw ontbreken ze, maar een reden daarvan kan zijn dat deze uit een iets andere richting zijn getekend, namelijk recht vanuit het zuiden, waardoor eventuele panden aan de noordkant door de toren geheel aan het zicht onttrokken kunnen zijn (afb. 2). Hier staat nu een pakhuis uit het eerste derde deel van de zeventiende eeuw (bouwdeel B). Op de oudste kadasterkaart van Enkhuizen uit 1823 staat de bebouwing tussen de kerk en de toren al precies zo weergegeven als die er nu nog staat (afb. 3). Aangezien er sinds de late achttiende eeuw in Enkhuizen nauwelijks enige bouwactiviteiten plaatsvonden, is het waarschijnlijk dat deze situatie teruggaat tot ruim voor Naast het huis tussen de kerk en de toren (bouwdeel A) en het pakhuis achter de toren (bouwdeel B), bestaat het complex uit een achterhuis in het verlengde van het pakhuis (bouwdeel C) en een aanbouw langs de schuine noordoostelijke sluitgevel van de Westerkerk (bouwdeel D). Vanaf 1969 tot enkele jaren terug huisvestte het pand A de klokkenwinkel van Peter de Vries (afb. 4). Die woonde aanvankelijk boven en had op de Afb. 1. De Westerkerk en omgeving met rechts van de kerk de klokkentoren. Tussen de kerk en de toren het huidige pand Westerstraat 136. Detail van de kaart in reliëf van Enkhuizen uit Afb. 2. De omgeving van de Westerkerk op de kaart uit het stedenboek van Janssonius uit Afb. 3. De omgeving van de Westerkerk op de minuutkaart uit

4 Afb. 4. De klokkenwinkel van Peter de Vries in Afb. 5. De voorgevel van Westerstraat 136. Links daarvan de Westerkerk, rechts de klokkentoren. zolder van het achterhuis (bouwdeel C) een badkuip met een waterafvoer, die op de goot uitkwam. Later kwam er op de verdieping van het pand A een werkplaats voor uurwerken. In 2009 nam Stichting De Westerkerk het pand over van de Hervormde Gemeente. BOUWDEEL A: het voorhuis van Westerstraat 136 Voorgevel De op vlucht gebouwde trapgevel van het huis bestaat uit een laat negentiende-eeuwse onderpui en een geveltop uit 1600 (omslag en afb. 5). De geveltop bestaat uit oranjerode baksteen, die karakteristiek is voor de zestiende en de eerste helft van de zeventiende eeuw. Kenmerkend voor die periode is ook de toepassing van kruisverband. De rechte beëindigingen van het kruisverband, zoals in de trapgevel en langs de rondboogvensters in de geveltop, komen tot stand met klezoren, zoals meestal het geval is in metselwerk van voor Het fries boven de onderpui vertoont op driekwart hoogte een lijst van een laag iets naar voren stekende baksteen en aan de bovenzijde een waterlijst van natuursteen. Het fries bevat zoals eerder vermeld, vier smeedijzeren sierankers die het jaartal 1600 vormen. De veren van deze ankers steken net boven de zoldervoer naar binnen en zitten bevestigd aan de tweede balk achter de voorgevel. De geveltop telt aan weerszijden vijf treden met een toppilater als bekroning. Alleen de onderste trede vertoont een natuurstenen dekplaat met profiel. De overige treden bezitten een vergelijkbaar profiel, naar deze bestaat uit drie trapsgewijs uitstekende laagjes baksteen. Van de tweede trede van onderen en van de bovenste trede loopt het bakstenen profiel over de volle breedte van de geveltop. De geprofileerde uitkraging aan de onderzijde van de toppilaster bestaat uit baksteen. De toppilaster steekt 2

5 Afb. 6. De toppilaster met daarachter een smeedijzeren schoorstang met een sierlijke krul. boven de hoogste trede uit en heeft bovenin dezelfde profilering als de treden daaronder. Een smeedijzeren stang met een zwierige krul houdt de boven het dak uitstekende toppilaster op zijn plaats (afb. 6). De geveltop bevat drie smeedijzeren ankers, de twee onderste zijn bevestigd aan het voorste juk van de kapconstructie, het bovenste zat aan de oorspronkelijke nokbalk, die later is vervangen door de huidige van vurenhout. Het oude glas in een van de rondvensters in de geveltop, zoals vermeld in de redengevende beschrijving, maakte ongeveer twintig jaar geleden plaats voor modern glas. Het betrof een ruitje van geslingerd glas met een aanzienlijke verdikking bij de indruk van de pijp die diende om het vloeibare glas rond te slingeren. In de redengevende beschrijving van het rijksmonument staat de trapgevel aangeduid als van het Enkhuizer type. Inderdaad bevat de gevel een aantal onderdelen die vaak voorkomen in Enkhuizen en die in andere Hollandse steden minder vaak voorkomen. Karakteristiek voor veel Enkhuizer gevels uit de late zestiende en de eerste helft van de zeventiende eeuw zijn bijvoorbeeld de gemetselde lijsten, al komen er ook in Enkhuizen ook veel gevels voor met een rijk gebruik van natuursteen, zoals Westerstraat 158 uit Een ander veel voorkomend motief in Enkhuizen is de karakteristieke compositie in de geveltop met twee luiken boven elkaar, het onderste, grotere luik met een rondbooglicht aan weerszijden en het bovenste luikje geflankeerd door ronde lichten. In de kosterij vormt een licht naar buiten stekende strek een overgang tussen de stijl en de boog van de rondboogvensters. Boven het onderste, tamelijk brede luik zit een gedrukte ontlastingsboog. Een vrijwel identieke compositie in de geveltop komt bijvoorbeeld voor op de achtergevel van Westerstraat 9, een pand dat volgens het jaartal op de voorgevel uit 1614 stamt. De uit grauwere baksteen gemetselde onderpui heeft twee gekoppelde schuifvensters met een negentiendeeeuwse roedeverdeling en rechts een deur met bovenlicht. De onderpui vormt een laat negentiende-eeuwse toevoeging aan het pand. Voor de onderpui strekt zich nog een lage stoep uit van grote platen Naamse steen met rechts een hekwerk in de vorm van een kwartrond en links een opgemetselde opening naar een waterkelder met een hekwerkje. De voorgevel en de stoep dienen onveranderd te blijven. Reclame-uitingen kunnen alleen als ze zeer terughoudend worden toegepast. De achtergevel De eensteens voorgevel van het huis staat in een vlak met de voorkant van de bakstenen voeting van de klokkentoren (Westerstraat 134). De vroegere achtergevel staat in lijn met de achterzijde van de voeting. De achtergevel staat anders dan de voorgevel niet op vlucht. De geveltop, oorspronkelijk een tuitgevel, na het afbraak van de schoorsteen een puntgevel, bestaat uit rode baksteen in kruisverband met vlechtingen. De verdwenen tuit diende als schoorsteen. Op de zolder valt het beloop van de vroegere schoorsteen nog te zien 3

6 Afb. 7 en 8. De geveltop van de achtergevel aan de binnenzijde met de sporen van de vroegere schoorsteen van de schouw tegen de achtergevel. (afb. 7 en 8). Hieruit blijkt dat de schouw tegen de achtergevel stond, rechts van het midden (dus meer naar de toren dan naar de kerk). Beneden is de plaats van de vroegere schoorsteen en schouw later weer dichtgemetseld om weer een vlakke achterwand te krijgen. Links (gezien van binnenuit) in de achtergevel bevindt zich de deur naar het huidige achterhuis, rechts is in de tweede helft van de twintigste eeuw een getoogde doorgang gemaakt. Als de binnenzijde van de achtergevel aangesmeerd moet worden vanwege exploitatie van de zolder, zou het bekoop van de vroegere schoorsteen zichtbaar gelaten kunnen worden, door bijvoorbeeld het reliëf in het muurwerk te handhaven. De onderste balklaag Dat vrijwel overal in het huis grenenhout toepassing vond en geen eiken, zoals voor 1600 gebruikelijk, moet te maken hebben gehad met de ruime beschikbaarheid van mechanisch gezaagd grenen uit de Zaanstreek. In 1593 had een Zaankanter een patent verkregen op de krukas, waardoor windkracht gebruikt kon worden door zaagmolens. In Enkhuizen maakte het eikenhout aan het einde van de zestiende eeuw, veel sneller [;aats voor machinaal gezaagd grenen dan bijvoorbeeld in Amsterdam. Veel huizen met een grenen kap en grenen 4

7 Afb. 9. De balkenlaag op de begane grond, ingekast in de voetingsmuur van de klokkentoren. De tweede, derde en vierde balk van achteren gezien, beschikken nog over een sleutelstuk met een klassiek profiel. balkenlagen op de verdieping hadden in het begin van de zestiende eeuw nog wel een eiken balklaag boven de begane grond (bijvoorbeeld Westerstraat 158 uit 1617). Dit kleine pand Westerstraat 136 kreeg ook beneden grenen balken. Alle bekende huizen uit het einde van de zestiende eeuw en het begin van de zeventiende eeuw in Enkhuizen beschikten als inwendige constructie over een houtskelet met houten gebinten. In deze huizen fixeren de houten muurstijlen van de gebinten de zijmuren. In dit huis konden muurstijlen en korbelen achterwege Afb. 10 De grenen kapconstructie gezien in de richting van de voorgevel. 5

8 blijven, doordat hier de oostelijke sluitgevel en de westelijke voetingsmuur van de klokkentoren als zijwanden fungeerden. De grenen balken zijn rechtstreeks ingekast in deze zware muren (afb. 9). De balkenlaag telt zeven van deze balken, waarvan de voorste direct tegen de achterzijde van de voorpui zit. Aan de achterzijde zit de laatste balk op enige afstand van de achtergevel als gevolg van de vroegere aanwezigheid van de schoorsteen. Aan de kant van de toren beschikken drie balken over een sleutelstuk met een klassiek profiel (de derde, vierde en vijfde balk vanaf de voorgevel). Aan de voorkant is koud tegen het muurwerk van de kerk over een lengte van twee en een half balkvak op enig moment een lichte muur gemetseld, mogelijk als extra ondersteuning van de balken. De grenen balkenlaag met nog drie klassiek geprofileerde sleutelstukken heeft een zeer hoge monumentwaarde en dient behouden te blijven. De kap Net als de onderste balkenlaag bestaat de kapconstructie voornamelijk uit tamelijk strak gezaagd grenen, dat plaatselijk is bijgewerkt met dissel en kapmes (afb. 10). De kap telt zeven jukken, waarvan de voorste direct achter de voorgevel staat. De eiken krommers en de grenen korbelen van de jukken steken met een pen in de grenen dekbalk. Aan de onderzijde zijn de korbelen vastgenageld aan de krommers. De nerven van de krommers volgen de gebogen vorm. Het betreft balken uit geselecteerde takken. Aan de voorzijde (dus gezien vanaf de voorgevel) bevatten de meeste jukken gegutste telmerken, rechte links, gebogen of in de vorm van ovale stippen rechts. Het achterste juk toont het Romeinse cijfer VII (afb, 11 en 12). Dan volgt een juk zonder telmerken en dan komen van achter naar voren IIII, III, II (afb. 13). Op het juk tegen de voorgevel zijn aan de zichtbare kant geen telmerken waarneembaar. Aan weerszijden ligt er op de jukken in de lengterichting van het huis een worm, waartegen de sparrenparen staan (afb. 8). Deze sparren kunnen nog oorspronkelijk zijn. Op regelmatige afstand vallen donkere strepen waar te nemen, de afdrukken van geteerde touwtjes, waarmee ooit de panlatten vastzaten. Het bevestigen van panlatten met geteerde touwtjes was in Enkhuizen gebruikelijk tot in de twintigste eeuw. In de twintigste eeuw kreeg de kap als zoveel Enkhuizer huizen een beschot van asbestplaten, waarop oude Hollandse golfpannen liggen. De sparren steken maar net boven de wormbalk uit. Bovenin de kap zitten tamelijk recent aangebrachte sporen van vurenhout (afb. 7). De krommers staan op een balk die over de vloerbalken daaronder loopt. De sparren staan op een lichtere balk die daarboven loopt. Blokkelen vormen verbindingen tussen deze bovenste balk en de krommers. Voor de windschoren, die schranken van de kap in de lengterichting te voorkomen, zijn afwisselend grenen balkjes en sparren gebruikt. Afb. 11 en 12. Telmerken van het achterste juk, links rechte cijfers, rechts gebogen. Foto s gemaakt in

9 Afb. 13. Op de voorgrond het juk met telmerk III, daarachter het juk met telmerk IIII. Op de achtergrond de achtergevel. Het afwateren van het dak stuitte bij dit huis op de nodige problemen. Hoe de oorspronkelijke goot gezeten geeft, valt niet meer vast te stellen. Later, mogelijk niet heel lang geleden, is de goot met vurenhouten stutten omhoog gebracht, waardoor deze in de wigvormige ruimte tussen dak aan de ene kant en de kerkmuur of de torenmuur aan de andere kant, wat meer ruimte kreeg (afb. 14). De goot kreeg hierdoor een grotere capaciteit. Dit verkleinde het risico dat de goot snel dichtslibt door stof en bladeren of overstroomde bij heftige regenval. Links achterin de kap staat nog smal, gemetseld rookkanaal voor een vroegere kachel. Afb. 14. De kap aan de kerkzijde met de later ingebrachte gootconstruc tie. 7

10 Afb. 15. Restanten van de in het zand gelegde tegelvloer aan de voorzijde van het huis. De kap verkeert nog in vrijwel authentieke toestand en markeert de overgang van eikenhout naar gezaagd grenen, die in Enkhuizen al aan het einde van de zestiende eeuw inzette. Alleen de vurenhouten sporen bovenin en de eveneens vurenhouten blokken onder de later verhoogde goten zijn een gevolg van latere reparaties. De monumentwaarde van de kap is zeer hoog. Het verdient aanbeveling de asbest platen te verwijderen. Van oorsprong heeft het pand geen dakbeschot gehad (hierop duiden de sporen van geteerde touwtjes), maar voor het uitbaten van de zolder, zal wellicht een houten dakbeschot wenselijk zijn. Restanten oude vloeren Onder een latere vloer kwamen aan de voorkant van het huis restanten van de oorspronkelijke vloer tevoorschijn, bestaande uit overhoekse tegels met afwisselend geel en groen glazuur (afb. 15). Onder de huidige trap naar de zolder bevindt zich een dieper gedeelte met gemetselde opstanden met daarin zwarte plavuizen (afb. 16). De authentieke vloertegels dienen zorgvuldig bewaart te blijven, maar er is te weinig van de vloer over om deze te completeren. Afb. 16. Een vloer met zwarte plavuizen onder de huidige trap naar de zolder. 8

11 Afb. 17. De voorgevel van het vroeg zeventiende-eeuwse pak huis achter de klokkentoren. BOUWDEEL B: HET PAKHUIS TEGEN DE NOORDZIJDE VAN DE TORENVOET Op de platgrond in reliëf van Enkhuizen uit omstreeks , afgedrukt in Boxhorn, staan, zoals al eerder opgemerkt, tegen de noordzijde van de toren naast elkaar twee kleine panden (afb. 1). Het zou kunnen zijn dat het pakhuisje dat er nu nog staat, ooit een van deze panden was. Of de plattegrond helemaal accuraat de werkelijkheid weergaf, is niet duidelijk. Het pakhuis dat er nu nog staat, bevat geen enkele spoor van een verdwenen buurpand. De trapgevel aan de steeg (voorgevel) Aan de steeg die langs de oostzijde van de klokkentoren loopt staat de trapgevel van het pakhuis (afb. 17), 9

12 ç Afb. 18. De plek waar het rechter zijlicht van de de onderste pakhuisdeur zat, valt af te lezen aan de lichtere baksteen en de nog aanwezige verticale reeks van klezoren (aangegeven met de pijl). opgetrokken uit gele baksteen in kruisverband. De vroeg zeventiende-eeuwse trapgevel telt aan weerszijden zes treden en heeft ter bekroning een toppilaster. De onderste twee treden aan weerszijden hebben elk een individuele dekplaat van zandsteen. Van de trede daarboven zet de profilering van de dekplaat zich voort als een horizontale lijst over de volle breedte van de geveltop. Dan volgen aan weerszijden weer treden zonder lijst ertussen. Bij de bovenste trede loopt de lijst om de toppilaster, die is aangebracht ter versteviging van de bovenste trede. Deze pilaster heeft een geprofileerde voet van rode baksteen en ter bekroning een zandstenen dekplaat als op de treden. De voorgevel bevat beneden nog steeds pakhuisdeuren en erboven dubbele luiken voor de zolderverdieping. Aan weerszijden van de deuren en de luiken staan zware stijlen met een zwaar, met een schuine lip bevestigd kalf daartussen. Vensters opzij van de luiken ontbreken. Direct boven de luiken loopt een zware horizontale balk, die zich uitstrekt over bijna de volle breedte van de geveltop. De huidige indeling stamt uit de achttiende of de negentiende eeuw. Daarvoor kende de gevel een andere indeling. Boven de horizontale balk boven het luik zitten namelijk drie ontlastingsbogen van rode baksteen. De middelste, gedrukte boog heeft ongeveer de breedte van het huidige luik. De boogjes aan weerszijden, gemetseld van halve, eveneens rode bakstenen, hebben nu geen functie meer, maar sporen in het metselwerk tonen nog de vage omtrekken van een klein zijlicht, dat naast het luik moet hebben gezeten (afb. 17). Oorspronkelijk zat er op de verdieping een afzonderlijk middenluik dat wat dieper naar beneden doorliep, dan de eraan gekoppelde zijlichten. Dergelijke kozijnen met pakdeuren met kleine zijlichten zijn karakteristiek voor de vroege zeventiende eeuw. Aan weerszijden van de deur beneden hebben eveneens kleine zijlichten gezeten. Als deze zijlichten al ontlastingsbogen hebben gehad, hebben latere ingrepen hiervan ieder spoor uitgewist. Van het rechter zijlicht zijn nog wel de klezoren aanwezig die de rechtstand van het verdwenen zijlicht voorbereidden (afb. 18). De geveltop bevat drie smeedijzeren muurankers. Ter versiering hebben de schieters gesplitste en omgekrulde uiteinden. Dergelijke versieringen in het smeedwerk wijzen net als een aantal andere kenmerken op een bouw in het begin van de zeventiende eeuw. De gevel dient ongewijzigd te blijven. Mochten er ooit reparaties nodig zijn, dienen de bouwsporen die de vroegere vensterindeling aangeven gehandhaafd te blijven. 10

13 ç Afb. 19. Detail van de zijgevel van het pakhuis. Rechts zitten twee kleinere vensters. Onder het linkervenster van deze kleinere vensters zijn nog enkele klezoren zichtbaar (zie de pijl) die wijzen op een vroegere rechtstand van een oorspronkelijke opening.. De meesta ankers in de zijgevel hebben dezelfde vorm als die in de voorgevel. De zijgevel Net als de topgevel bestaat de zijgevel aan de noordzijde (afb. 40) uit gele baksteen in kruisverband. Van de huidige venster zijn de rechtstanden allemaal later ingehakt. Dit betekent dat deze vensters er aanvankelijk niet zaten of een verkleining ondergingen. Links (aan de oostzijde) zitten twee naar verhouding tamelijk hoge vensters. Het klapraam in deze vensters heeft een negentiende-eeuwse roede-indeling. De twee kleinere vensters recht moeten in de plaats zijn gekomen van openingen die dieper naar onderen doorliepen. Uit de verkleuring van de baksteen in de vroegere opening valt de omtrek van het vroegere venster nog te herkennen. Rechtsonder het linker venster zitten onder elkaar nog twee klezoren die duiden op een rechtstand van een opening uit de bouwtijd (afb. 19). In de zijgevel zitten muurankers met schieters van dezelfde vorm als in de voorgevel (afb. 19). De zijgevel stamt vermoedelijk uit dezelfde periode als de voorgevel: de eerste derde deel van de zeventiende eeuw. De voeting van de toren bevat aan de voorzijde van het pakhuis een diepe, lage rondboognis. Deze vroegere doorgang moet hoger zijn geweest, wat er op duidt dat de vloer van het pakhuis vroeger lager zat. De zijgevel en het dak en het dak met Hollandse golfpannen dienen ongewijzigd te blijven. In het bijzonders dienen ook de schieters met de gekrulde vork aan de bovenzijde gehanthaafd te blijven, aangezien deze nog oorspronkelijk zijn. De vroegere achtergevel Heden steekt de vroegere achtergevel van het pakhuis niet meer uit boven het gemeenschappelijke dak met het achterhuis (bouwdeel C). Van buiten is de eindgevel nog te herkennen aan een sprong in het muurwerk (afb. 20). In de uiterste hoek van het pakhuis bevindt zich nu een deur, die later is aangebracht dan wel vergroot, aangezien de rechtstanden duidelijk zijn ingehakt. De vroegere geveltop van de achtergevel vertoont 11

14 Afb. 20. Een sprong in het metselwerk markeert in de zijgevel van het pakhuis de vroegere achtergevel.. Afb. 21. De begane grond van het pakhuis gezien in de richting van de voorgevel. De gebinten hebben aan een kant een muurstijl en een korbeel, aan de andere kant zijn ze ingekast iin de voetingsmuur van de klokkentoren. 12

15 Afb. 22. Het tweede korbeel vanaf de voorgevel van het pakhuis. aan de binnenzijde van het pakhuis noch kruisverband, noch vlechtingen, maar een wild verband met vrijwel uitsluitend strekken. Dit doet vermoeden dat deze top bij het doortrekken van het dak tot over het achterhuis (bouwdeel C) opnieuw is opgemetseld. De gebinten gelijkvloers Van het pakhuis staat een zijde vrij, de voeting van de klokkentoren, opgetrokken uit baksteen, afgewisseld met lagen natuursteen, vormt de andere zijde. De uiterst stevige torenvoet maakte aan die kant het aanbrengen van muurstijlen voor het fixeren van de zijmuur volstrekt overbodig. Hier kon de timmerman de balken voor de zoldervloer inkassen zonder muurstijlen en korbelen (afb. 21). Tegen de vrijstaande muur hier tegenover plaatste hij zeven muurstijlen, halfsteens verzonken in het muurwerk. Het inlaten van de muurstijl in de muur voorkomt schranken van de houtconstructie in de lengterichting. Het betreft tamelijk zware, grenen balken. Ze stutten aan deze zijde elk de eveneens zware grenen dekbalk, waarvan het andere uiteinde is ingekast in de zware muur van de toren. Tussen de muurstijl en de dekbalk voorkomen zware, met penen-gatverbindingen bevestigde korbelen, het zijwaartse schranken van het gebint. Door toepassing van een schuine liplas tussen korbeel en dekbalk kan de constructie horizontale drukkrachten opvangen (afb. 22). De buitenzijde van de korbelen vertoont een licht gebogen verloop, zoals bij korbelen uit de eerste helft van de zeventiende eeuw wel vaker voorkomt. Over de dekbalk loopt langs de muur een balk, waarop de jukken van de kap staan, recht boven de muurstijlen. De grenen binten dienen als een authentiek onderdeel van het vroeg zeventiende-eeuwse pakhuis ongewijzigd te blijven De kapconstructie De zeven jukken van de kapconstructie bestaan uit eiken krommers, die met een pen zijn ingelaten in de grenen dekbalk. (afb. 23). Voor de verbinding van het korbeel met de dekbalk gebruikten de timmerlieden eveneens een pen-en-gat. Smeedijzeren nagels fixeren het andere uiteinde van het grenen korbeel tegen de krommer. Als windschoren dienen vastgenagelde sparren. Net als de jukken in het woonhuis aan de Westerstraat (bouwdeel A), dragen de meeste jukken gegutste telmerken in Romeinse cijfers, met rechte strepen aan de linkerkant (afb. 24, 25). De wormen die aan weerszijden van de kap over de jukken lopen, ondersteunen lange sparren. Boven het worm dienen een aantal lange sparren als extra windschoor (afb. 26). Bovenin de kap loopt in de lengterichting als nokbalk een zware spar (afb. 23). Oorspronkelijk liepen over de sparren de panlatten, maar in het nabije verleden zijn ze beschoten met asbestplaten. Op het dak liggen Hollandse golfpannen. Vlak onder de nok lopen twee horizontale gordingen van grenen langs de binnenzijde van de sparren. 13

16 Afb. 23. De kapconstructie van het pakhuis, gezien in de richting van de achtergevel. Afb. 24. Het telmerk IIII op het zesde juk van voren, aan de linkerkant. De kap direct achter de voorgevel aan de oostzijde vertoont het telnerk I (o), het tweede juk telmerk II (oo), het derde spant III (ooo), het vierde VII (ooooooo), het vijfde IIIII (ooooo), het zesde IIII (oooo) en het laatste aan de kant van de kerk V (ooooooo). De telmerken op de eiken krommer en de grenen dekbalk komen steeds overeen, waaruit valt op de maken dat de jukken nog in hun oorspronkelijke verband zitten. 14

17 Afb. 25. Het telmerk ooooooo op het vierde juk van voren, aan de rechterkant. Afb. 26. Juk III (links) en juk VII (rechts). De kapconstructie dient in zijn geheel gehandhaafd te blijven. Het is wenselijk de asbestplaten te verwijderen. Oorspronkelijk had dit pakhuis geen dakbeschot, maar voor een betere exploitatie van de zolder is het wellicht wenselijk een houten dakbeschot aan te brengen. 15

18 Vroegere indelingen De huidige vloer van het pakhuis vertoont nog sporen van vroegere indelingen (afb. 21). Voor de deur naar het achterhuis, ligt een opstapje van Naamse steen. Achterin het pakhuis bevindt zich, dicht onder de toren, nog een opgemetselde opening naar een overkluisde waterkelder. De huidige niveauverschillen in de vloer als gevolg van een vroegere onderverdeling van de ruimte mag verdwijnen. De opgemetselde waterkelder dient gehandhaafd te blijven. BOUWDEEL C: HET ACHTERHUIS Het achterhuis van Westerstraat 136 staat in het verlengde van het pakhuis (bouwdeel B). De gemeenschappelijke topgevel, waarvan het bovenste gedeelte opnieuw is opgemetseld, hoort nog bij het pakhuis, waarmee vast staat, dat het pakhuis er al stond voor het achterhuis tot stand kwam. Het achterhuis neemt de ruimte in tussen het pakhuis en de kerk en is breder dan het voorhuis (bouwdeel A). Zo loopt het achterhuis nog enkele meters verder in oostelijke richting door. De huidige kap staat in het verlengde van het pakhuis in de lengterichting van het achterhuis en daardoor een kwart gedraad ten opzichte van de kap van het voorhuis. Aan de kant van de kerk loopt de noordoostelijke sluitgevel hier schuin weg. De traptoren op de hoek van de oostelijke sluitgevel van de Westerkerk steekt in het achterhuis. Afb. 27. Detail van een opmetingstekening van de Wester kerk uit Deze is gemaakt met subsidie van de provincie. Links het pakhuis en rechts daarvan (vanaf de schoors teen) het achterhuis. 16

19 Een vroeger binnenplaatsje? Het Bouwhistorisch onderzoek van Bouwadvies Groot Holland van november 2009 maakt gewag van een gangetje in het achterhuis, dat zou herinneren aan een eerdere steeg. 1 Dit gangetje is met met een halfsteens muurtje afgescheiden van de rest van het achterhuis, als verbinding tussen het voorhuis (bouwdeel A) en het pakhuis (bouwdeel B) (afb. 28, 29). Het plafond is van zachtboard en het platte dak erboven kon pas worden aangebracht, nadat de onderzijde van het negentiende-eeuwse dak van het achterhuis hiertoe was weggezaagd (afb. 30). Het gangetje heeft in het pakhuis een eenvoudige deur en in de vroegere klokkenwinkel een getoogde en gepleisterde doorgang. Deze doorgang kan hier ook pas zijn gekomen na het verwijderen van de schouw, die hier oorspronkelijk tegen de achtergevel van het voorhuis stond. Er bestaat geen enkele aanwijzing dat het in de plaats kwam van een vroegere steeg. In de zeventiende en de achttiende eeuw bevond zich tussen een voorhuis en een achterhuis altijd wel een klein plaatsje, waarlangs een verbindende gang liep. Het achterhuis heeft in dergelijke gevallen aan het plaatsje een groot venster. De eensteens muur zou een restant van een dergelijk plaatsje geweest kunnen zijn. Door de betimmering aan beide zijden van het muurtje kon het nog niet onderzocht worden. 1. Bouwadvies Groot Holland, Bouwhistorisch onderzoek De Costerije, Westerstraat 126 te Enkhuizen, Wormer, november 2009, p. 17. Hoewel de titel anders aangeeft, behandelt dit rapport Westerstraat 136. Afb. 28. Detail van een plattegrond van de Wester kerk met de kosterije, het pakhuis, het achterhuis en de smalle aanbouw uit De plattegrond toont een vroegere indeling van het voorhuis. Rechts liep een lange gang helemaal naar achteren. Een wandje deelt het voorhuis in een voor- en een achterkamer. De oorspronkelijke haard achterin het huis was in 1943 al verdwenen. Onder de trap in de achterkamer bevond zich een kast. Hiervan werd de verdiepte, met donkergrijze plavuizen belegde vloer teruggevonden. 17

20 Afb. 29. Het met planken betimmerde gangetje, deels bekleed met jute, tussen de vroegere winkel en het pakhuis. Afb. 30. Het dakbeschot op zolder moest gedeeltelijk worden verwijderd om de goot op die plaats te vervangen door een aanmerkelijk hoger gesitueerd plat dak. De noordgevel Bij de bouw van het achterhuis hoefde in principe slechts één gevel te worden opgetrokken (afb. 28, 31, 44). Voor het overige vormde het bestaande muurwerk van het pakhuis, de toren, het voorhuis en de kerk de begrenzing van het pand. Deze gevel sloot, zoals al opgemerkt, met een kleine sprong aan op het bestaande pakhuis. Later verrees het smalle pand langs de schuine sluitgevel van de kerk, dat schuin op het rechter deel van de voorgevel staat en er koud tegenaan is gemetseld. Het nog vrijstaande deel van de gevel, opgetrokken uit gele baksteen in kruisverband, bevat twee later aangebrachte of later vergrootte vensters met een schuifkozijn en een negentiende-eeuwse roedeverdeling. De kozijnen, geconstrueerd met pen-en-gatverbindingen, vertonen een kwartrond hoekprofiel. De gevel en het pannendak met Hollandse golfpannen dienen onveranderd te blijven. De dakkapel Een bijzonder element in de gevel vormt de dakkapel, Afb. 31. De gevel van het achterhuis met de in de negentiende eeuw toegevoegde dakkapel. 18

21 Afb. 32. Uiterst links de noordelijke traptoren van de Westerkerk. Rechts daarvan tekent zich de moet af van een vroeger, kleiner dak. waarvan de halfsteense zijwanden zijn gemetseld in gele baksteen. Het getoogde klapraam vertoont een achttiende-eeuwse roedeverdeling met aanzienlijk kleinere ruitjes dan in de vensters beneden. De getoogde kroonlijst die de dakkapel bekroond heeft ondanks zijn elegant gebogen vorm een opmerkelijk rijke profilering. Deze lijst in de Lodewijk XV-stijl zou heel goed uit het derde kwart van de achttiende eeuw kunnen dateren. De wangen met de verdiepte velden wijzen echter op een bouw in de negentiende eeuw. De motieven in de wangen keren terug in het eveneens negentiende eeuw, dat kennelijk tijdens dezelfde bouw tot stand kwam. Dezelfde roedeverdeling en dezelfde toog keren terug in de deur tussen de winkel (bouwdeel A) en het achterhuis. De dakkapel en het negentiende-eeuwse interieur behoren niet tot de oorspronkelijke bouw, maar zijn later toegevoegd. Het interieur bevat namelijk nog oudere onderdelen en de huidige kap met de dakkapel moet, zo wijzen sporen uit, een voorganger hebben gehad. De dakkapel dient als een bijzondere toevoeging uit het middenvan de negentiende eeuw onveranderd gehandhaafd te blijven. De kap De huidige gordingenkap met dakbeschot stamt uit de negentiende eeuw. Het achterhuis bestond echter al in 1823 en vermoedelijk zelfs al ruim daarvoor. De huidige kap kwam derhalve in de plaats van een oudere voorganger, die niet noodzakelijk ook dezelfde vorm had. Ooit moet een deel van de kap veel lager zijn geweest. Hier op wijst een moet van een kleinere kap die langs de laatmiddeleeuwse traptoren van de kerk liep (afb. 32). De huidige kap loopt niet langs de traptoren, maar neemt deze in zich op. De kap is in zichzelf niet zeer waardevol, maar verdient het als onderdeel van de geschiedenis van het gebouw bewaard te blijven. Vloer De vloer van het achterhuis bestaat uit houten vloerdelen. Daaronder kan zich, net zoals onder de vroegere klokkenwinkel (bouwdeel A) nog een oudere vloer bevinden. Bij eventuele werkzaamheden aan de vloer dient gelet te worden op een mogelijk nog oudere vloer er onder. Schouw Tegen de gemeenschappelijke muur met het pakhuis (bouwdeel B) staat een schouw met ruime, rechthoekige boezem en een houten, Afb. 33. De schouw aan de oostzijde van het achterhuis. Helemaal rechts de deur naar het pakhuis. Foto uit

22 Afb. 34. De plint van majolicategels aan de restanten van de voet van de traptoren.in de kast links van de negentiende-eeuwse bedstee. Afb. 35. Een ander gedeelte van de voet, bij de steile trap naar de zolder. Door het weghakken van een groot deel van de voet van te toren verdwenen ook veel tegels. klassiek geprofileerde mantel, die laat zeventiende of achttiende-eeuws kan zijn. Tegen de achterwand van de haard zit een achttiende-eeuws tegeltableau (afb. 33). De schouw dient gehandhaafd te blijven. Majolicategels Aan de zijde van de kerk bevindt zich om de nog resterende delen van de voet van de traptoren nog een plint met majolicategeltjes met blauwe beschilderingen tegen een witte achtergrond. De tegels hebben kleine hoekversieringen en stellen landschappen en gebouwen voor (afb. 34). In de afgeschoten ruimte met de steile trap naar boven bevinden zich soortgelijke tegels met uiteenlopende motieven, waaronder kinderspelen (afb. 35). Deze tegels dateren uit ongeveer Ze leveren een ante quem op voor de bouw van het achterhuis. Aangezien dit gebouw na het pakhuis tot stand kwam, moet de bouw hebben plaatsgevonden in het tweede of derde kwart van de zeventiende eeuw. Vermoedelijk diende het achterhuis aanvankelijk als keuken. De tegels dienen gehandhaafd te blijven. Bij verbouwingen dient er goed op gelet te worden. Sommige tegels met kinderspelen vertegenwoordigen een zekere handelswaarde. Afb. 36. Zware balken moeten het gewicht van de traptoren opvangen. Op de verdieping kon zo een groot deel van de voet van de toren worden weggebroken. 20

23 Afb. 37. De meubelwand aan de westzijde van het achterhuis met links een kast, in het midden de dubbele deur naar de bedstee en rechts de deur naar het halletje.met de doorgang naar de smalle aanbouw (bouwdeel D) en naar de opgang naar de zolder. Afb. 38. De negentiende-eeuwse vensters met vensterbank en kastjes daaronder. 21

24 Afb. 39. In het halletje zit hoog in de houten wand een schuifje voor het ventileren van de bedstee. Het negentiende-eeuwse interieur In de negentiende eeuw moest de voet van de traptoren wijken voor meer wooncomfort. Een constructie met zware balken op de zolder diende om het gewicht van de traptoren op te vangen, waardoor een groot gedeelte van de voet van de toren weggenomen kon worden (afb. 36). Vlak voor de deels weggehakte toren langs kwam een houten, tamelijk rijk bewerkte wand met in het midden de dubbele deur naar een nog deels aanwezige bedstee, links een deur naar een kast en rechts de deur naar een halletje (afb. 37). In het rekeningenboek van de Zuiderkerk en de Westerkerk komt in de negentiende eeuw slechts een post voor die betrekking heeft op het woonhuis van de Westerkerk. Het vermeldt de betaling ana een rekening aan de timmerman J. Gast jr. Mogelijk had deze post met dit interieur te maken. De wand bestaat uit een klassieke omlijsting met smalle, enkele pilasters aan de uiteinden en aan weerszijden van de bedstee bredere, iets naar voren stekende pilasters met smalle pilasters ernaast. De twee middelste pilasters hebben een voetstuk en een rijk geprofileerd basement. De schachten hebben verdiept veld zonder omlijsting, met aan de onderzijde een uitstulping met daarin een halfrond, een rechte hoek en een ojief. Van het hoofdgestel is het fries steeds bij alle pilasters omgehoekt, terwijl de kroonlijst alleen bij de bedstee als een risaliet naar voren springt. De bedstee bevindt zich recht onder de noordoostelijke, doorbalken opgevangen traptoren van de Westerkerk. De dubbele deuren van de bedstee vormen aan de bovenzijde een gedrukte boog. Elk van de deuren draagt een hoge en smalle spiegel met daarin een kussenvorm. De deuren links en rechts zijn rechthoekig en hebben een kussenversiering met motieven die doen denken aan een accolade. Boven de zijdeuren zit een boogvormig timpaan met bovenin instulpingen. Uit dezelfde periode dateert vermoedelijk ook de deur Afb. 40. De vroegere schouw en het granito aanrecht in naar de winkel, de kastjes in de borstwering onder de de smalle aanbouw. Foto Klaas Koeman, vensters (afb. 38) en de deuren in de kamer en in het halletje. In het halletje zit een schuifje om de bedstee te kunnen ventileren (afb. 39). Het muurwerk aan de binnenkant van de buitenmuur is betimmert en was voorzien van een wandbekleding. Het is niet helemaal uit te sluiten dat het hiervoor genoemde gangetje uit dezelfde tijd stamt. Een integraal nog aanwezig interieur in een eenvoudig woonhuis als deze, is zeer zeldzaam en dient daarom zorgvuldig bewaard te blijven. 22

25 BOUWDEEL D: DE SMALLE AANBOUW De smalle aanbouw (afb. 27, 44) staat koud tegen het achterhuis van Westerstraat 136 en loopt langs de schuine sluitgevel van het koor van de Westerkerk tot aan de steunbeer op de hoek, die als onderdeel van de zijgevel werd benut. De halfsteens gevel is opgetrokken uit gele baksteen in een verband met enkel strekken. Het ondiepe pand heef een lessenaarsdak, waarvan de meeste balken niet meer oorspronkelijk zijn. Met houten wanden zijn drie ruimtes afgeschoten. Deze wanden bestaan uit planken van verschillende breedte met bewerkingssporen van dissel en kapmes. Het betreft met een zaagmolen gezaagde planken die een nabewerking ondergingen. De huidige vensterindeling is niet meer de oorspronkelijke. Precies op de hoek met het achterhuis bevindt zich de inlaat van een waterkelder. De aanbouw bevat onderdelen die wijzen op een bouwtijd in de achttiende eeuw, maar de huidige halfsteens gevels kunnen in plaats zijn gekomen wat eerder muurwerk. Vloeren In de hal van de aanbouw, achter de deur, bevinden zich nog oude vloeren. Een van de vloeren bestaat uit zwarte plavuizen, een andere met zwarte en witte, zeshoekige tegels in een patroon met een ruimtelijke suggestie (afb. 41). Schouw De ruimte die aan het achterhuis grenst, bevatte tot voor kort een schouw met een houten boezem en een klassiek geprofileerde mantel, die mogelijk nog uit de negentiende eeuw stamde. Daarnaast zat tot voor kort een granito aanrecht uit de jaren vijftig van de twintigste eeuw (afb. 40). In de ruimte met de ingang en de toegang tot de kerk, bevindt zich nog een oude schouw met een klassiek geprofileerde mantel (afb, 38). De schouw Afb. 41. De geometrisch gelegde vloer die naar de opgang naar de kerk leidt. Afb. 42 en 43. De oude schouw in de hal van de smalle aanbouw. De schouw zit bevestigd tegen de muur van de kerk. 23

26 bevat een ijzeren plaat met hengsels om de ketels aan te hangen, een gat voor een pijp en een luik dat op verschillende standen kon worden opengezet om stoom af te voeren (afb. 39). De oude vloeren en de nog resterende schouw dienen gehandhaafd te blijven. De houten wanden van met de zaagmolen gezaagde en met de dissel nebewerkte planken bij voorkeur eveneens. Afb. 44 De achterzijde van het complex tussen kerk en klokkentoren. Van links naar rechts het zeventiende-eeuwse pakhuis (tot aan de schoorsteen), het achterhuis (bouwdeel C) en rechts langs de kerk de aanbouw (bouwdeel C). 24