INTRODUCTIE MACROFOTOGRAFIE

Transcriptie

1 INTRODUCTIE MACROFOTOGRAFIE Een kleine wereld, gedetailleerd vastgelegd. SAMENVATTING Macrofotografie spreekt bij veel mensen tot de verbeelding. Details van alledaagse voorwerpen kunnen er heel onverwacht uitzien. Ook krijgen bijvoorbeeld insecten en bloemen, vergroot gefotografeerd, een extra gedetailleerde dimensie, die normaal voor het menselijke oog verborgen blijft. In deze introductie worden diverse macro fotografische technieken toegelicht en wordt aandacht besteed aan fotoapparatuur speciaal gericht op macrofotografie. Harry Sterken

2 Copyright 2017 HPM Sterken, Deurne Auteur: Harry Sterken Versie: 16 mrt 2017 Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt worden in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch of door fotokopieën, opname, of op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de auteur Behalve de afbeeldingen van de besproken apparatuur zijn alle in dit document opgenomen foto s gemaakt door- en eigendom van de auteur. INHOUD 1. Inleiding Voorbeelden Fotoapparatuur voor macrofotografie Camera Compact-camera Camera met verwisselbaar objectief Smartphone Meer vergroting Tussenringen Balg Teleconverter Omkeerring en adapterring Voorzetlens Objectieven Macro-objectief Standaardobjectief Speciale macro-objectieven Microfotografie Macro accessoires Verlichting Witbalans Omgevingslicht Flitsers Continue verlichting Statief Fototechnische uitdagingen Scherptediepte Scherpstellen Onscherpte in de foto Fotoshoot locatie Vergroting Autofocus ISO-instelling Diafragma In de natuur fotograferen Compositie Ondergrond en achtergrond Omstandigheden Hoe te werk gaan Veel foto s maken Thuis/studio fotograferen Ondergrond en achtergrond Hoe te werk gaan Het nabewerken Uitsnijden Verscherpen en Ruis verwijderen Enkele algemene tips Planning Ken de apparatuur Informatie over macrofotografie Veel proberen Tot Slot Vlinder op bloem 2

3 1. INLEIDING Men spreekt van macrofotografie als het beeld op de beeldsensor van de gebruikte camera groter of gelijk is aan het gefotografeerde onderwerp. Dit klinkt misschien ingewikkeld maar wordt verderop in deze introductie toegelicht. Voor macrofotografie is het doorgaans heel eenvoudig om aan interessant onderwerpen te komen. Alledaagse objecten kunnen, vergroot afgebeeld, er onverwacht uitzien, soms met veel details. Menige toeschouwer, die een macrofoto laat zien krijgt (maar vaak ook de fotograaf zelf), zal verbaasd zijn. Hoewel veel fotografen meteen denken aan het fotograferen van insecten en bloemen leveren juist deze (soms snel) bewegende onderwerpen vaak de grootste technische uitdagingen op om tot een goed geslaagde macroopname te komen. Voor macrofotografie zijn er voor ieder cameratype (met verwisselbaar objectief) speciale macro-objectieven te koop, maar het hoeft niet meteen veel geld te kosten. Er zijn diverse goedkopere alternatieven beschikbaar. Soms kan zelfs met een smartphone-camera mooie macrofoto s gemaakt worden. In deze introductie macrofotografie worden diverse macro fotografische mogelijkheden toegelicht, en wordt macro-specifieke fotoapparatuur besproken. Ook komen enkele technische uitdagingen, en mogelijke oplossingen hiervoor aan de orde. Verder worden diverse tips gegeven, die kunnen helpen bij het maken van geslaagde macrofoto s VOORBEELDEN Macrofotografie kent vele toepassingen. Denkt aan het fotograferen van insecten, bloemen of kleine voorwerpjes. Maar macrofotografie heeft ook zeker toepassingen bij trouwfotoreportages, het fotograferen van baby s, productfotografie en bij creatieve- en abstracte fotografie. Foto s van trouwringen, details van bloemstukken, babyhandjes en voetjes, sieraden en horloges zijn voorbeelden hiervan. In deze introductie zijn diverse voorbeeld macrofoto s opgenomen, de mogelijkheden zijn echter eindeloos en zijn vaak zeer verrassend. 2. FOTOAPPARATUUR VOOR MACROFOTOGRAFIE Dit hoofdstuk is geheel gewijd aan de fotoapparatuur gericht op en handig voor gebruik bij macrofotografie. Hierbij komen zowel de diverse cameratypes, de objectieven als diverse macroaccessoires aan de orde. Als beginnende macrofotograaf kan dit mogelijk helpen om een apparatuur keuze te maken of fotoapparatuur voor macrofotografie te willen uitbreiden CAMERA Camera s, die geschikts zijn voor macrofotografie, zijn er in vele vormen, soorten en maten. Allemaal met eigen voor- en nadelen. Hieronder worden enkele van de meest gebruikte camera s toegelicht. De nieuwste generaties camera s worden steeds beter wat betreft lichtgevoeligheid (vooral bij weinig licht), dynamisch bereik en zijn voorzien allerlei speciale functies. Dit heeft ook zeker voordelen bij macrofotografie (zie verderop) COMPACT-CAMERA Een compact-camera (soms ook wel point and shoot camera genoemd) kenmerkt zich vooral door het gebruik van een niet verwisselbare objectief. Dit cameratype heeft vaak voorgeprogrammeerde instellingen gericht op een specifieke functie. Zo ook de macrofunctie wat wordt aangegeven met het tulp symbool. Het cameraobjectief heeft een instelbaar diafragma en heeft vaak een flink optisch zoombereik. Tevens is meestal ook beeldstabilisatie aanwezig. Beeldfocus kan vaak alleen automatisch worden ingesteld maar meestal kan het focuspunt wel zelf bepaald worden. Handig, bijv. bij het werken dicht bij de grond, is dat bijna alle compact-camera s een in vrijwel alle richtingen kantelbaar aanrakingsgevoelig display hebben. Daarnaast is, 3

4 zoals de naam al aangeeft, de camera relatief klein qua formaat en licht in gewicht, zodat meenemen vaak geen groot probleem is. Hoewel de technieken in deze camera s steeds verbeteren kunnen hogere ISOwaardes snel zorgen dat (te) veel beeldruis ontstaan. Dit wordt o.a. veroorzaakt door de relatief kleine beeldsensor. Sommige compactcamera s kunnen ook RAW-beelden opslaan. Voor dit cameratype zijn de creatieve mogelijkheden voor macrofotografie op een aantal gebieden beperkt maar (soms) toch goed bruikbaar. Denk hierbij vooral aan stilstaande (of langzaam bewegende) onderwerpen. Voor bijv. snel bewegende insecten is dit cameratype minder geschikt door de vaak aanwezige vertraging wanneer de opnameknop indrukt wordt. De nieuwste generatie camera s hebben overigens geen grote vertraging meer en er zijn zelfs compact-camera s die meer dan 10 beelden per seconden kunnen opnemen. De ingebouwde flitser kan bij maximale vergroting meestal niet gebruikt worden (zie verderop) CAMERA MET VERWISSELBAAR OBJECTIEF Herfstblad in tegenlicht Er zijn in hoofdzaak twee 1 soorten camera s waarbij het mogelijk is objectieven te wisselen: de systeemcamera en spiegelreflexcamera. Een systeemcamera heeft geen opklapbare spiegel en overbrugt het functionele gat tussen compact-camera en spiegelreflexcamera. Een voorbeeld hiervan zijn de z.g. Micro Four Third (MFT) camera s. De beeldverhouding van de sensor is 4:3. De oppervlakte van de sensor is ongeveer 30% kleiner dan van een APS-C camera. Voordelen De zeer grote vrijheid in de keuze van instellingen, het gebruik van allerlei cameraobjectieven en andere accessoires geven dit cameratype creatieve vrijheden, die bij geen enkel ander cameratype aanwezig is. Daarnaast start de camera snel op, is doorgaans snel in focusseren (is ook afhankelijk aan het gebruikte objectief) en heeft vrijwel geen vertraging als op de ontspanknop wordt gedrukt. Perfect geschikt voor alle vormen van fotografie en dus ook voor macrofotografie. Natuurlijk mits voorzien van het juiste objectief, flitser etc. en de foto genomen wordt met de juiste instellingen passend bij de scene en omstandigheden. Cropfactor Er zijn camera's te koop met diverse formaten beeldsensoren. Het grootste formaat (behalve de midden- en grootformaat camera s) is de fullframe camera waarbij de grootte van de beeldsensor overeenkomt met het vroegere gebruikte filmformaat van 36 x 24mm. Deze camera s worden ook wel FX-camera s genoemd. Verder zijn er veel camera s met een kleinere beeldsensor, ook wel cropfactor camera genoemd. Zo n cropfactor camera registreert een kleiner deel van het beeld dan een full-frame (FX) camera. De vergroting 2 van de camera wordt mede bepaald 1 De midden- en grootformaat camera s worden buiten beschouwing gelaten. 2 In de macrofotografie wordt zowel de termen vergroting, vergrotingsfactor als afbeeldingsmaatstaf gebruikt. Hiermee wordt de verhouding tussen de werkelijke grootte van het object en de grootte van het geprojecteerde beeld op de beeldsensor van de camera bedoeld. Als de uiteindelijke foto op bijvoorbeeld een poster afgedrukt is zal de uiteindelijke vergroting veel groter zijn. 4

5 door de cropfactor van de camera. Voor een Canon APS-C (DX) camera is de cropfactor 1,6 en voor een Nikon DX-camera iets kleiner namelijk 1,5. De eerdergenoemde MFT-camera heeft een cropfactor van ongeveer 2. Om de vergroting ten opzichte van een FX-camera te kunnen berekenen, moet de cropfactor van de camera worden vermenigvuldigd met de vergroting van het gebruikte objectief. Een kleinere beeldsensor kan daardoor, met beperkingen die verderop beschreven worden, heel interessant zijn voor macrofotografie. Dit alles mits het onderwerp even groot wordt afgebeeld vergeleken met een camera met een grotere beeldsensor. MFT-camera s hebben, bij gelijkblijvende vergroting en omgerekend naar FX-formaat, de grootste scherptediepte. Daarna komen de DXcamera s (zie verderop). Vuurjuffer met flitslicht in het oog Nadelen Met name de spiegelreflexcamera kent voor macrofotografie naast veel voordelen ook enkele nadelen. Dit zijn: Dit cameratype is behoorlijk groot en heeft, samen met een objectief, een fors gewicht. Vergeleken met de compact-camera (maar vooral de smartphone) zijn deze camera s veel minder gemakkelijk mee te nemen. Bij handgebruik heeft het gewicht van de camera en objectief wel een gunstig effect om trillingen te verminderen en zorgt daardoor voor meer stabiliteit. Door het gewicht, vooral bij grote vergrotingen, is vaak een stevig statief nodig om het gewenste focuspunt precies, trillingvrij en stabiel in te kunnen stellen. Veel van de huidige spiegelreflexcamera s hebben een Lcd-display waarop in liveview de actuele scene bekeken kan worden. Maar vaak is het display niet aanrakingsgevoelig. Ook zijn veel displays niet of beperkt kantelbaar wat bijv. het werken op grondniveau kan bemoeilijken. Er is wel een trend dat komende camerageneraties meer functionaliteit in deze richting zullen gaan krijgen. Er zijn overigens diverse accessoires te koop die dit probleem kunnen helpen verminderen (bijv. de hoekzoeker of een afstandsbediening voor de camera). Een goede kwaliteit camerabody, in combinatie met een speciaal macro-objectief, vergt een flinke investering (zie verderop). Dit zorgt voor een flinke instapdrempel. Om camera en macro-objectief optimaal voor macrofotografie te kunnen gebruiken is de leercurve helaas vrij stijl. Dit wordt mede veroorzaakt doordat de camera veel instelmogelijkheden heeft. Flexibiliteit is natuurlijk altijd erg handig, maar soms is door de bomen het spreekwoordelijke bos niet meer zichtbaar, en is het moeilijk om de juiste combinatie van instellingen (speciaal voor macrofotografie) te kiezen. Opmerking 1: De meeste systeemcamera s zijn overigens wel redelijk klein, hebben veel functies, en zijn licht in gewicht. Bovendien hebben de huidige systeemcamera s vaak wel kantelbare aanraakgevoelige displays. Opmerking 2: Voor diverse systeemcamera s zijn speciale (helaas dure) conversie-ringen te koop, zodat ook objectieven van bijv. Canon of Nikon op een Olympus- of Panasonic camera gebruikt kunnen worden SMARTPHONE De smartphone is niet meer weg te denken en veel fotografen hebben deze camera daarom altijd bij. Er zijn bovendien heel veel apps beschikbaar voor speciale fotografische taken. Optisch zoomen en diafragmeren is niet mogelijk met een smartphone-camera. Fotograferen gebeurt altijd met volle lensopening. Ondanks dit is de 5

6 Ook bij de smartphone-camera wordt de macrostand met het bekende tulp symbool aangegeven. Smartphone-camera s zijn vaak prima geschikt om macrofoto s te maken al hangt dit van het gebruikte cameralensje af. Ook de vaak minder krachtige interne ledflitser kan bij dichtbij fotograferen toch voldoende licht produceren. Soms wel met harde schaduwen dus de gebruiksmogelijkheden zijn afhankelijk van de situatie. Zweefvliegen scherptediepte doorgaans groot. Indien dit niet gewenst is kan dit gecorrigeerd worden met speciale apps of in de nabewerking met bijv. Photoshop. Er is wel een groot aanrakingsgevoelig display aanwezig maar dit kan uiteraard niet los van de camera worden gekanteld. Bij het dicht bij de grond fotograferen kan dit onhandig zijn omdat er onvoldoende zicht is op het display. Daardoor kan het moeilijk zijn de scene goed te beoordelen. Bij veel omgevingslicht kan het display eveneens moeilijk afleesbaar zijn (geldt voor alle camera s). Hoewel, vooral bij weinig licht, de smartphonecamera, het qua beeldkwaliteit vaak aflegt tegenover andere cameratypes (door de kleinere beeldsensor) wordt ook hier de beeldkwaliteit (en andere creatieve mogelijkheden) met de komst van nieuwe generaties steeds beter. Dit geldt zowel voor de kwaliteit en grootte van de beeldsensor maar ook voor de kwaliteit en lichtsterkte van de lens (f/2.0 of lager). Omgerekend naar FX-formaat heeft het cameralensje een brandpuntsafstand van 24-28mm. De cropfactor van de beeldsensor is ongeveer 6. Vooral bij voldoende licht, zijn de foto s van smartphone-camera s van goede kwaliteit maar ook onder slechtere omstandigheden, zijn de resultaten vaak toch behoorlijk goed. En met de komst van nieuwere generaties wordt de kwaliteit alleen maar beter. Sommige smartphone-camera s zijn bovendien voorzien van beeldstabilisatie en kunnen zelfs RAW-beelden opslaan. Dit verbetert de mogelijkheden in de nabewerking sterk. Het is wel noodzakelijk de smartphone goed stil te houden, de kleinste beweging levert bewegingsonscherpte op, zeker bij gebruik van een langzamere sluitertijd. Zoals bij alle camera s is het beter niet digitaal in te zoomen. Dit heeft geen enkel voordeel en kan daarom veel beter in bijv. Lightroom gebeuren. Voorzetlensje Voor diverse smartphone-camera s zijn er, soms voor enkele Euro s, (universele) macrovoorzetlensjes te koop, die het mogelijk maken nog dichterbij het onderwerp te kunnen fotograferen. Natuurlijk is voor deze lage prijs de kwaliteit niet vergelijkbaar met een speciale macro-objectief maar het grote voordeel is dat deze camera (met zo n eenvoudig lensje) vrijwel altijd beschikbaar is. Het met voldoende scherpte fotograferen van bijv. bewegende insecten is vaak niet mogelijk. Ook kan het precies focusseren soms problemen opleveren MEER VERGROTING Zoals in de inleiding al aangegeven draait het bij macrofotografie om vergroting. Het gaat erom om dichterbij te kunnen fotograferen waardoor het te fotograferen onderwerp groot in beeld gebracht wordt. Hieronder worden diverse macrohulpmiddelen, accessoires en objectieven beschreven, die dit mogelijk maken. 6

7 TUSSENRINGEN Tussenringen worden tussen het objectief en de camerabody geplaatst. Ze bevatten geen optische elementen dus kunnen de beeldkwaliteit niet beïnvloeden. Ze worden specifiek per cameramerk gemaakt. Vaak worden deze tussenringen in setjes van 3 ringen verkocht in lengtes van bijv. 12mm, 20mm en 36mm. Er kunnen een of meerdere ringen samengevoegd worden. Dit mogen ook meer dan 3 tussenringen zijn. Hierbij geldt dat hoe meer tussenringen worden samengevoegd des te meer dichterbij het onderwerp gefotografeerd kan worden en des te groter de vergroting zal zijn. Er zijn tussenringen te koop in diverse prijsklassen van diverse fabrikanten. Let er bij voorkeur op dat elektrische contacten aanwezig zijn, zodat de juiste signalen tussen camera en het objectief kunnen worden doorgegeven (tenzij een volledig manuele objectief gebruikt wordt zonder elektrische contacten). Bij heel goedkope varianten is dit soms niet altijd het geval. Hiermee is het niet mogelijk automatisch te focusseren, werkt de evt. beeldstabilisatie niet meer en, nog erger, werkt de diafragma-aansturing ook niet meer. En diafragmeren is bij macrofotografie van groot belang, zoals verderop zal blijken. Vaak blijkt goedkoop ook duurkoop. Ik heb dit ook aan den lijve mogen ervaren door in eerste instantie een goedkoop setje te kopen. De constructie van de ringen bleek, vooral bij gebruik van meerdere ringen, echter te slap om een relatief zwaar 105mm Nikon macro-objectief goed te kunnen ondersteunen. Daarnaast zorgde deze tussenringen ervoor (bij gebruik om een FXcamera) dat bij de gemaakte foto s een hinderlijke vignettering zichtbaar was. Dit betekende uiteindelijk ook nog de aanschaf van een duurdere Springspinnetje set Kenko (= merknaam) tussenringen. Deze ringen hebben beide problemen niet. Dat betekende dus twee keer geld uitgeven. Verder wordt de uiteindelijke vergroting niet alleen bepaald door de lengte van de tussenringen maar ook door de brandpuntsafstand van het gebruikte objectief. Bij gebruik van bijv. een 36mm tussenring i.c.m. een 60mm objectief wordt een grotere vergroting bereikt dan dezelfde 36mm tussenring met een 100mm objectief. Dit klinkt allemaal heel leuk maar zijn er ook nadelen? Jazeker, met de volgende nadelen moet rekening worden gehouden: Tussenringen zorgen ervoor dat de weglengte van het intredende licht toeneemt, waardoor de effectieve lichtsterkte van het objectief afneemt (hogere f-waarde). Hierbij geldt: hoe meer lengte tussenring(en) wordt toegevoegd, des te groter het lichtverlies zal zijn. Dit lichtverlies kan ervoor zorgen dat de camera niet meer in staat is automatisch te focusseren. Dit geldt meestal bij een (effectieve) lichtsterkte van f/8 of hoger. Verder neemt de mechanische stabiliteit af naarmate meer ringen worden gecombineerd. De scherptediepte wordt snel zeer gering doordat de afstand vanaf de voorkant van het objectief en het voorwerp (vrije werkafstand) verkort wordt. Dit kan het focusseren, maar ook het verlichten van de scene, bemoeilijken. Focusseren op oneindig ( ) (of op enige afstand) is niet meer mogelijk. Wanneer 7

8 bijvoorbeeld een 105mm macro-objectief wordt gecombineerd met 68mm tussenringen dan is de maximale focusafstand slechts 35cm (FXcamera). Het objectief staat dan ingesteld op. Het is moeilijk vooraf te bepalen welke combinatie het gewenste resultaat geeft. Daardoor moet soms meerdere keren tussenringen worden gewisseld, omdat de vergroting niet optimaal is. Daardoor wordt de binnenkant van de camera vaker blootgesteld aan mogelijke vervuiling. Het gebruik van tussenringen is zeker aan te raden voor de fotograaf, die wil kijken of macrofotografie iets is zonder meteen een duur macro-objectief aan te hoeven schaffen. Bovendien kunnen deze ringen later altijd nog combineren worden met een macro-objectief om nog meer vergroting te krijgen. Dus geen weggegooid geld. De prijs van een kwalitatief goede set ligt ongeveer op 150,-. Originele tussenringen van Canon of Nikon zijn ook prima maar zijn aanzienlijk duurder. Verder is een tussenring gemakkelijk mee te nemen (bijv. vakantie) en biedt de mogelijkheid om toch een macrofoto (of eigenlijk close-up foto) te kunnen maken als geen specifieke macro-objectief beschikbaar is. Tip: Sluit niet gebruikte tussenringen meteen af met de bijgeleverde afsluitkapjes. Dit minimaliseert de kans dat stofjes en vuil in het binnenste van de tussenring(en) kan komen BALG Een andere mogelijkheid om de afstand tussen het objectief en camerabody te vergroten is door gebruik te maken van een z.g. balg. Hiermee kan deze afstand traploos worden ingesteld wat de flexibiliteit t.o.v. tussenringen vergroot. Ook de balg is eveneens cameramerk specifiek. Het gebruik van een balg kent vrijwel dezelfde nadelen als het gebruik van tussenringen. Let op dat alleen bij bepaalde dure balgen de elektrische signalen van de camera naar het gebruikte objectief zullen worden doorgegeven. Er zijn hiervoor ook speciale (prijzige) hulpmiddelen te koop. Let op: Er zijn ook hier heel goedkope balgen te koop (bijv. 30,-). Op zich prima maar verwacht hiervan geen wonderen. Vaak laat de mechanische stabiliteit van de instelmogelijkheden te wensen over, speciaal bij gebruik van zwaardere camera s en objectieven. Close-up foto van miniatuur kippen TELECONVERTER Ook een teleconverter kan als soort tussenring gebruikt worden. De brandpuntsafstand van het objectief wordt dan ook nog vergroot maar de werkafstand blijft vrijwel gelijk. Een teleconverter bevat in tegenstelling tot tussenringen en de balg wel optische elementen waardoor de beeldkwaliteit beïnvloed wordt. Eveneens is er ook hier sprake van lichtverlies (afhankelijk van de verlengingsfactor van de teleconverter). Het focusseren op oneindig ( ) is met een teleconverter overigens wel mogelijk. Globaal wordt de oorspronkelijke beeldvergroting van het macro-objectief vergroot met de vergrotingsfactor van de teleconverter. Uitgaande van een FX-camera kan een macro-objectief met een afbeeldingsmaatstaf van 1:1 i.c.m. een 1,4x teleconverter een totale vergroting van 1,4x opleveren bij een lichtverlies van ongeveer 1 stop. Let op: Niet ieder objectief is geschikt om samen met een teleconverter te worden gebruikt! 8

9 Raadpleeg hiervoor eerst de handleiding van het objectief of teleconverter OMKEERRING EN ADAPTERRING Met een omkeerring is het mogelijk een objectief achterstevoren op een camerabody te bevestigen. Let er wel op dat de moderne elektronica in het omgekeerde objectief dan absoluut niet meer werkt, dus geen autofocus, geen beeldstabilisatie (van het omgekeerd objectief) en geen diafragma-aansturing. Het voldoende kunnen diafragmeren is echter wel essentieel omdat anders de volle diafragmaopening gebruikt wordt wat een zeer geringe scherptediepte betekend. Het is met een truck wel mogelijk om een diafragma (eenmalig) in te stellen (en te behouden) voordat het objectief achterstevoren geplaatst wordt maar dit is niet aan te raden. Daarom worden voor deze omkeer objectieven vaak oudere (tweedehandse) volledig handmatig instelbare objectieven gebruikt met een vaste brandpuntsafstand tussen 20mm en 50mm. Objectieven met een langere brandpuntsafstand hebben vrijwel geen vergrotend effect en zijn daarom voor dit doel nutteloos. Leesbril Om een objectief achterstevoren op de voorzijde van een ander objectief te plaatsen (als een sterke leesbril ) is een speciale adapterring nodig om de filterdraad van de omkeerlens op de filterdraad van een andere objectief te kunnen schroeven. Het is ook mogelijk een objectief van de concurrent te gebruiken, immers alleen de filterschroefdraad wordt gebruikt. Het allergrootste nadeel is dat de achterzijde van het objectief (dat normaal in de camera geschroefd wordt) open en bloot zichtbaar is. Vuiltjes en stofjes hebben zo vrij toegang tot het inwendige van het objectief. Indien dit objectief ook nog als normale objectief gebruikt wordt is het mogelijk dat deze vuiltjes, vanuit het omkeer objectief, worden overgedragen naar het binnenste van de camera, en daardoor op de beeldsensor terecht kunnen komen. Met een beetje creativiteit en huisvlijt is het wel mogelijk om een bestaande achterste lenskap zodanig te modificeren dat deze als zonnekapje kan functioneren en het inwendige van het objectief enigszins beschermd. De vrije opening naar het binnenste van het objectief wordt zo wel beperkt maar blijft wel bestaan. Vergroting Bij gebruik van een full-frame camera geeft een omgekeerd objectief met een brandpuntsafstand van 50mm een afbeeldingsmaatstaf van iets meer dan 1:1. Met bijv. een 24mm omgekeerd objectief is een vergroting van zelfs 2 x (2:1) mogelijk. Deze vergroting moet nog vermenigvuldigd worden met de APS-C of MFT-camera cropfactor. De vrije werkafstand, de afstand tussen de voorkant van het objectief en het voorwerp, is slechts enkele cm. De scherptediepte is zeer gering en zal daardoor ongeschikt zijn om bijv. bewegende- of bange insecten te fotograferen. Het mooi verlichten van de scene kan bij deze zeer korte werkafstand ook een uitdaging opleveren. Maar dit is in ieder geval een heel goedkope optie om met macrofotografie kennis te maken. Een omgekeerd objectief kan bijv. ook in combinatie met tussenringen gebruikt worden. Deze combinatie geeft een nog grotere vergroting. Omkeerringen kosten tussen 10,- en 20,- en zijn voor vrijwel alle cameramerken leverbaar VOORZETLENS Met een voorzetlens (ook wel close-up lens, closeup filter of dioptrie filter genoemd) wordt de bestaande brandpuntsafstand van het objectief verkort. Eigenlijk dezelfde functie als een leesbril heeft. Hierdoor is het mogelijk om het te fotograferen onderwerp dichterbij te benaderen en daardoor een grotere vergroting te krijgen. Voorzetlenzen zijn niet camera specifiek maar worden op de voorkant van het gebruikte objectief geschroefd. Zoals ook een lensfilter gebruikt wordt. Het is niet nodig om eerst het objectief van de camerabody te verwijderen zoals bij het gebruik van tussenringen wel nodig is. Een duidelijk voordeel. De filterdiameter van het objectief waarmee de voorzetlens wordt uitgerust is hierbij wel van belang. De filtermaat wordt op het objectief aangegeven (bijv. ø 68mm). 9

10 Het vergrotend effect van een voorzetlens wordt minder bij objectieven met een brandpuntsafstand kleiner dan mm. Focusseren op oneindig ( ) is niet meer mogelijk. Voorzetlenzen kunnen vignetering veroorzaken. Uiteraard kunnen voorzetlenzen ook gecombineerd worden met bijv. een macroobjectief en/of tussenringen. Luchtbelletjes in olie Voorzetlenzen zijn in diverse sterktes en kwaliteiten te koop en de prijs ligt tussen 25,- en 75,- per stuk. Het is mogelijk om diverse voorzetlenzen op elkaar te schroeven om een grotere vergroting te krijgen maar hieraan kleven de nodige nadelen. Bij gebruik van een voorzetlens met een te grote filterdiameter kan deze, met een passend verloopring, geschikt gemaakt worden voor een objectief met een kleinere filterdiameter. Een speciale variant voorzetlens is de Raynox DCR- 250 Super Macro (voorzet)lens, welke door diverse macrofotografen gebruikt wordt. Deze voorzetlens is bruikbaar op objectieven met een filtermaat tussen de ø 52 en ø 67mm en kost ongeveer 80,-. Op het internet zijn veel mooie foto s te vinden, die met deze voorzetlens gemaakt zijn. Persoonlijk heb ik hiermee geen ervaring. Er is zelfs ook een 12 x vergrotende variant verkrijgbaar. Nadelen Het gebruik van een voorzetlens heeft de volgende nadelen: De beeldkwaliteit, vooral in de hoeken, wordt slechter. Afhankelijk van de kwaliteit van de voorzetlens is vaak ook meer chromatische aberratie en extra vervorming waar te nemen. Lightroom zal deze vervorming niet automatisch corrigeren. Een extra voorzetlens is gevoeliger voor strooilicht waardoor de kwaliteit van de opname negatief beïnvloed kan worden. Dit geldt zeker bij tegenlichtopnames. Bij gebruik van een camera met een vast objectief is het gebruik van een voorzetlens eigenlijk de enige praktische optie om dichterbij te kunnen focusseren OBJECTIEVEN Naast de camera speelt natuurlijk ook het gebruikte objectief een heel belangrijke rol. Voor macrofotografie zijn er diverse mogelijkheden. Hieronder volgt een opsomming van speciaal op macrofotografie gerichte objectieven MACRO-OBJECTIEF Echte macro-objectieven zijn speciaal ontwikkeld om van heel dicht een onderwerp te kunnen fotograferen. Verder wordt ervan uitgegaan dat de afbeeldingsmaatstaf 1:1 (of meer) bedraagt 3. Dit betekent dat een voorwerp van 1 cm breed (gemeten parallel aan het sensorvlak) ook 1 cm breed op de beeldsensor wordt afgebeeld. Deze objectieven hebben een vaste brandpuntsafstand, zijn lichtsterk, zijn speciaal ontworpen voor dichtbij opnames en leveren daardoor beelden van zeer hoge kwaliteit. Bovendien zijn enkele voorzien van beeldstabilisatie wat zeker voordelen heeft als met langzamere sluitertijden gewerkt wordt. Indien echter een snelle sluitertijd gebruikt wordt heeft beeldstabilisatie geen of weinig toegevoegde waarde. Bij gebruik van een statief dient de beeldstabilisatie worden uitgeschakeld. Verder hebben vooral de nieuwere objectieven vaak een snelle autofocusmotor wat (zeker als een 3 De afbeeldingsmaatstaf van een objectief is het grootst bij de kleinst mogelijke focusafstand. 10

11 beperkt focusbereik gekozen is en bij het uit de hand fotograferen) het automatisch focusseren kan vergemakkelijken. Helaas hangt aan dit alles wel een stevig prijskaartje maar bij een passie voor macrofotografie is aanschaf van een macroobjectief absoluut de moeite waard. Bovendien zijn de meeste macro-objectieven ook heel goede portretobjectieven! Brandpuntsafstand Maar welke macro-objectieven zijn er te koop? Voor wat de FX- en APS-C (DX) DSLR camera s betreft is er keuze uit brandpuntsafstanden van pakweg 35mm tot wel 200mm. De meest gebruikte brandpuntsafstand is 60mm, 90mm of 105mm gerelateerd bij gebruik op een FX-camera. Houdt daarom, bij gebruik op een DX-camera, rekening met al eerdergenoemde cropfactor. Dit betekent bijv. dat een 100mm FX-objectief bij gebruik op een DX-camera resp. 150mm (Nikon) en 160mm (Canon) effectieve brandpuntsafstand bedraagt. Ook op het gebied van Micro Four Third camera s zijn eveneens uitstekende macro-objectieven verkrijgbaar van bijv. Olympus of Panasonic. Hierbij is de cropfactor (van 2) verrekend in de brandpuntsafstand van het objectief. Een 30mm Panasonic MFT macro-objectief komt daarom overeen met 60mm objectief in FX-formaat. De afbeeldingsmaatstaf van zo n objectief is 1:1 (op de MFT-beeldsensor) maar vergeleken met een FXformaat camera 2:1! Bij maximale vergroting is de afstand van voorwerp tot sensorvlak van de camera ruim 10cm. De vrije werkafstand vanaf de voorkant van het objectief tot het te fotograferen onderwerp bedraagt dan slechts enkele centimeters. Grote werkafstand De werkafstand van een objectief met een lange brandpuntsafstand (bijv. 180mm) is groter dan een objectief met kortere brandpuntsafstand wat voor het fotograferen van bijv. insecten handig kan zijn. Ze worden minder snel verjaagd en het beschikbare licht wordt bovendien minder snel geblokkeerd. Een nadeel bij langere objectieven is dat het moeilijker is om bewegingsonscherpte te voorkomen in vergelijking met een objectief met een wat kortere brandpuntsafstand. Zeker bij gebruik van wat langere belichtingstijden. Verder is met name het 180mm of 200mm FX-macroobjectief behoorlijk zwaar wat de gebruiksmogelijkheden beperkt. Een lange werkafstand kan eveneens de inzet van (ring)flitsers beperken. Het licht wordt bij een langere werkafstand snel ongewenste slagschaduwen veroorzaken. Eenvoudige (led)ringflitsers zijn mogelijk ook niet krachtig genoeg om de grotere werkafstand voldoende te kunnen overbruggen. Effectief diafragma Een volgend aandachtspuntje is de lichtsterkte van de diverse macro-objectieven. Op een enkeling na hebben vrijwel alle macro-objectieven als grootste diafragmaopening f/2.8. Deze f-waarde geldt echter alleen als op oneindig ( ) scherp is gesteld. Bij macrofotografie is dit echter nooit het geval. Het feitelijke diafragma (effectieve f-waarde genoemd) wordt hoger naarmate de vergroting toeneemt. Bij bijv. een vergroting van 1x is de effectieve lichtsterkte in plaats van de aangegeven f/2.8 ongeveer f/5. Dit wordt veroorzaakt doordat de weglengte van het licht verlengd wordt door de interne verschuiving van lenzenstelsels in het macro-objectief. Raadpleeg hiervoor de handleiding van het macro-objectief. In tegenstelling tot Canon geeft Nikon op de camera altijd de effectieve diafragmawaarde aan (niet in combinatie met tussenringen etc.). Prijzen Zoals eerder aangegeven zijn macro-objectieven niet goedkoop. Natuurlijk zijn er ook goede tweedehands objectieven te koop maar anders moet rekening worden gehouden met prijzen tussen 400 en 1500,-. Gelukkig zijn er naast de traditionele DSLR-merken zoals Canon, Nikon of Sony ook prima macro-objectieven te koop van Tokina, Zeiss, Sigma en Tamron. De prijs van een MFT-objectief ligt doorgaans een stuk lager dan de hierboven genoemde macro-objectieven. Combineren Natuurlijk kan een macro-objectief ook nog gecombineerd worden met bijv. tussenringen om een nog grotere vergroting te krijgen. Doordat de 11

12 vergroting toeneemt, neemt ook de effectieve diafragmawaarde toe! STANDAARDOBJECTIEF Sommige standaard(zoom)objectieven hebben een z.g. macrostand (zie foto). Hiermee is mogelijk het onderwerp dichterbij te fotograferen maar het is geen echt macroobjectief. Meestal bedraagt de vergroting van deze objectieven maximaal 0,5x. Soms wordt dit close-up fotografie genoemd. Vlinders en veel bloemen kunnen bijvoorbeeld met dit objectief in volle grootte gefotografeerd worden. Qua prijs, en vanwege de grote inzetbaarheid van dit objectieftype, kan het daarom interessant zijn om bij aanschaf van bijv. een nieuw objectief hierop te letten. Zeker in combinatie met het croppen van de uiteindelijke foto kan dit toch een erg mooi gedetineerde macrofoto opleveren. Verder heeft de iets geringere vergroting het voordeel dat de scherptediepte groter is dan bij een 1 x vergroting (zie verderop in deze introductie). Voor een standaard zoomobjectief zonder macrostand is de vergroting een stuk geringer. Volledig ingezoomd bedraagt bijv. de vergroting van een mm Nikon DX-zoomobjectief ongeveer 0,25x. Maar gecombineerd met een 36mm tussenring wordt de vergroting bij deze combinatie ongeveer 0,7x SPECIALE MACRO-OBJECTIEVEN Voor de echte macrofotografie liefhebbers zijn macro-objectieven te koop bedoeld voor specifieke taken. Hieronder vijf voorbeelden: Alleen voor Canon is er bijv. het volledig manuele MP-E 65mm f/ x Macro objectief waarmee voor FX-camera s tot 5 x zonder extra accessoires kan worden vergroot! Helaas is er o.a. voor Nikon geen vergelijkbaar alternatief objectief te koop. Dit objectief is (bij grote vergroting) ongeschikt om bewegende onderwerpen te fotograferen. Het Chinese bedrijf Venus Optics heeft twee specifieke manuele macro-objectieven in haar assortiment: o de Laowa 60mm 2 x vergrotende macroobjectief voor APS-C camera s. o de Laowa 15mm groothoek f/4 1:1 macroobjectief. Dit FX-objectief heeft eveneens een (beperkte) shift mogelijkheid en is speciaal bedoeld om bijv. insecten in hun omgeving te kunnen fotograferen. Dit laatste is met bijv. een 60mm macroobjectief niet mogelijk. De scherptediepte van een 60mm objectief is veel te gering en de achtergrond zal hierbij zeer snel volledig onscherp worden. Bij 1 x vergroting is de vrije werkafstand van het 15mm objectief minder dan 1 cm, dus ongeschikt voor het fotograferen van (snel) bewegende insecten. Fotograferen op oneindig ( ) is met dit groothoekobjectief wel mogelijk. O.a. voor MFT-camera s is het Nanoha 5 x Super macro objectief te koop. Dit objectief heeft zelfs ingebouwde verlichting. Dit is nodig omdat de vrije werkafstand (bij 5 x vergroting) minder dan 1 cm vanaf de voorkant van het objectief bedraagt! Fotograferen op oneindig is met dit objectief niet mogelijk. Met dit objectief is het vrijwel onmogelijk bewegende insecten te fotograferen. Z.g. Tilt-Shift objectieven kunnen vaak tot 0,5 x vergroten en bieden mogelijkheden om (t.o.v. de beeldsensor en zonder focus-stacking) bepaalde schuin gerichte vlakken in één foto scherp in beeld te krijgen (met de tilt functie). Helaas zijn deze objectieven doorgaans erg duur en worden vaak met statief gebruikt MICROFOTOGRAFIE Naast de genoemde speciale macro-objectieven zijn er ook nog microscoopobjectieven te koop die in combinatie met tussenringen tot wel 20 x (of meer) kunnen vergroten. Fotograferen vanaf 10 x vergroting wordt doorgaans microfotografie genoemd. Deze techniek wordt in deze introductie niet verder behandeld. Indien hiervoor interesse is 12

13 kan ik hiervan voorbeelden laten zien en evt. helpen met het maken van een speciale (heel stabiele) opstelling om dit mogelijk te maken. Doordat de scherptediepte vaak maar een deel van een mm bedraagt, moet meestal gebruik gemaakt worden van het z.g. focus stacking. Hierbij wordt een groot aantal opnames (steeds gemaakt op een gering gewijzigde werkafstand) samenvoegt tot één enkele foto. De stacking-software gebruikt hiervan alleen de scherpste delen van de fotoreeks. Dit specifiek onderdeel van de nabewerking (en de speciale programma s, die dit mogelijk maken) worden in deze introductie niet verder beschreven. Zeker bij microfotografie is de werkafstand veel te gering om hiermee bijv. bewegende insecten te kunnen fotograferen WITBALANS Om zo min mogelijk werk te hebben in de nabewerking is het niet aan te bevelen om externe lichtbronnen met verschillende kleurentemperatuur in één scene te combineren. Kies, tenzij hiervoor speciaal wordt gekozen, liefst voor één kleurentemperatuur voor alle gebruikte lichtbronnen. Indien mogelijk kan vooraf ook een referentiefoto gemaakt worden van een klein stukje wit, grijs of zwart papier. In bijv. Lightroom kan op basis hiervan de juiste witbalans bepaald worden. In RAW fotograferen verdient dan wel de voorkeur MACRO ACCESSOIRES Er zijn allerlei specifieke accessoires te koop bedoeld voor meer specifiek en gevorderd macro- en microfotografie gebruik. Deze zijn vaak noodzakelijk bij gebruik van grote vergrotingen waar positienauwkeurigheid en stabiliteit een absolute vereiste is. Bepaalde accessoires zullen dan zelfs onmisbaar zijn. Deze worden echter niet verder toegelicht VERLICHTING Zoals ook voor alle andere takken van de fotografie kan bij macrofotografie gebruik gemaakt worden van het aanwezige omgevingslicht, continue verlichting en/of flitsverlichting. Het verschil met andere vormen van fotografie is dat macrofotografie slechts het fotograferen van een klein onderwerp betreft. Hiervoor is het niet nodig, heel grote verlichtingsboxen of studioflitsers te gebruiken. Soms is dit zelfs onpraktisch. Opmerking: bij macrofotografie is het soms nodig om de zonnekap van het macro-objectief te verwijderen omdat anders het te fotograferen onderwerp door de zonnekap afgeschermd wordt van voldoende verlichting. Kiwi schijfje (achtergrondverlichting) OMGEVINGSLICHT Vooral bij zonnig en helder weer kan gebruik worden gemaakt van het beschikbare licht. Soms is bijv. een diffuser nodig om harde schaduw te verminderen. Bij veel omgevingslicht kan mogelijk een snelle sluitertijd worden gekozen om ook bewegende onderwerpen, zonder bewegingsonscherpte, te kunnen fotograferen. Bij donker weer, of in een beschutte (bos)gebied, is het vrijwel niet mogelijk om zonder extra verlichting met snelle sluitertijden te werken. Het fotograferen van statische onderwerpen is dan natuurlijk nog wel mogelijk (zoals bijv. paddenstoelen). Het gebruik van een statief is dan waarschijnlijk wel noodzakelijk. 13

14 FLITSERS Zoals eerder aangegeven is de ingebouwde flitser van een camera meestal onbruikbaar. Deze is doorgaans niet in staat om het flitslicht vlak voor het objectief op het te fotograferen voorwerp te brengen. Hetzelfde geldt ook bij gebruikt van de reportageflitser, die op het flitsschoentje van de camera gestoken wordt. Met wat creativiteit, kennis van zaken en handigheid is hiervoor wel een oplossing te vinden. Een kant-en-klaar oplossing voor dit probleem zijn (led)ringflitsers, die aan de voorkant van het objectief bevestigd worden. Vaak is het flitsvermogen aan beide zijde van de flitser onafhankelijk instellen. Dit zorgt voor meer gestructureerd licht wat meer diepte in de foto brengt. Ringflitsers zorgen bovendien dat er geen harde schaduwen ontstaan omdat de scene rondom verlicht wordt. Doordat de ringflitser een vaste mechanische constructie heeft kan het voorkomen dat het flitslicht over het voorwerp schijnt. Dit kan voorkomen als het te fotograferen onderwerp zich heel dicht bij de voorkant van het objectief bevindt (bijv. als een macro-objectief combineert wordt met tussenringen). Hiervoor is een flitser nodig met liefst 2 onafhankelijk instelbare flitskoppen, die op het onderwerp gericht kunnen worden. Opmerking 1: Ledflitsers zijn vaak minder krachtig. Opmerking 2: In een studio-omgeving is het ook mogelijk om twee (of meer) onafhankelijke maar gesynchroniseerde reportageflitsers te gebruiken. Opmerking 3: Bij gebruik op een macro-objectief met lange brandpuntsafstand is een (led)ringflitser mogelijk minder geschikt. Reflecties Om hinderlijke reflecties te verminderen is het vaak noodzakelijk het flitslicht diffuus te maken. Hiervoor zijn diverse oplossingen mogelijk. Zorg er bovendien voor dat de lichtbundel van de flitser zo breed mogelijk gespreid wordt om het licht verder te verzachten. Doordat de afstand van de flitser tot het onderwerp klein is voldoet vrijwel altijd een fractie van het beschikbare flitsvermogen. Voor macrofotografie is de (led)flitser van een smartphone wellicht wél bruikbaar. Deze bevindt zich vrijwel altijd direct naast de smartphonecamera en kan daardoor prima het te fotograferen onderwerp verlichten. Hoewel deze flitsers niet krachtig genoeg zijn om een flinke werkafstand te overbruggen is dit voor macrofotografie geen probleem. De werkafstand is immers vaak (erg) klein. Dit is een kwestie van uitproberen. Houdt wel rekening met hard frontaal gericht licht en mogelijke sterke reflecties op glanzende oppervlakken. Mogelijk helpt ook hier een kleine lokale diffuser. De Laowa Macro Twin Flash is een speciale macroflitser met twee flitskoppen op flexibele armen, die in elke positie gebogen kunnen worden. Verder is ook nog een hulplicht aanwezig om het scherpstellen te vergemakkelijken. Soms zijn voor de flitskopjes nog twee diffusors nodig om het flitslicht te verzachten. Het flitsvermogen is per flitskop instelbaar. Prijzen De prijs van een specifieke macroflitser varieert sterk. Een eenvoudige led-ringflitser kost ongeveer 50,- en een speciale macroflitser van Nikon of Canon ongeveer 600. Deze bestaan uit twee onafhankelijke flitsers, die aan de voorzijde van het objectief bevestigd kunnen worden. De Laowa macroflitser kost ongeveer 370,-. 14

15 CONTINUE VERLICHTING Continue lichtbronnen zijn vooral geschikt voor het verlichten van statische voorwerpen/objecten. Dit zijn bijv. een zaklamp, lampje van een smartphone of andere lamplicht. Om bijv. harde schaduwpartijen te verminderen zijn soms twee of meer verlichtingsbronnen nodig. Afhankelijk van het soort licht wordt de juiste witbalans gekozen. Indien in RAW wordt gefotografeerd kan deze ook later tijdens nabewerking bepaald worden. De hoeveelheid licht bepaalt (bij een gekozen ISOwaarde en diafragmawaarde) de sluitertijd. Zoals eerder aangegeven kies bij gebruik van twee of meer verlichtingsbronnen liefst voor bronnen met dezelfde kleurentemperatuur. Voor gebruik in bijv. een thuisstudio kan een flitser of continue lichtbron ook van een kleurenfilter worden voorzien om (lokaal) kleureneffecten toe te voegen. Indien geen speciale kleurenfilter aanwezig is dan is soms een gekleurd transparant boterhammenzakje of snoeppapiertje voldoende om een kleureneffect te creëren. Het gebruik van kleurenfilters zorgt er doorgaans wel voor dat het onderwerp langer verlicht moet worden. Immers, kleurenfilters absorberen een deel van het uitgezonden licht. Hoeveel minder licht hangt af van de dichtheid van het gebruikte filter. Probeer dit vooraf, zodat bekend is welk effect bepaald filter geeft. Soms is het overigens ook leuk om verrast te worden welk effect verkregen wordt STATIEF Trouwring Vooral in een studio-omgeving (maar zeker als met grote vergrotingen gewerkt wordt) is een goed statief belangrijk. Een statief zorgt ervoor dat zo weinig mogelijk bewegingsonscherpte in de opname terug te zien zal zijn. Zeker bij gebruik van langere sluitertijden. Maar ook bij het fotograferen in de natuur kan het gebruik van een statief voordelen bieden. Echter bij het fotograferen van bewegende insecten en/of als het nodig is snel van standpunt te wisselen dan is een statief minder geschikt. Er zijn heel veel statieven te koop variërend van 25,- tot 1500,-. Licht en zwaar, gemaakt van aluminium of carbon, groot en klein, voor in de studio of speciaal voor op reis. En dan is er nog de keuze welke soort bevestigingskop het beste bij de gewenste gebruiksmogelijkheden (en budget) past. Als de camera ook op grondniveau gebruikt moet kunnen worden stelt dit ook weer andere eisen aan een statief. Kortom, eigenlijk een onderwerp op zich. Een speciale statiefvorm is het eenbeen-statief. Uiteraard veel minder stabiel dan een driepoot statief maar wel veel flexibeler en sneller in te zetten. Dit type is helaas niet bruikbaar als op grondniveau gefotografeerd wordt. Tip 1: Zoals al eerder aangegeven dient bij gebruik van een statief de beeldstabilisatie van het objectief worden uitgeschakeld. Anders kan lichte beeldonscherpte zichtbaar worden. Raadpleeg hiervoor de camera- en of objectief handleiding. Tip 2: Gebruik, i.c.m. een statief, een remote trigger/control of de zelfontspanner om de camera niet aan te hoeven raken bij het maken van de opname. Bij veel spiegelreflexcamera s is het bovendien mogelijk een belichtingsvertraging in te stellen (bijv. 2 sec), zodat de spiegel eerst opklapt, dan gedurende de ingestelde vertragingstijd kan uit-trillen en dat daarna pas de echte opname gemaakt wordt. Tip 3: Indien de opname gemaakt wordt zonder het oculair te gebruiken dan wordt aanbevolen het oculair eerst af te sluiten met de oculairsluiter. 15

16 Tip 4: Sommige statieven hebben voorzieningen, die voor macrogebruik handig zijn. Bijvoorbeeld een verwijderbare middenkolom, zodat de camera ook zijdelings naast het statief geplaatst kan worden. Voor het fotograferen heel dicht op grondniveau kan de middenkolom (met camera) ondersteboven aan het statief worden bevestigd. Hiervoor is overigens ook een rijst- of zandzakje of een z.g. bean bag geschikt. 3. FOTOTECHNISCHE UITDAGINGEN Hoe leuk en interessant macrofotografie ook is levert deze tak van fotografie wel de nodige uitdagingen op waarmee rekening moet worden gehouden. Kennis hiervan en weten wat mogelijke beperkingen en oplossingen zijn voorkomt teleurstellingen en verhoogt het aantal foto s wat na een macrofotografie sessie bruikbaar zijn. Hiermee worden foto s bedoeld, die scherp zijn op de gewenste plaats. Natuurlijk volgt dan nog de selectie welke uiteindelijk de beste foto (qua compositie) is. Hieronder een opsomming van deze technische uitdagingen en mogelijke oplossingsrichtingen Scherptediepte Een van de belangrijkste uitdagingen bij macrofotografie is dat de scherptediepte gering tot zeer gering is. Normaliter wordt de scherptediepte bepaald door de afstand tot het te fotograferen onderwerp, de brandpuntsafstand van het gebruikte objectief en de ingestelde diafragmawaarde. Echter bij macrofotografie is naast het gebruikte diafragma de gebruikte vergroting van belang en niet zo zeer de brandpuntsafstand van het gebruikte objectief. Hierbij geldt dat des te groter de vergroting is des te kleiner de scherptediepte zal zijn. Dit betekent dat het soms moeilijk kan zijn het gewenste deel van het te fotograferen onderwerp in focus te krijgen. Het kan ook voorkomen dat met één enkelvoudige opname niet het hele te fotograferen onderwerp scherp in beeld kan worden gekregen. Diafragmeren helpt wel maar een te groot gekozen diafragma-waarde zorgt ervoor dat er heel veel (flits)licht nodig is en bovendien de Scherptedieptetabel algehele beeldscherpte licht zal afnemen (zie ook verderop in de tekst). Om een idee te krijgen welke scherptediepte voor jouw camera- en objectiefcombinatie geldt, kan een speciale macro DOF apps geraadpleegd worden. DOF is een Engelse afkorting van depth of field wat scherptediepte betekend. In dit hoofdstuk is een tabel opgenomen waarin de scherptediepte is weergegeven van enkele cameratypes, vergrotingen en diafragma instellingen. In tegenstelling tot bijv. landschapsfotografie ligt het scherptegebied symmetrisch verdeeld rond het ingestelde focuspunt. Om de maximale beeldscherpte te krijgen kan bij macrofotografie het mogelijk noodzakelijk zijn om op een ander deel van het onderwerp scherp te moeten stellen dat wellicht verwacht. Uit proefjes met een Nikon 105mm macroobjectief en een D800-camera (vergroting 1x) bleek dat alle geteste diafragmastanden een iets grotere scherptediepte waarneembaar is dan de scherptedieptetabel aangeeft. Hiervoor worden in de tabel specifieke regeltjes gehanteerd maar het gaat uiteindelijk om de tevredenheid over het eindresultaat. Het eindresultaat kan bij een lage resolutie afbeelding zal er heel anders uitzien dan 16

17 bij een grote afdruk. Bij deze laatste zal bijv. algemene beeldscherpte een veel belangrijkere rol spelen. Feit blijft overigens dat de scherptediepte bij 1 x vergroting een kwestie is van slechts millimeters! Springspin Tip: Bij gebruik van de zoeker van een spiegelreflexcamera kan nog voordat de foto genomen wordt een indruk worden krijgen van de uiteindelijke beeldscherpte door de scherptedieptecontroleknop in te drukken. Het zoekerbeeld wordt dan wel donkerder omdat het diafragma naar de ingestelde f-waarde sluit SCHERPSTELLEN Doordat bij macrofotografie de scherptediepte gering tot zeer gering is kan het moeilijk zijn het gewenste deel van de scene precies in focus te krijgen. Lees in het volgende hoofdstuk de diverse mogelijkheden om scherp te stellen en de mogelijke afhankelijkheid van de fotoshoot locatie ONSCHERPTE IN DE FOTO Een veel voorkomend probleem (vooral) bij macrofotografie is ongewenste onscherpte van de gemaakte foto. Deze ongewenste onscherpte kan ontstaan doordat: De camera bewogen wordt tijdens het maken van de opname 4. In dit geval is de gehele foto onscherp. Dit geldt voor zowel achter- en voorgrond maar ook het te fotograferen hoofdonderwerp. Het kan erg moeilijk zijn om, bij een flinke vergroting, de camera heel stabiel te houden. Als uit de hand wordt gefotografeerd kan de beeldstabilisatie van de camera of objectief zeker helpen. Gebruik van een statief en een goede techniek voor het vasthouden van de camera kunnen eveneens helpen bewegingsonscherpte te minimaliseren. Het te fotograferen onderwerp beweegt tijdens het maken van de opname. Bijv. doordat een insect beweegt of doordat de wind ervoor zorgt dat bloemen / planten / struiken in de wind heen en weer bewegen. Deze situatie is te herkennen, doordat de statische (in focus) onderwerpen scherp afgebeeld zullen zijn maar alle andere beeldelementen onscherp. Een snellere sluitertijdkeuze of flitslicht toepassen zijn, naast rustiger weer afwachten bij te harde wind, eigenlijk de enige oplossingen voor dit probleem. Er is een te kleine diafragmaopening (is hoge f- waarde) gekozen. Dit optische fenomeen (diffractie) zorgt ervoor dat bijv. bij f/22 (maar soms al bij een lagere f-waarde) een lichte algehele beeldonscherpte kan ontstaan. Als een grotere scherptediepte noodzakelijk is verdient dit soms toch de voorkeur. Bij deze kleine diafragmaopeningen is wel veel licht nodig. Overigens geldt dat des te kleiner de beeldsensor is deze onscherpte al bij lagere diafragmawaardes zichtbaar wordt. De camera niet op het juiste onderwerp gefocusseerd heeft. Doordat de scherptediepte gering is kan het voorkomen dat de automatische focusbepaling van de camera op een niet gewenst deel van de scene scherpstelt. Dit kan voorkomen als het gewenste scherpste deel van de foto weinig contrastrijk is, terwijl de directe omgeving wel contrastrijk is. Manueel focusseren is voor deze situatie een oplossing. Indien toch automatisch gefocusseerd wordt gebruik dan zo weinig mogelijk focuspunten (liefst alleen het middelste). Houdt de camera zo stabiel mogelijk en richt precies op het hoofdonderwerp rekening houdend met de symmetrische scherptediepteverdeling. 4 Vaak in combinatie met een relatief lange sluitertijd en/of grote vergroting en/of de lange brandpuntsafstand van het gebruikte objectief. 17

18 De beeldstabilisatie staat aan bij statiefgebruik. Schakel in deze situatie beeldstabilisatie uit. Sommige camera s hebben voor precieze focussering een erg handig hulpmiddel. In het liveview display kan door middel van het zg. Pixel (of Focus) Peaking precies worden bepaald op welk deel van de scene wordt gefocusseerd. Bij het fotograferen van stationaire onderwerpen is er nog een andere mogelijkheid door het liveview scherm te gebruiken. Dit in combinatie met (handmatig extra) inzoomen op het gewenste focuspunt. Maar met een geringe scherptediepte blijft het altijd lastig om op het gewenste deel van de scene te focusseren. Verder kan het behoorlijk moeilijk zijn om op het Lcd-schermpje van de camera de scherpte van de opname heel nauwkeurig te beoordelen. Zeker als de omgeving erg helder of zonnig is. Vaak kan beeldscherpte pas achteraf op het computerbeeldscherm goed beoordeeld worden als de opnames met grotere vergroting weergegeven worden. 4. FOTOSHOOT LOCATIE De technische uitdagingen zoals hierboven beschreven geven niet in alle situaties dezelfde oplossingsrichting. Soms kan de situatie worden beïnvloed maar in de natuur is dit niet altijd mogelijk en is het noodzakelijk om op een meer geschikt moment terug te gaan naar de locatie. Hieronder enkele algemene overwegingen en basisinstellingen bij het fotograferen in de natuur en in een eigen thuis(studio) omging. Verderop wordt hierop specifieker ingegaan VERGROTING Bij het starten met macrofotografie kies dan liefst niet meteen voor het fotograferen met de maximale mogelijke vergroting, zeker niet als uit de hand gefotografeerd wordt. De reden hiervoor is dat o.a. de (te) geringe scherptediepte en algehele beeldonscherpte snel voor teleurstellende resultaten kan zorgen. Als enige ervaring is opgedaan probeer dan de grotere vergrotingen. Enige ervaring is nodig om o.a. bovengenoemde problemen te voorkomen of onvolkomenheden te corrigeren. Tip: probeer eerst in een rustige gecontroleerde omgeving goede macrofoto s van stationaire onderwerpen (met statief en daarna uit de hand) te maken en ga daarna pas de natuur in AUTOFOCUS Hoewel verderop zal blijken dat in een aantal geval autofocus niet mogelijk is kies bij het fotograferen van statische objecten, vanaf statief, liefst voor enkelvoudige autofocus. Het focuspunt wordt dan eenmalig bepaald wanneer de sluiterknop half wordt ingedrukt (of AF-ON gebruikt wordt). Bij het fotograferen van bewegende objecten gebruik dan altijd continue autofocus. In alle gevallen kies liefst voor zo min mogelijk focuspunten. Hierdoor wordt maximale controle verkregen over het punt waarop scherp wordt gesteld ISO-INSTELLING Onafhankelijk van macrofotografie kies vrijwel altijd voor een zo laag mogelijke ISO-waarde. Meestal ISO 100 of 200. Pas bij onvoldoende mogelijkheden om het gewenste diafragma en sluitertijd in te stellen verhoog dan pas de ISO-waarde. Nieuwe cameratypes zijn overigens vaak (veel) toleranter voor hogere ISO-waardes dan oudere types. Ook geldt doorgaans hoe groter de gebruikte beeldsensor is des te hogere de ISO-waarde ingesteld kan worden voordat ruis hinderlijk zichtbaar wordt. Bij te veel ruis in de foto gaan bovendien mogelijke belangrijke details van het onderwerp verloren. Vogeltje (close-up) 18

19 4.4. DIAFRAGMA Zoals eerder aangegeven speelt het gebruikte diafragma een cruciale rol als het om het gebied gaat wat scherp wordt afgebeeld. Dit geeft veel creatieve mogelijkheden maar ook de nodige beperkingen. Het gebruik van lage diafragmawaardes (= grote opening) is, bij een grote vergroting, eigenlijk uitgesloten. Praktisch start met diafragmawaarde f/8 of hoger. Verderop volgt meer toelichting over dit onderwerp. 5. IN DE NATUUR FOTOGRAFEREN In de natuur fotograferen hoeft niet te betekenen dat ergens in het bos of op de heide gefotografeerd moet gaan worden. Ook in de buurttuin of eigen voor- of achtertuin kan vaak goed worden gefotografeerd. Een geliefd onderwerp zijn de bloemen en de aanwezige kleine dieren zoals allerlei insecten en spinnen (en spinnenwebben). Naast de keuze voor het te fotograferen onderwerp is het weer een belangrijk element om rekening mee te houden. Is het bewolkt, wat donker of juist zonnig? Is het windstil? Voor het maken van bepaalde specifieke foto s kan ook bijv. het jaargetijde en het tijdstip van de dag belangrijk zijn. De compositie kan later worden verbeteren door bijv. een deel van de voor- of achtergrond weg te snijden (croppen). Een iets mindere vergroting heeft bovendien een gunstig effect op de scherptediepte. Positie Een ander onderdeel van de compositie is de positie waarin bijv. een insect gefotografeerd wordt. Vaak worden bijv. bijen, zweefvliegen of vlinders van bovenaf gefotografeerd zittend op een bloem. Dat kan heel mooi zijn maar vaak zijn opnames van insecten op ooghoogte veel mooier (kwestie van smaak). Kies voor het maken van foto s van planten en bloemen of paddenstoelen ook eens een ander (vaak lager) standpunt en fotografeer eens de kleine details. Dit zal verrassende resultaten opleveren. Als in de natuur gefotografeerd gaat worden moet alle noodzakelijke fotoapparatuur worden meegenomen. Planning is in dit geval zeker belangrijk. Rupsje 5.1. COMPOSITIE Hieronder enkele aandachtspunten met betrekking tot compositie van een macrofoto. Kleine diertjes fotograferen Bij het fotograferen van kleine diertjes zoals insecten komt het vaak voor dat er niet veel tijd is om veel aandacht aan een goede compositie te besteden. Als te lang gewacht wordt kan het diertje al weer verdwenen zijn. Naast het snel scherpstellen moet ook nog worden gedacht aan achter- en voorgrond, het scheiden van het onderwerp van de achtergrond (scherptediepte) etc. Snelheid is daarom vaak geboden. Het rekening houden met bijv. de regel van 1/3 kan er weleens bij inschieten. Zorg er daarom voor dat het onderwerp niet te krap gefotografeerd wordt. Ogen Ook bij het fotograferen van kleine diertjes moeten de ogen perfect scherp in beeld zijn. Zonder scherpe ogen is de foto eigenlijk waardeloos. Dit geldt eveneens als de ogen niet in beeld zijn omdat bijv. een grassprietje een of beide ogen (deels) afdekt. Foto s van de achterzijde van een insect worden vaak als minder beoordeeld. Soms wordt pas later duidelijk wat de voor- of achterkant van een insect is. Een voorbeeld hiervan is de foto van het rupsje (hierboven weergegeven). Pas bij het uitvergroten in Lightroom werd duidelijk waar de ogen van het heel klein rupsje zitten (aan de linkerzijde). Maximale scherpte Al diverse malen is het onderwerp scherptediepte besproken. Door optimaal gebruik te kunnen 19

20 maken van de beschikbare scherptediepte kan bepaald worden welk deel van bijv. een insect scherp of onscherp in beeld zichtbaar wordt. Soms blijft er een beperking en moet een andere positie worden gekozen om een insect (of ander onderwerp) maximaal scherp in beeld te kunnen krijgen. Als bijv. een juffer (5-10cm lang insect) vanaf de voorkant met maximale vergroting gefotografeerd wordt, zijn mogelijk alleen de ogen (of alleen het kopje) scherp in beeld. Dit in tegenstelling wanneer parallel aan het lange lijfje van het diertje gefotografeerd wordt. Dan wordt zowel het lijfje als kopje van het insect scherp afgebeeld. Als de vleugels uitgevouwen zijn zullen deze overigens toch onscherp op de foto zichtbaar zijn. Indien het gewenst is deze ook scherp in beeld te hebben dan zal de afstand tot het insect moeten worden vergroot (= kleinere vergroting). Slakkenhuisje 5.2. ONDERGROND EN ACHTERGROND In de natuur wordt uiteraard datgene gebruikt wat beschikbaar is. Soms is het mogelijk de voor- of achtergrond een beetje aan te passen door bijv. te grote grassprietjes, blaadjes weg te halen of takjes weg te buigen. Of juist, in de achtergrond, een blad of tak toevoegen, zodat een te saaie of lichte achtergrond (onscherp) gecamoufleerd wordt. Dit geldt overigens vrijwel alleen bij het fotograferen van bijv. bloemen, planten of paddenstoelen. Bij snel en onverwacht bewegende insecten is hiervoor vrijwel nooit tijd en zal genoegen moeten worden genomen met wat aanwezig is. Kleine onvolkomenheden kunnen evt. ook nog later met Photoshop worden weghalen. Door de geringe scherptediepte is het vaak erg moeilijk te voorspellen hoe bijv. de kwaliteit van de achtergrond in de foto zal worden (bokeh) OMSTANDIGHEDEN Bij het buiten in de natuur fotografeert moet rekening worden gehouden met wind en regen, mist, wolken en zon etc. Kortom met elementen waarop weinig/geen invloed kan worden uitgeoefend. Planning is dan ook van belang. Soms moet een andere dag of tijdstip worden gekozen omdat de situatie buiten alleen maar problemen zal gaan opleveren. Als het bijv. hard waait en bloemen in het open veld gefotografeerd moeten worden is dit mogelijk al voorop kansloos. De bloemen zullen door de wind snel heen en weer bewegen waardoor het vrijwel onmogelijk is een mooi scherpe foto te kunnen maken. Natuurlijk kan worden geprobeerd om de bloemstengels met een klemmetje elkaar te laten ondersteunen (of gebruik maken van een windschermpje) maar het blijft lastig. Hetzelfde geldt bij regenachtig- of donker weer. De sluitertijd moet dan mogelijk te lang open blijven staan (of de ISO-waarde te hoog). Een externe lichtbron kan uitkomst bieden maar soms is het beter om te wachten op betere weersomstandigheden. Het is overigens wel mogelijk om bij het vaak minder geschikte felle zonlicht te fotograferen. Met een diffuus transparant schermpje kan het felle zonlicht heel goed worden getemperd. Tip 1: Bij het fotograferen van bijv. bloemen is het soms handig om een watervernevelaar mee te nemen om daarmee regendruppels te kunnen nabootsen. Dit voegt soms een extra dimensie aan de foto toe. 20

21 Tip 2: Indien waterdruppels toegevoegd moeten worden aan bijv. bloemen gebruik dan bijv. een pipetflesje of injectiespuit gevuld met water of Glycerine. Glycerine (te koop bij de drogist) is iets stroperiger dan water en leent zich beter om mooie druppels te maken. Tip 3: Vaak wordt in de natuur op grondniveau gefotografeerd. Neem daarom een plastic tas of iets dergelijks mee. Hiermee kan de fotoapparatuur worden beschermd tegen vuil of nattigheid. Soms kan zo n tas ook goede diensten bewijzen als bijv. geknield moet worden. Kleding wordt minder snel vuil of nat HOE TE WERK GAAN Zeepbelletjes in water In de natuur insecten fotograferen geeft een ander uitgangspunt dan wanneer bijv. paddenstoelen gefotografeerd moeten worden. Paddenstoelen zijn statische onderwerpen en bewegen doorgaans niet in de wind. Er kan dus vrijwel altijd een langere sluitertijd gewerkt worden, zeker bij gebruik van een statief. De scene kan zo nodig iets worden aangepast en er is voldoende tijd om alles keurig op te stellen, evt. extra te verlichten en uiteindelijk de foto te maken. Hoe anders is dit bij het maken van foto s van bijv. insecten. Hierbij is vrijwel geen tijd beschikbaar en kan het insect plotseling bewegen. Bij onvoldoende tijd is het gebruik van een statief daarom vrijwel uitgesloten, mogelijk kan een eenpoot-statief nog wel. Er moet bovendien vaak snel van positie worden gewisseld om het insect vanuit allerlei posities te kunnen fotograferen. Scherpstellen Een ander belangrijk onderdeel is het scherpstellen. Afgaan op een automatische camera-instelling gaat vrijwel niet. Er kunnen wel scherpte foto s worden genomen maar mogelijk niet van de gewenste deel van bijv. een insect. Vaak kan er niet automatische gefocusseerd worden en zal handmatig, door (minimaal) op en neer richting onderwerp te bewegen het juiste focuspunt moeten worden bepalen. Het bewegen van een insect op een bloem in de wind maakt het allemaal nog moeilijker of soms onmogelijk. Of er is, in deze situatie, veel geluk nodig om precies op het juiste moment af te drukken. Witbalans Bij het fotografen in de natuur is er soms geen tijd om eerst een proefopname te maken van een grijskaartje of kleurenwaaier. Bovendien kunnen de verlichtingsomstandigheden per locatie snel wisselen. Fotograferen in RAW geeft in ieder geval de mogelijkheden om achteraf de witbalans correct in te stellen. Soms kan hierbij achteraf ook nog gebruik gemaakt worden van natuurlijke aanwezige zwart, grijs of witte delen in de foto. Diafragma Welke diafragma-instelling kiezen? Zoals eerder aangegeven bepaalt het gebruikte diafragma in hoge mate de scherptediepte. Bij een flinke vergroting dan is vrijwel altijd diafragma f/8 of hoger nodig. Maar bij f/8 is wel licht nodig anders wordt de foto mogelijk onderbelicht. Als bovendien in een wat donkere omgeving gefotografeerd wordt ontstaat een nog grotere uitdaging. De ISO-waarde verhogen zou nog een optie kunnen zijn maar dit kan snel tot te veel beeldruis in de foto aanleiding geven, dus deze waarde moet liefst zo laag mogelijk worden ingesteld. De enige optie, die overblijft, is het toevoegen van extra licht, in de vorm van continue licht (bijv. zaklamp) of gebruik maken van een (ring)flitser. 21

22 Sluitertijd Doordat bijv. het insect op een bloem een klein beetje beweegt is een snelle sluitertijd nodig om de beweging 5 te bevriezen. Misschien wel 1/250 sec of sneller. Maar een snelle sluitertijd in combinatie het een hoge diafragmawaarde (en liefst een zo laag mogelijke ISO-waarde) kan alleen als voldoende licht aanwezig is. Tip: Bij het uit de hand fotograferen neem als startwaarde een minimale sluitertijd van 1/brandpuntsafstand van het gebruikte objectief. Dus bij een 100mm objectief zal de sluitertijd minimaal 1/100 sec moeten zijn. Als het objectief voorzien is van beeldstabilisatie zijn er doorgaans meer mogelijkheden om een langzamere sluitertijd te gebruiken. Bij het fotograferen van bewegende objecten kan het echter toch noodzakelijke zijn om een (veel) snellere sluitertijd toe te passen, zodat bewegingsonscherpte wordt geminimaliseerd. Flitsen Het gebruik van bijv. een flitser biedt de mogelijkheid om bewegende onderwerpen zoals insecten zonder bewegingsonscherpte te fotograferen. Er kan meestal geen gebruik gemaakt worden van de ingebouwde flitser van de camera en ook niet van een externe opsteekflitser. Beide zullen meestal niet in staat zijn het onderwerp, dat zich vlak voor het objectief bevindt, voldoende te verlichten. Tenzij de werkafstand voldoende is zorgt het objectief (met evt. zonnekap) ervoor dat het te fotograferen onderwerp zich in de schaduw van de flitser bevindt. Vaak zal de flitser daarom los van de camera gebruikt worden. Dit is misschien wel lastig in gebruik en vergt enige oefening en kennis van het gedrag van de flitser in diverse situaties. Maar met een zeer korte flitsduur zal vrijwel iedere beweging bevroren worden. Omdat de flitser zich vlakbij het te fotograferen onderwerp bevindt is vaak maar een klein deel van het totaal beschikbare flitsvermogen nodig. Nadeel van deze methode is dat het flitslicht vrij hard kan zijn en ongewenste slagschaduw kan veroorzaken. Een kleine witte reflector (bijv. een wit papiertje), welke aan de overstaande zijde van de flitser geplaatst wordt, kan dit probleem grotendeels verhelpen. Een kwestie van proberen. Een eenvoudige diffuser voor de flitser, of gebruik maken van een ringflitser, kan dit probleem eveneens minimaliseren. Echter het kan wel voorkomen dat reflecties van de flits in sterk reflecterende delen van bijv. een insect zichtbaar blijven. Bijv. in de rugschildjes van een lieveheersbeestje of in de ogen van sommige andere insecten. Maar ook hier kan, indien gewenst, Photoshop uitkomst bieden. Stamper van een Hibiscus Tip: Let er wel op dat de sluitertijd van de camera niet sneller wordt ingesteld dan de maximale syncsnelheid van de camera. Meestal is dit 1/200 sec (tenzij high-speed sync gebruikt wordt maar dat is een onderwerp op zich). De ingestelde sluitertijd bepaalt overigens wel mede de invloed van het aanwezige omgevingslicht op de totale belichting van de gemaakte foto. Dit geldt met name voor de achtergrond VEEL FOTO S MAKEN Zoals eerder is aangegeven moet met veel facetten rekening worden gehouden. Hierdoor is de kans aanwezig dat er toch iets vergeten wordt en het perfecte moment gemist wordt. Of door ongewenste onscherpte de opname mislukt. Een manier om dit zoveel mogelijk te voorkomen is vooraf de apparatuur te controleren en een macro proefopname te maken van een stilstaand onderwerp. Dit kan bijv. een klein bloemetje zijn wat afschermt wordt van invloeden van de wind. Als het niet lukt om in deze gecontroleerde omstandigheden een goede opname te maken hoeft niet worden geprobeerd insecten of 5 Bij een grote vergroting heeft de kleinste beweging al een flink effect op de beeldscherpte. 22

23 bewegende bloemen te fotograferen. Kies eerst de juiste instellingen van de camera en zorg er eerst voor dat deze statische foto perfect lukt. Maak daarna van het hoofdonderwerp liefst heel veel foto s. Zeker als geprobeerd wordt precies het gewenste focuspunt vast te leggen. Zet daarom de camera eerst in AF-C (Nikon) of AI-servo (Canon) wanneer een serie foto s gemaakt wordt. De camera zal dan tussen iedere opname opnieuw scherpstellen. Een snel geheugenkaartje is dan aan te raden om de (grote) hoeveelheid data snel te kunnen wegschrijven. Niet spray and pray maar weloverwogen. Kijk daarbij goed of de beeldscherpte goed is en of het focuspunt op de juiste plek ligt (bijv. ogen). Corrigeer jezelf en kies zo nodig handmatig focus als autofocus niet of onvoldoende werkt. Probeer diverse standpunten en maak zowel liggende als staande opnames. En dan weer op zoek naar het volgende onderwerp. Dit levert niet alleen veel plezier op maar ook mooie en soms onverwacht gedetailleerde foto s. Veel foto s maken heeft natuurlijk ook nadelen, de foto s zullen allemaal moeten worden inladen in bijv. Lightroom en dat kost naast veel harddiskruimte ook de nodige tijd om alle foto s te beoordelen. Tip 1: Speciaal als in RAW wordt gewerkt zullen ten minste enkele basisbewerkingen moeten worden uitgevoerd. Anders zijn de foto s meestal te vlak en flets en niet optimaal scherp. Enkele favoriete basisbewerkingen kunnen ook direct bij het importeren in Lightroom worden uitgevoerd. Nadat de gewenste keuze is gemaakt kunnen de specifieke bewerkingen worden uitgevoerd. Tip 2: Verwijder onscherpe- of bewogen foto s meteen vanuit Lightroom. Dat scheelt veel ruimte op de harddisk en komt uiteindelijk de snelheid van Lightroom ook ten goede omdat de catalogus niet onnodig groot wordt. 6. THUIS/STUDIO FOTOGRAFEREN Thuis op de keukentafel, hobbyruimte, garage of eigen studio zijn de omstandigheden waarin gefotografeerd wordt veel meer controleerbaar. Je hebt geen last van de wind en met een plantenspuit is het zelfs mogelijk regendruppels te maken. De scene, voor- achter- en ondergrond en het licht kan zelf bepaald worden. Er worden doorgaans statische scènes gefotografeerd hoewel het ook mogelijk is om bijv. slakjes, bladluizen of rupsen uit de tuin binnen te fotograferen. Bepaalde (huis)spinnen kunnen ook heel lang stil kunnen blijven zitten, zodat deze ook vrij gemakkelijk gefotografeerd kunnen worden. Een studio omgeving leent zich bovendien heel goed om allerlei creatieve macro fotografische ideeën te proberen. In deze introductie zijn enkele voorbeeld foto s hiervan opgenomen ONDERGROND EN ACHTERGROND Bij het thuis fotograferen van bijv. kleine objecten kan de achtergrond doorgaans zelf bepaald worden. Zo kan met allerlei kleuren gewerkt worden of met bijv. spiegels. Spiegels, of spiegelende oppervlakken, kunnen ook gebruikt worden als ondergrond waarop het onderwerp geplaatst wordt. De reflectie geeft soms heel mooie effecten. Houd er wel rekening mee dat bij spiegels de glasdikte voor een extra (vaak ongewenste) reflectie zal zorgen. Dit komt omdat de reflecterende laag van een spiegel aan de achterkant van het glas is aangebracht. Een glimmend kunststof oppervalk heeft dit probleem niet. De reflectie is hiervan wel een stuk minder dan bij gebruik van een echte spiegel. In ieder geval geeft dit extra creatieve mogelijkheden. Zorg er wel voor dat het oppervlakte zoveel mogelijk vrij is van stofjes en vuiltjes. Dit kan bijv. met een eenvoudig blaasbalgje. Het scheelt later een boel tijd in de nabewerking als stofjes toch nog uit de foto s verwijderd moeten worden. In een aantal gevallen kan heel goed gebruik gemaakt worden van een (zelfgemaakte) tentje om mooi diffuus licht te krijgen. De hoeveelheid licht en lichtverdeling is goed controleerbaar en zal (binnen een scene) vrijwel niet veranderen. 23

24 Tip: met een tablet/ipad kunnen allerlei achtergronden worden gemaakt! Het gekozen beeld van de tablet dient dan bovendien als achtergrondverlichting HOE TE WERK GAAN Omdat de omstandigheden vrijwel volledig gecontroleerd kunnen worden zijn een diverse camera-instellingen veel minder kritisch. Er is meestal veel meer tijd om de optimale instelling(en) te bepalen dan in de natuur. Verder zijn er veel meer mogelijkheden om de juiste compositie te bepalen en is vaak ook meer fotoapparatuur beschikbaar. Scherpstellen Scherpstellen (focusseren) kan meestal vanaf statief en er kan perfect worden scherp gesteld met bijv. liveview van de camera. Lightroom biedt ook de mogelijkheid om z.g. tethered te fotograferen. Beeldscherpte en compositie van de foto kunnen dan op een computerbeeldscherm veel gedetailleerder beoordeeld worden. Een beeldopname wordt dan vanuit Lightroom gestart en niet door de opnameknop in te drukken. De camera moet daarom met een USB-kabel met een computer verbonden zijn. Door deze wijze van fotograferen wordt ook bewegingsonscherpte, door het niet aanraken van de camera, geminimaliseerd. Scherptediepte is en blijft echter belangrijk en daarmee ook het optimale focusvlak waarop moet worden scherp gesteld. Opmerking: Naast Lightroom zijn er ook nog andere programma s, die het mogelijk maken om een camera op afstand te bedienen. Soms zelfs draadloos vanaf een smartphone of tablet. Witbalans In een studio/thuis omgeving zijn veel meer mogelijkheden om de witbalans perfect te bepalen en, indien gewenst, ook de kleuren te kalibreren. Diafragma Wat de diafragma-instelling betreft gelden dezelfde regels als bij het fotograferen in de natuur. Echter, in de natuur bestaat er vaak geen tweede mogelijkheid om de opname nogmaals te maken met bijv. een andere instelling. In de thuisstudio kunnen daarentegen meestal meerder opnames met bijv. diverse diafragma-instellingen worden gemaakt. Sluitertijd Omdat vaak van statief gefotografeerd wordt is de gekozen sluitertijd van minder groot belang. Tenzij het onderwerp beweegt. Houd wel rekening met de snelst toegestane sluitertijd als met flitsers gewerkt wordt. Paddenstoeltje 7. HET NABEWERKEN Als een macro-opname van het gewenste onderwerp wordt gemaakt wordt ook ongewenste objecten vergroot afgebeeld. Hoe groter de vergroting, des te sneller en duidelijker deze zullen opvallen. Zo kunnen bijv. grassprietjes, kleine blaadjes of takjes, zandkorreltjes of andere stofjes, vlekjes en vuiltjes de aandacht van het gekozen hoofdonderwerp afleiden. Probeer daarom altijd een zo schoon mogelijke werkomgeving te creëren voordat de foto gemaakt wordt. Dat scheelt (soms veel) werk in de nabewerking. Persoonlijk houd ik van zo min mogelijk afleiding in de foto en moet daarom soms flink met Photoshop aan de slag om digitaal gras te maaien, te poetsen of op te ruimen. Sommige fotografen halen ongewenste objecten niet weg, het immers de natuur, zo zegt men. En dat is natuurlijk ook helemaal prima! Opmerking: Lightroom is overigens minder geschikt als veel moet worden geretoucheerd en wordt meestal erg traag. Photoshop kent deze beperking niet. 24

25 7.1. UITSNIJDEN Vlieg met uitsnede Een andere bewerking, die veel in de nabewerking wordt uitgevoerd is het bepalen van de meest optimale compositie door middel van uitsnijden (croppen). Een camera met een hoog oplossend vermogen (veel megapixels) geeft hiervoor doorgaans de meeste mogelijkheden. Afhankelijk hoe groot de foto minimaal moet worden kan soms erg veel van de oorspronkelijke foto worden weggesneden om alleen het interessante deel over te houden. Zo is bijv. voor publicatie op Facebook geen erg hoge resolutie nodig, terwijl voor een posterafdruk juist wel een hoge resolutie nodig is. Het uitsnijden heeft tot op zekere hoogte hetzelfde effect als het onderwerp van dichterbij wordt gefotografeerd. Dus eigenlijk meer vergroting (niet op de beeldsensor!). Hierbij geldt dat niet alleen het onderwerp vergroot wordt maar ook alle imperfecties zoals vuiltjes, krasjes en chromatische aberratie etc. Ook zal ongewenste beeldonscherpte en aanwezige beeldruis sneller opvallen, terwijl dit anders wellicht net niet opvalt. Bovendien gaat van het onderwerp mogelijk fijne details verloren als het eigenlijk te klein werd gefotografeerd en later, in Lightroom, sterk wordt gecropt. Dit wordt vooral zichtbaar wanneer de foto daarna ook nog eens vergroot wordt afgedrukt. Tip: Nadat een foto in Lightroom uitgesneden is probeer ook eens de foto enigszins te roteren. Of maak van een liggend foto een staande uitsnede, zodat het meest interessante deel van de foto zo optimaal mogelijk op de uiteindelijke foto komt. Kijk hierbij naar lijnen en vlakken en bijv. de positie van insecten. Zo is het wellicht mogelijk een scheef zittend insect mooi horizontaal op de foto te positioneren. Dit geeft niet altijd het beste resultaat maar is iets om eens te proberen. In onderstaande foto van het lieveheersbeestje is bijv. de uitsnede zodanig gedraaid dat het stengeltje diagonaal door het beeld loopt (en het lieveheersbeestje op ongeveer 1/3 van het beeld). Kijk ook naar mogelijke storende vlakken in de achtergrond. Onscherpe lichte vlekken in de 25

26 achtergrond zullen er bijvoorbeeld voor zorgen dat daar het eerst naar wordt gekeken in plaats van naar het hoofdonderwerp VERSCHERPEN EN RUIS VERWIJDEREN RAW-foto s moeten altijd bewerkt worden want ze komen vrijwel onbewerkt uit de camera. Naast andere bewerkingen wordt bij macrofotografie het verscherpen van de foto s en het verwijderen van ruis veelvuldig toegepast. Met betrekking tot deze bewerkingen is de huidige generatie fotobewerkingssoftware, zoals Lightroom of Photoshop, veel krachtiger en nauwkeuriger dan een aantal jaren geleden. Toch blijft het oppassen. Het is verleidelijk om foto s, die licht onscherp zijn, flink te verscherpen. Dit kan echter ongewenste halo s veroorzaken waardoor de foto onnatuurlijk kan overkomen. Bovendien wordt ruis hierdoor versterkt. Kies er bij voorkeur voor om alleen het hoofdonderwerp te verscherpen. Dit geldt zeker als de foto (flink) moet worden gecropt. Opmerking: Het gebruik van de Helderheid (= Clarity) instelling van Lightroom heeft ook een effect op de beeldscherpte. Gebruik deze instelling echter ook met mate. Ruis verwijderen Er kan te veel beeldruis ontstaan als de foto met een hoge ISO-waarde genomen wordt. Het te sterk verwijderen van deze ruis kan ervoor zorgen dat de foto vlak gaat lijken en dat belangrijke (micro) Kleurenpatronen in een zeepbel details van het hoofdonderwerp verloren gaan. Het verdient daarom de voorkeur ook deze bewerking met beleid toe te passen en niet te overdrijven. Het krachtiger verwijderen van beeldruis in onscherpe delen van de foto kan natuurlijk zonder enig probleem worden uitgevoerd. 8. ENKELE ALGEMENE TIPS Naast de hierboven genoemde aandachtspunten hieronder nog enkele aanvullende tips PLANNING Zoals al eerder genoemd is ook bij macrofotografie vooraf plannen erg belangrijk. Maak daarom eerst een plan wat bereikt moet worden. Waar moet het publiek dat de foto bekijkt boeien? Welke apparatuur is beschikbaar en welke kan worden meegenomen naar de fotoshoot? In welke omgeving vindt de fotoshoot plaats en welke insecten, paddenstoelen of bloemen kunnen daar aangetroffen worden? Natuurlijk is niet alles controleerbaar en is het niet altijd mogelijk dag, tijdstip en omstandigheden vrij te kiezen. Er moet soms geroeid worden met de riemen die er zijn. En soms moet de fotoshoot gewoon worden uitstellen. Ondanks alles kan het toch voorkomen dat geen enkele geplande foto voldoet. Pech gehad KEN DE APPARATUUR Bij het fotograferen van een bepaalde macroscène is het soms vooraf moeilijk in te schatten welke combinaties van apparatuur het beste resultaat zal gaan opleveren. Denk bijv. aan scherptediepte en beeldveld (en de hieraan gekoppelde vergroting). Maak daarom vooraf een lijstje van alle combinaties, die beschikbaar zijn en bewaar deze in de fototas. Als bijv. één objectief en een setje van 3 tussenringen wordt gecombineerd zijn 8 verschillende combinaties mogelijk! Tip: Neem bij in de natuur fotograferen altijd een reserve 26

27 (volle) accu mee. Zeker als veel liveview gebruikt wordt. Het gebruik van liveview vergt meer van de accu dan bij gebruik van de zoeker. En vergeet niet reservebatterijen voor bijv. de (macro)flitser mee te nemen INFORMATIE OVER MACROFOTOGRAFIE Op het internet is heel veel gratis (veelal Engelstalige maar zeker ook Nederlandstalige) informatie te vinden over macrofotografie. Zowel fotografisch als ook met betrekking tot specifieke apparatuur en de verschillende technieken. Kijk vooral ook op YouTube. Hier zijn o.a. veel filmpjes over creatieve macro ideeën te vinden. Maar ook laten fotografen, die zich bijv. speciaal toegelegd hebben op het fotograferen van insecten, zien hoe ze te werk gaan, en welke apparatuur hiervoor gebruikt wordt. En dan zijn er nog veel filmpjes waarin camera s, objectieven, flitsers, statieven etc. beoordeeld worden. Altijd handig om even te kijken voordat tot aanschaf van bijv. een specifiek objectief wordt overgegaan. Let er wel op dat diverse fotografen door fabrikanten gesponsord kunnen worden en daardoor niet altijd volledig onbevooroordeeld in hun oordeel zijn VEEL PROBEREN Maar na het vergaren van informatie is er maar een advies: proberen, kijken waar verbeteringen mogelijk zijn en nog eens proberen en nog eens... Praat en overleg met collega fotografen, en vraag advies als je er even niet meer uitkomt. Hetzelfde geldt wanneer je iets nieuws wilt gaan proberen, en je weet eigenlijk niet goed hoe dit aan te pakken. Misschien gaat een collega fotograaf wel mee om samen te fotograferen, en is het wellicht ook mogelijk bijv. een macro-objectief, een tussenring of flitser te lenen. Erg leuk, leerzaam en zeker aan te bevelen! Maak, zoals eerder aangegeven, veel foto s en ben niet meteen teleurgesteld als het even niet lukt. Probeer na te gaan wat er fout is gegaan of wat verbeterd kan worden. Leer hiervan voor de volgende keer. Indien macrofotografie goed beheerst wordt zal dit ook zeker z n vruchten afwerpen bij andere vormen van fotografie. 9. TOT SLOT Bij vragen of indien iets onduidelijk, onjuist of onvolledig is weergegeven, neem dan gerust contact op! Dit geldt eveneens bij suggesties over dit thema of over deze tekst. Heel veel plezier met macrofotografie! Vliegengevecht 27