Evaluatie van de daglichttoetreding met computersimulaties

Transcriptie

1 Daglicht is onontbeerlijk voor het visuele comfort en het algemene welzijn. Talrijke studies hebben aangetoond dat we zowel fysisch als psychologisch nood hebben aan natuurlijk licht. Door daglicht beter te benutten, kan men bovendien sterk besparen op het verbruik van kunstverlichting. Evaluatie van de daglichttoetreding met computersimulaties B. Deroisy, ir., projectleider, laboratorium Licht en gebouw, WTCB A. Deneyer, ir., hoofd van het laboratorium Licht en gebouw, WTCB 1 INLEIDING In de tertiaire sector kan het energieverbruik voor verlichting met gemiddeld 40 % dalen door een ingenieus ontwerp voor de gebouwschil en een efficiënt regelsysteem voor kunstverlichting. Met dit laatste systeem kan men de geleverde lichtstroom regelen in functie van het beschikbare daglicht. Om een beeld te krijgen van het visuele comfort en/of de mogelijke energiebesparing, is het belangrijk om de daglichttoetreding in het gebouw correct te bepalen of te voorspellen. Dankzij computersimulaties bestaat deze mogelijkheid al van bij de ontwerpfase. 2 DAGLICHTTOETREDING IN GEBOUWEN De daglichttoetreding in een ruimte bestaat uit een directe en een indirecte component. De directe component is het licht dat een observatiepunt bereikt in een rechte lijn vanaf de lichtbron. De indirecte component is de lichttoetreding door reflectie of transmissie op de verschillende oppervlakken in de ruimte. Bij een daglichtstudie is de directe component een gevolg van de blootstelling aan de lichtstralen van de hemel (skylight) en de zon (sunlight). De indirecte component is een gevolg van verschillende interacties diffuse reflectie of transmissie tussen lichtstralen en alle oppervlakken in de omgeving. De daglichttoetreding in een gebouw wordt beïnvloed door meerdere factoren waaronder : de geografische ligging het klimaat en de weersomstandigheden (verdeling en intensiteit van de hemelstraling) de omgeving (obstructies of reflecties op gebouwen, naburige vegetatie,...) de geometrie van het gebouw de vorm, de oppervlakte en de plaatsing van de openingen de oriëntatie van de openingen het vulmateriaal van de openingen (glas of andere transparante materialen) de kenmerken van de oppervlakken (re- flectiecoëfficiënt van wanden, vloeren, plafonds,...) de zonneweringen en hun regelsysteem het onderhoud van het gebouw,... 3 METHODEN OM DAGLICHT TE VOOR- SPELLEN 3.1 Vereenvoudigde methoden Voordat computergestuurde rekenprogramma's algemeen verspreid waren, werden enkel vereenvoudigde methoden gebruikt om het daglicht te voorspellen. Deze methoden laten toe om de verlichtingssterkten bij een bepaald hemeltype in te schatten. Om het geheel eenvoudiger te maken, zijn het meestal de puntwaarden en de gemiddelde waarden van de daglichtfactor die berekend worden. Daarbij worden soms correctiefactoren gebruikt om rekening te houden met bepaalde parameters zoals de transparantie en de vervuiling van de vensters of de invloed van belemmeringen. Het is belangrijk op te merken dat een evaluatie van daglicht op basis van een relatieve grootheid zoals een daglichtfactor de lichtinval louter beschouwt bij een theoretische verdeling van de hemelluminanties overeenkomstig het model van de overtrokken hemel. Bij de vergelijking van de eisen uitgedrukt aan de hand van daglichtfactoren, mag men dus niet vergeten dat deze opgesteld zijn voor een omgeving met specifieke klimaatomstandigheden. 3.2 Schaalmodellen Voor de studie van daglichttoetreding op schaalmodellen is er specifieke infrastructuur nodig (kunsthemel en -zon) om het daglicht te kunnen simuleren. Het WTCB-laboratorium Licht en gebouw beschikt over de noodzakelijke toestellen om metingen en studies uit te voeren op schaalmodellen. Dankzij deze methode kan men zich onmiddellijk een beeld vormen van de lichtverdeling in een ruimte, hetgeen de kwalitatieve aanpak van het ontwerp en de vergelijkende evaluatie van ontwerpopties en alternatieven sterk ten goede komt. Metingen op schaalmodellen zijn ook relevant bij complexe configuraties waarvoor bijvoorbeeld materialen of oppervlakken gebruikt worden die ongewone of ongekende eigenschappen hebben. 3.3 Numerieke modellen Rekenprogramma's die licht kunnen simuleren, kenden en kennen nog steeds een snelle evolutie. Met numerieke modellen is het mogelijk om de geometrie van ruimten en objecten in 3D weer te geven, verschillende lichtbronnen in te voeren en vervolgens de lichtverdeling te berekenen. De betere rekenprogramma s bieden bovendien de mogelijkheid om fotorealistische beelden te genereren. Dankzij de integratie van de berekening van kunst- en daglicht, is het mogelijk om vanaf de ontwerpfase van een project een redelijk precieze schatting op te stellen van de potentiële energiewinst voor de verschillende regelstrategieën voor kunstverlichting. De kwaliteit van een numerieke modellering is afhankelijk van verschillende elementen : de modellering van de hemel de fotometrische eigenschappen van de materialen de gebruikte rekenmethode daglichtfactor De daglichtfactor is een grootheid die de relatieve lichthoeveelheid in een punt uitdrukt onder een genormaliseerde overtrokken hemel. Het is m.a.w. de verhouding tussen de verlichtingssterkte door daglicht van een punt binnenin een ruimte en de invallende verlichtingssterkte op hetzelfde moment op een horizontaal oppervlak buiten in een omgeving vrij van belemmeringen en onder een genormaliseerde overtrokken hemel. WTCB-Dossiers 2011/3.18 1

2 Specular Afb. 1 Een perfecte spiegelreflectie. de beheersing van de software door de gebruiker Modellering van de hemel Gezien de grote variaties in helderheid (luminantie) van de hemel en de zon naargelang de lokale weersomstandigheden, werden er vijftien genormaliseerde hemeltypes gedefinieerd. Voor elk van deze heeft de (Commission internationale de l éclairage) de verdeling van de luminantie op het hemelgewelf vastgelegd. De vier hemeltypes die het meest gebruikt worden voor daglichtstudies zijn : de uniforme hemel de overtrokken hemel de heldere hemel (zonder zon) de heldere hemel (met zon). De overtrokken hemel wordt gebruikt om de daglichtfactor te bepalen en komt, in werkelijkheid, overeen met een met hoge wolken volledig overtrokken hemel. Met de verschillende rekenprogramma s kan men minstens een model van een overtrokken hemel () opstellen. Bepaalde computerprogramma s kunnen ook rekening houden met een heldere hemel met of zonder zon, maar enkel de meest geavanceerde programma s bieden de mogelijkheid om een willekeurige luminantieverdeling te definiëren. Afb. 2 Een perfecte diffuse reflectie (wet van Lambert). De gebruikte rekenmethode bepaalt de manier waarop de hemel gemodelleerd wordt (als een grote koepelvormige lichtbron). De luminantieverdeling wordt beschreven door ofwel een wiskundige formule in functie van de hoogte en de oriëntatiehoek van elk punt, ofwel door een groot aantal elementaire oppervlakken of schijven die lichtbronnen met een constante luminantie vormen. De modellering van de hemel heeft een grote impact op de resultaten van de simulaties en het is daarom belangrijk deze parameter goed te begrijpen en te beheersen Fotometrische eigenschappen van de materialen Een goede beschrijving van de fotometrische eigenschappen is essentieel voor een correcte bepaling van de lichtverdeling in een ruimte. De meeste afwerkingen en oppervlakken die in de bouwsector gebruikt worden, kunnen beschouwd worden als perfect diffuus. Deze oppervlakken reflecteren het licht in alle richtingen en de intensiteit van de gereflecteerde straling varieert volgens de cosinus van de hoek tussen de uitkomende straling en de normale richting op dit oppervlak (wet van Lambert). Voor deze oppervlakken is de verdeling van de gereflecteerde stralen identiek ongeacht de invalshoek van de straling. Deze fotometrische eigenschappen zijn niet alleen afhankelijk van het materiaaltype, maar ook van de oppervlaktetextuur. De ruwheid van een oppervlak kan de verdeling van de gereflecteerde stralen immers sterk beïnvloeden. Het is wel bekend dat een fijn gepolierde steen een verschillend uitzicht en andere kleur heeft dan eenzelfde steen met een ruw oppervlak. Om de lichtverdeling te berekenen, beschouwen de rekenprogramma's alle oppervlakken van het model meestal als perfect diffuus. Bepaalde programma s bieden ook de mogelijkheid om de speculaire reflectie van bepaalde materialen in te voeren, waardoor men rekening kan houden met lichteffecten als bijvoorbeeld een reflectie op sterk spiegelende oppervlakken (metalen) Rekenalgoritmen voor computersimulaties Indien we, één enkele lichtstraal zouden kunnen isoleren, zou het theoretisch perfect mogelijk zijn om zijn traject te volgen vanaf de bron tot zijn totale verzwakking door reflecties, transmissies en absorpties op de verschillende oppervlakken in een omgeving en op deze manier de fysische fenomenen die meespelen te simuleren. Door het groot aantal lichtstralen in de praktijk is het onmogelijk om een perfecte simulatie te realiseren omdat de tijd en de rekenkracht die noodzakelijk zijn om de individuele trajecten van elke foton te evalueren, te groot zijn. Om deze reden werden er verschillende methoden, die gebaseerd zijn op specifieke rekenalgoritmen, ontwikkeld waarmee het mogelijk is om resultaten binnen een redelijke termijn te verkrijgen. De meest verspreidde rekenalgoritmen gebruiken de radiosity- en raytracingmethode, terwijl andere zich baseren op de split flux formula. Er bestaan ook gecombineerde rekenalgoritmen zoals photon mapping Split flux formula Externally reflected component Internally reflected component Sky component IRC IRC SC ERC Het eerste algoritme, split flux formula, is gebaseerd op een rekenmethode die door de BRE (Building Research Establishment) oorspronkelijk opgesteld is voor een manuele berekening. Deze methode vertrekt van het principe dat de totale verlichtingssterkte in een bepaald punt voorkomt uit drie verschillende componenten : de directe component (sky component of SC), de reflectiecomponent op de buitenoppervlakken (externally reflected component of ERC) en de reflectiecomponent op de binnenoppervlakken (internally reflected component of IRC). Elk van deze componenten wordt apart berekend. Ze worden vervolgens gesommeerd om de globale verlichting voor elk punt te identificeren. Afb. 3 Onderdelen van de split flux formula. De reflectiecomponent op de binnenopper- 2 WTCB-Dossiers 2011/3.18

3 vlakken wordt bepaald op basis van een vergelijking die rekening houdt met de gemiddelde reflectiecoëfficiënt van de binnenoppervlakken, de totale oppervlakte van de beglazing en een correctiecoëfficiënt voor de obstructies. Rekening houdend met deze vereenvoudigingen zullen de programma s die deze rekenmethode gebruiken de daglichttoetreding overschatten of onderschatten (afhankelijk van de situatie). Het is bovendien aangeraden om deze methode enkel te gebruiken voor ruimteconfiguraties waar de openingen parallel liggen aan de wandoppervlakken Radiosity De rekenalgoritmen die een radiositytechniek gebruiken, werken op basis van een eindige elementen methode - oorspronkelijk ontwikkeld voor de studie van warmtetransport - die steunt op de wet van behoud van energie. Deze methode impliceert de opsplitsing door een rekenraster van alle oppervlakken van een omgeving in elementaire oppervlakken of facetten. De balans van de uitgezonden en ontvangen lichtstroom vanaf elk zichtbaar oppervlak in de omgeving wordt opgesteld voor ieder elementair oppervlak. De verlichtingssterkte op elk punt van het raster wordt bepaald door de ontvangen lichtstroom vanaf alle omliggende oppervlakken op te tellen bij het uitgestraalde licht door het elementaire oppervlak zelf (zie afbeelding 4). De fijnheid van het rekenraster is allicht een factor die de nauwkeurigheid van de simulaties sterk zal beïnvloeden. De meest geavanceerde programma s zijn uitgerust met een module die het raster automatisch verfijnt rond discontinuïteiten om het resultaat te optimaliseren. In de praktijk wordt deze simulatiemethode vooral gebruikt bij programma s die ontwikkeld zijn voor het ontwerp en de berekening van kunstverlichting (bv. Dialux en Relux). In Afb. 4 Principe van het algoritme van radiosity. de recente versie van deze toepassingen is het ook mogelijk om de daglichttoetreding te evalueren onafhankelijk van of in combinatie met kunstverlichting. Gezien de beperkingen van deze methode voor de studie van het daglicht (beperking tot perfect diffuse oppervlakken en een ingewikkelde precieze modellering van de hemel), worden deze toepassingen best alleen gebruikt voor redelijk eenvoudige configuraties Raytracing De algoritmen die een raytracing techniek gebruiken, zijn gebaseerd op een rekenmethode die het traject van een groot aantal geselecteerde lichtstralen in een omgeving berekend. Iedere lichtstraal wordt door de verschillende oppervlakken van het model gereflecteerd, doorgelaten of geabsorbeerd (zie afbeelding 5). Men kan twee benaderingen onderscheiden : de straal vertrekt bij de lichtbron en wordt gevolgd tot het observatiepunt bereikt is of de lichtstraal afgezwakt is (forward raytracing) (zie afbeelding 6) de lichtstraal vertrekt bij het observatiepunt en wordt gevolgd tot een lichtbron bereikt is (backward raytracing) (zie afbeelding 7). Het voordeel van backward raytracing is dat het aantal stralen dat berekend wordt, vermindert omdat alleen deze die het observatiepunt bereiken, worden ingerekend. Bijgevolg wordt slechts een gering aantal lichtstralen, dat op een diffuse manier tussen de oppervlakken wordt gereflecteerd, in acht genomen. Afhankelijk van de gebruikte rekenparameters worden deze diffuus gereflecteerde stralen (indirecte componenten) niet altijd met dezelfde precisiegraad geëvalueerd. Deze methode is minder doeltreffend wanneer Afb. 6 Principe van forward raytracing. Afb. 5 Principe van de methode van raytracing. Afb. 7 Principe van backward raytracing. WTCB-Dossiers 2011/3.18 3

4 direct zicht op de lichtbronnen sterk belemmerd wordt (bv. smalle lichtschachten). Het is daarentegen wel steeds mogelijk om de oppervlakken te modelleren met speculaire, semi-speculaire of diffuse reflectie, alsook met lichtbrekingseffecten op voorwaarde dat een analytische formule het toelaat om de eigenschappen te beschrijven. In tegenstelling tot de methode van radiosity vergt deze simulatietechniek geen rekenraster die alle oppervlakken van de omgeving verdeelt. De simulatiemethoden voor raytracing werden oorspronkelijk ontwikkeld voor fotorealistische beeldsynthese. Als de interface van het programma het toelaat, kunnen met deze techniek complexe geometrische configuraties gesimuleerd worden met o.a. sterk verfijnde componenten. De complexiteit van de parameters en de redelijk lange rekentijd zijn de voornaamste nadelen van de methode van raytracing Photon mapping De meest recente ontwikkelingen op het gebied van rekenprogramma s proberen de nadelen van elke simulatiemethode te verminderen door gebruik te maken van gecombineerde algoritmen. De algoritmen die de techniek van photon mapping gebruiken, zijn geoptimaliseerde simulatiemethoden die de berekening Afb. 8 Principe van de methode van photon mapping. in twee fasen uitvoeren. Bij de eerste fase wordt raytracing gecombineerd met een speciale geheugenstructuur (photon map). In de tweede fase wordt de methode van backward raytracing gebruikt. Een photon map kan men vergelijken met een cartografie die de daglichtinval van eerste orde op alle oppervlakken van de ruimte opslaat. Deze gegevensopslag wordt gebruikt om de verschillende interreflecties in de omgeving bij de tweede fase van de berekening te verfijnen. Deze gecombineerde simulatiemethoden geven in functie van de gebruikte parameters en de situaties meestal de beste resultaten. Het is eveneens mogelijk om met deze methode complexe optische effecten te berekenen en te visualiseren zoals de refractie op gebogen oppervlakken of diffuse lichtdoorlating met dunne doorschijnbare materialen. Photon mapping, net zoals de andere gecombineerde simulatiemethoden, is een middel om het daglicht in een ruimte te bepalen met een grote nauwkeurigheid binnen een redelijke tijdspanne Beheersing van het programma Voor elk programma (zie tabel 2, p. 6) is het aangeraden om de interface en de invoergegevens goed te beheersen om zo betrouwbare resultaten te verkrijgen en er vervolgens een interpretatie van te kunnen maken. Bij geometrische modellering is het via de grafische interface vaak mogelijk om rechtstreeks in het programma modellen aan te maken. Het is ook mogelijk om modellen gerealiseerd met gespecialiseerde 3D-programma s zoals AutoCAD, SketchUp, Rhino, te converteren en te importeren. Radiance is het enige programma waar de gegevens ingevoerd worden in tekstformaat. Daardoor is er een grote flexibiliteit, maar wordt de bewerking redelijk complex. Het is niet enkel belangrijk om de geometrie van het model nauwkeurig te modelleren, maar men moet ook de eigenschappen van de oppervlakken toewijzen en de rekenparameters kiezen. Bij bepaalde programma s is het mogelijk om het algoritme voor de simulatie aan te passen in functie van de te bestuderen configuraties. Om deze parameters goed te kunnen kiezen, is een ervaren gebruiker een voordeel. 4 CODA-LIGHT-PROJECT In het kader van het door de FOD Economie gesubsidieerde onderzoeksproject CO- DA-Light (energy consumption of COntrol systems and Daylight Access in LIGHTing installations) voerde het WTCB een gedetailleerde studie uit naar de simulatiemogelijkheden voor daglicht. Er werden verschillende configuraties getest meer bepaald in modelbureaus. De uitgevoerde simulatieresultaten voor enkele configuraties met verticale openingen worden als voorbeeld weergegeven in afbeeldingen 12 en 13 (zie p. 5). De afmetingen van het geteste model zijn 3,60 m voor de breedte en 6,00 m voor de lengte. De vrije hoogte binnen bedraagt 2,80 m en de dikte van de wanden is gesteld op 0,40 m. Er worden drie gevelopeningstypes voorgesteld. De namen van de configuraties zijn gekozen in functie van de oppervlakte van de beglaasde opening in verhouding tot de oppervlakte van de binnengevel. Afb. 9 Omgeving voorgesteld met backward raytracing (auteur : Per H. Christensen). Afb. 10 Omgeving voorgesteld met backward raytracing met een geïntegreerde photon map (auteur : Per H. Christensen). Afb. 11 Omgeving voorgesteld met photon mapping (auteur : Per H. Christensen). 4 WTCB-Dossiers 2011/3.18

5 Tabel 1 Fotometrische eigenschappen van de materialen van de gesimuleerde modellen. Oppervlakte van het model ρ v (%) (*) τ v (%) (**) Plafond 70 Muur 50 Binnenvloer 20 Buitenvloer 20 Raamkader 50 Schrijnwerk 50 Beglazing (*) Reflectiecoëfficiënt voor licht (**) Transmissiecoëfficiënt voor licht Nuttige informatie In België is er een vereenvoudigde predeterminatiemethode voor daglicht opgenomen in de norm NBN L [3]. Deze methode wordt toegepast bij evenwijdige ruimten met verticale openingen, gestandaardiseerde transparante vensters en met gemiddelde reflectiecoëfficiënten voor de wanden (die met andere woorden niet veraf liggen van de volgende typewaarden : plafond 70 %, muren 70 % en vloer 15 %). Een daglichtfactor voor een specifiek punt wordt bepaald aan de hand van een serie grafieken en correctiefactoren die ook rekening houden met het effect van obstakels buitenshuis. De grafische methode uit de norm NBN L en alle andere vereenvoudigde methoden (grafisch of numeriek) maken het mogelijk om een eerste balans op te maken van de daglichttoetreding, maar enkel voor bepaalde typische configuraties. Voor een meer gedetailleerde studie en voor een studie op meer complexere modellen zijn er metingen op schaalmodellen of numerieke simulaties nodig. Afbeelding 13 geeft de verdeling weer van de daglichtfactoren op een rekenoppervlak dat op 0,85 m van de grond is geplaatst voor de configuraties met 37,5 %, 50 % en 62,5 % beglaasd oppervlak in de gevel. Als men een vierkant rekenraster van 20 cm in beschouwing neemt, is de gemiddelde daglichtfactor op dit rekenoppervlak gelijk aan respectievelijk 2,35 %, 3,35 % en 4,38 % (simulaties uitgevoerd met het programma Radiance 3.7). 5 BESLUIT Numerieke modellen geven ons de mogelijkheid om de daglichttoetreding redelijk precies te voorspellen. Teneinde de kwaliteit van de resultaten te verzekeren, is het uiterst belangrijk om het meest geschikte programma te kiezen. Deze keuze is meestal afhankelijk van het type en de complexiteit van de te bestuderen configuratie. De nauwkeurigheid van de resultaten hangt dan weer af van de beheersing, de ervaring en de toewijdingsgraad van de gebruiker. Een goede simulatie van de daglichttoetreding bekomt men door een grondige kennis van de eigenschappen van de hemel, de beheersing van de fotometrische eigenschappen van de verschillende materialen en door een juiste keuze van het algoritme en de parameters. n Beglaasd oppervlak gelijk aan 37,5 % van de gevel. Beglaasd oppervlak gelijk aan 50 % van de gevel. Beglaasd oppervlak gelijk aan 62,5 % van de gevel. Afb. 12 Buitenzicht van de drie geometrische configuraties. Afb. 13 Visualisatie van de daglichtfactoren binnenshuis van de drie geometrische configuraties (type A 37.5, A 50.0 en A 62.5). WTCB-Dossiers 2011/3.18 5

6 Tabel 2 Eigenschappen van de bestudeerde computerprogramma s en hun toepassingen. Programma Uitgever Werkwijze Modellering Hemeltype Resultaten Ecotect Autodesk Split flux formula Eenvoudige geometrie Uniforme hemel Direct zonlicht Visualisatie van de schaduwen Dial-Europe Estia Split flux formula Eenvoudige geometrie Vast rekenraster Visualisatie van de schaduwen Dialux DIAL GmbH Radiosity (raytracing voor de visualisaties) Eenvoudige geometrie Tussenhemel Heldere hemel (direct zonlicht) Relux Pro Relux Informatik Radiosity (raytracing voor de visualisaties) Complexe geometrie Heldere hemel (zonder direct zonlicht) 3DS max Autodesk Radiosity + raytracing Elke geometrie Diffuse, spiegelachtige en gemengde oppervlakken Elk hemeltype Velux Daylight Visualizer Velux Raytracing + photon mapping Complexe geometrie (door import van 3D-bestanden) Diffuse, spiegelachtige en gemengde oppervlakken Rekenraster niet instelbaar 15 hemeltypes waaronder : overtrokken hemel tussenhemel heldere hemel Radiance LBNL Raytracing (uitbereiding met photon mapping mogelijk) Elke geometrie Elk type ruimte Rekenraster instelbaar Elk hemeltype Horizontale, verticale, cillindrische verlichtingssterkte,... [lux] Beeldvorming van binnenruimte Literatuurlijst 1. Boubekri M. Daylighting, Architecture and Health. Building Design Strategies. Oxford, Architectural Press, Bouvier F., Courret G. en Paule B. Eclairage naturel. Techniques de l Ingénieur. Paris, Editions H TI, Vial C3315, Bureau voor Normalisatie NBN B Dagverlichting van gebouwen. Voorafbepaling van de daglicht-verlichtingssterkte bij overtrokken hemel (benaderende grafische methode). Brussel, NBN, Deneyer A. Hoe het visueel comfort voorspellen? Brussel, WTCB, WTCB-Tijdschrift, nr. 4, Ibarra D. en Reinhart C. Daylight factor simulations How close do simulation beginners really get? Glasgow, Building Simulation 2009, Labayrade R., Jensen H-W. en Jensen C. Validation of Velux Daylight Visualizer 2 against 171:2006 Test cases. Glasgow, Building Simulation 2009, Ochoa C., Aries M. en Hensen J. Current Perspectives on Lighting Simulation for Building Science. Eindhoven, IBPSA-NVL 2010 Event, Reinhart C. en Breton P.-F. Experimental Validation of Autodesk 3ds Max Design 2009 and Daysim 3.0. New York, Leukos, The Journal of the Illuminating Engineering Society of North America, n 1, Reiter S. en De Herde A. L éclairage naturel des bâtiments. Namen, ministerie van het Waals Gewest, DGTRE-Afdeling Energie, Ward G. en Shakespeare R. Rendering with RADIANCE : The Art and Science of Lighting Visualization. Waltham, Morgan Kaufmann Publishers, WTCB-Dossiers 2011/3.18