Markt te Lochem

Transcriptie

1 Markt te Lochem Adviesnummer : 42 Straat +nr : Markt Postcode : 7241 AA Lochem Huidige functie : dubbel winkelhuis Oorspr. Functie : dubbel woonhuis BESCHRIJVING Historie en ligging: Het forse tweelaags pand dat uit twee winkelhuizen met een gezamenlijke kap bestaat, is gelegen aan de noordzijde van de Markt, op de hoek van de Bagijnestraat. Het is vrijstaand en sluit links aan op een osendrop. Aan de achterkant bevindt zich een langs de Bagijnestraat gelegen tweelaags achterhuis. De Markt vormt uiteraard de kern van het historisch centrum van Lochem. In 1233 had de stad van Graaf Otto II van Gelre stadsrechten gekregen. In 1312 kreeg Lochem van graaf Reinald I marktrechten. Op de Markt werden de waren van de bij de stad wonende boeren, maar ook van burgers verhandeld. Al in de 15 e eeuw kan van en bloeiende marktfunctie worden gesproken. Veel goederen kwamen van verre, vaak via de rivier de Berkel. De centrale betekenis van de Markt werd mede bepaald door de aanwezigheid van de Grote of Sint Gudulakerk, waaromheen zich tot 1830 het kerkhof bevond. Een langs de Bagijnestraat gelegen reeks panden omsloot de voormalige begraafplaats nog tot omstreeks 1900, tot aan het aan de zuidwestzijde van de kerk gelegen raadhuis. Na het ruimen van het kerkhof in de 19 e eeuw was hier het zogenaamde kleine Marktplein ontstaan. Op de kadastrale kaart van 1832 is ter hoogte van Markt te zien dat zich hier toen twee afzonderlijke percelen bevonden. De linker kavel( destijds kadastraal genummerd op 53) vormde een huis met erf van Jan Vorkink en cons. De rechter kavel ( genummerd op 54) was eigendom van de weduwe Jan van Kers. Aan de linkerzijde van kadastraal nummer 53 is op de kaart duidelijk de nog steeds aanwezige osendrop zichtbaar. De kaart van Lochem uit 1884 toont nog steeds twee afzonderlijke kavels, respectievelijk genummerd als 662 en 663. Ze sluiten dan inmiddels op elkaar aan, hetgeen erop duidt dat het huidige object inmiddels was ontstaan en van oorsprong reeds twee panden omvatte. Zo omstreeks 1840 zal het zijn gebouwd. Dit wordt gestaafd door het metselwerk van de voorgevel hiervan, in handvormsteen. Ook de opzet met een lijstgevel wijst op deze ontstaansperiode. Bij het inventariserend bezoek aan Markt 22 zijn geen bouwsporen aangetroffen die wijzen op een verbouwing van een ouder pand. Mogelijk werden het object dan ook geheel nieuw opgetrokken. Met zekerheid is bekend dat nr. 22 in 1907 is voorzien van een nieuwe werkplaats aan de Bagijnestraat, in opdracht van de toen hier gevestigde verfhandel M. Lichtendahl. Dit zal het op het pand aansluitende achterhuis zijn. Er wordt gesproken van herbouw: vergelijking met de kaarten van 1832 en 1884 leert inderdaad dat hier in het verleden al een achterhuis was, waarschijnlijk gehandhaafd bij de bouw van het voorhuis. Het woonhuis op nr. 21 is in 1935 in opdracht van Joh. Ten Broeke verbouwd tot winkelhuis. Toen ontstond de huidige winkelpui, naar ontwerp van architect J.C. Dollekamp. Op de bouwtekening is te zien dat de toen bestaande indeling van de

2 voorgevel van nr. 21 identiek was aan de nog steeds bestaande indeling van nr. 22. Op nr. 22 is later een vergelijkbare dakkapel toegevoegd. Uitwendig bleef het historische karakter van nr. 21 gaaf behouden. Inwendig is dit pand niet bezocht, maar vermoedelijk is ook hier de authentieke situatie gaaf bewaard gebleven. Nr. 22 onderging uitwendig enkele wijzigingen: vernieuwing van ramen en deuren. Inwendig is dit pand grotendeels gemoderniseerd, waarbij ook de kap is vervangen. Plattegrond en opbouw: Markt heeft een L- vormige plattegrond, twee bouwlagen, kelder- en zolderverdiepingen. De gevels: De voorgevel is opgetrokken in bruinen handvormsteen in kruisverband en heeft langs de rechterhelft gepleisterde plinten ( de linkerhelft wordt gevormd door een winkelpui, zie hieronder). De linker zijgevel is eveneens in handvormsteen opgetrokken. De overige gevels zijn gepleisterd. Aan de bovenzijde van de gevelopeningen in de voorgevel bevindt zich een bakstenen strek. Lekdorpels zijn enerzijds in het hout uitgevoerd en anderzijds gepleisterd. Tenzij anders genoemd werden ongeprofileerde houten kozijnen toegepast. De gevels zijn voorzien van smeedijzeren staafankers. De voorgevel: Deze op het zuiden gerichte gevel heeft een breedte van vier gevelassen en wordt aan de bovenzijde afgesloten door een gepleisterd fries met een houten architraaf en dito kroonlijst ( lijstgoot). De twee linker gevelassen vormen in de eerste bouwlaag een asymmetrische winkelpui. Alhier in roodbruine bakstenen gemetselde hoekdammen en in donkerbruine baksteen gemetselde plinten. Links een portiek met tegelvloer en arduinen lijst. De portiek leidt naar de winkelingang met een 4- ruits deur ( asymmetrische roedeverdeling), granito onderdorpel en dito neuten. In de linker portiekwang een vitrine met enkelruits raam de rechter wang vormt een enkelruits etalageraam, aansluitende op het brede enkelruits etalageraam aan de voorzijde van de pui. Houten lekdorpels. Langs de bovenzijde van de pui een uitkragende houten latei, vlakhouten hoekvelden en een reeks van drie op elkaar aansluitende enkelruits bovenlichten met glas-in-lood. Al het houtwerk van de winkelpui is in blankhouten afwerking uitgevoerd. Rechts van de pui bevat de gevel een winkelingang met een vernieuwde ( niet-beschermenswaardige) enkelruits deur, een arduinen onderdorpel en dito neuten. De ingang is voorzien van een enkelruits bovenlicht. Uiterst rechts een venster met vernieuwd ( niet- beschermenswaardig) raam in de tweede bouwlaag heeft het pand vier venstersmet een 4-ruits stolpraam. De twee linker vensters zijn voorzien van houten persienne-luiken. De rechter zijgevel: Deze gevel ( oostzijde) heeft een breedte van zes gevelassen, waarvan vier rechterassen deel uitmaken van het achterhuis. De gevel is binnen de beide bouwlagen voorzien van smeedijzeren staafankers. De linker gevelassen in de eerste bouwlaag bevatten een venster met vernieuwde (niet beschermenswaardige) invulling. In de vierde gevelas een dito venster. De overige gevelassen zijn blind. Binnen de tweede bouwlaag bevinden zich vier vensters met een vernieuwde ( niet-

3 beschermenswaardige) invulling. Van deze vensters bevindt het linker exemplaar zich in de hoofdmassa van het pand en is kleiner uitgevoerd dan de drie vensters in het achterhuis. De linker zijgevel De linker zijgevel ( westzijde) sluit aan op een osendrop en is voorzien van enkele bakstenen muurdammen. Achtergevel: Op de op het noorden gerichte achtergevel sluit links een tweelaags achterhuis aan ( Markt 22). Dit is aan de voorzijde blind. In de rechter zijgevel bevat de eerste bouwlaag een breed venster met een van kraalprofielen voorzien kozijn en twee tussenstijlen. Het venster bevat schuiframen waarvan de laterale exemplaren enkelruits zijn en het centrale raam 4-ruits is. Drie 2-ruits bovenlichten. Rechts van het venster een ingang met een vernieuwde (niet-beschermenswaardige) deur en een 2-ruits bovenlicht. Geprofileerd kalf. Links in de tweede bouwlaag een breed venster met gemoderniseerde ( niet-beschermenswaardige) invulling. Rechts een klein venster met dito invulling. De rechterhelft van de achtergevel ( Markt 21) maakt deel uit van de hoofdmassa van het pand. Alhier rechts een modern ( niet beschermenswaardig) portaal. Links hiervan een venster met luiksponning en T-schuifraam. In de tweede bouwlaag twee vensters met een kraalprofiel en een 4-ruits stolpraam. Het dak: De hoofdmassa van het pand heeft een schilddak met gesmoorde opnieuw verbeterde Hollandse pannen. De nokrichting loopt evenwijdig met de voorgevel. Op het voorschild twee houten dakkapellen met een plat dak en twee 4-ruits draairamen. Op het achterschild bevindt zich rechts een bakstenen schoorsteen. Zinken mastgoten langs de zijschilden, met ondersteunende houten klossen. Het op de achtergevel van het pand aansluitende achterhuis heeft een plat dak. Interieur: Het interieur is slechts op nr 22 bekeken. Er was geen toestemming voor interieurbezoek op nr. 21. Op het bezochte adres een grotendeels gemoderniseerd ( niet beschermenswaardig) interieur. Ook de kapconstructie is hier vernieuwd. ( volgens mededeling bleef op nr. 21de authentieke kap gehandhaafd). Tuin/ hekwerken/ groenelementen Beide woningen sluiten aan de achterzijde aan op een bijbehorend erf. Literatuurbronnen: Klein Egelink, J& Dieperink A., Geschiedenis van de Lochemse straten in woord en beeld, Lochem 1987

4 MOTIVATIE VOOR PLAATSING OP DE GEMEENTELIJKE MONUMENTENLIJST Basisnormen: Het pand voldoet aan de basisnormen. Architectuurhistorische waarde en esthetische waardering 1. Het object heeft een historisch waardevolle kern, van belang voor de ontwikkelingsgeschiedenis van de ( plaatselijke) bouwkunst. - Niet van toepassing 2. Het object heeft een interessante ( bouw) geschiedenis, die nog afleesbaar is. - Het in zijn huidige verschijningsvorm uit omstreeks 1840 daterende dubbel winkelhuis onderging in de loop van de 20 e eeuw enkele verbouwingen. Zo is het achterhuis van nr. 22 in 1907 herbouwd, en heeft nr. 21 een uit 1935 daterende winkelpui. De diverse historische ontwikkelingen zijn aan de hand van deze onderdelen nog goed afleesbaar. 3. Het object valt op door bijzonder gave verhoudingen en/ of materiaalgebruik. - Het tweelaags object wordt bepaald door afwisselend kleur- en materiaalgebruik me zowel bakstenen als gepleisterde gevels en sobere detaillering. Er zijn asymmetrische gevelindelingen en een markante asymmetrisch opgezette winkelpui met portiek en blankhouten afwerking. 4. Het object heeft bijzondere en ( al) zeldzame vormen, opvallende bouwonderdelen of details. - Op nr 22 bleef de uit 1935 daterende winkelpui op een zeer gave wijze behouden. Dit van een blankhouten omtimmering, een portiek en bovenlichten met blank glas-in-lood voorziene onderdeel heeft als voorbeeld van een historische winkelpui enig e zeldzaamheidswaarde in de gemeente Lochem. 5. Het object vertegenwoordigt een ( uitzonderlijk) gaaf voorbeeld van een bepaalde stijl of bouwwijze. - Het dubbele winkelhuis dateert qua oorsprong uit omstreeks 1840 en is op nr 22 in 1907 voorzien van het huidige achterhuis dat werd opgezet als een werkplaats. Samen met de uit 1935 daterende winkelpui van nr. 21 is het object dan ook een goede illustratie van diverse bouwkundige ontwikkelingen. In het totaalbeeld sluit het aan bij de bouwkunst uit het derde kwart van de 19 e eeuw met een lijstgevel. Sober bakstenen metselwerk en van strekken voorziene gevelopeningen. De winkelpui op nr. 21 is karakteristiek voor de mengstijl van omstreeks 1930, waarin zowel invloeden van de rationalistische bouwkunst als ook de Amsterdamse School zijn te herkennen. 6. De ontwerper van het gebouw heeft een belangrijke rol gespeeld in de geschiedenis van de plaatselijke bouwkunst. - De winkelpui is ontworpen door architect J.C. Dollekamp. Over hem is verder niet bekend. Waarschijnlijk was het een plaatselijke aannemer- architect, die ook andere opdrachten in Lochem en omgeving zal hebben uitgevoerd.

5 Situeringswaarde 7. Het object is bepalend voor het behoud of zichtbaar houden van een historisch gevormde situatie. - Het pand maakt deel uit van de bebouwing langs de Markt die de historische kern vormt van de binnenstad van Lochem. Dit plein had reeds in de Middeleeuwen een belangrijke markt- en handelsfunctie. Ondanks enkel moderniseringen bleef het historische karakter van de Markt van Lochem, alwaar zich ook de Grote of Sint Gudulakerk en het raadhuis bevinden, op een zeer goed herkenbare manier behouden. Door het vooral uitwendig vrij gaaf behouden gebleven karakter van Markt is dit object dan ook een wezenlijk onderdeel van de historisch gevormde situatie in het centrum van Lochem. 8. Er is duidelijk verband tussen het gebouw en de historische verkaveling. - Het object is ontstaan op twee langs een osendrop gelegen percelen die deel uitmaken van de historische verkaveling van de middeleeuwse binnenstad van Lochem, op de hoek van de markt en de Bagijnestraat. Op de kadastrale kaarten van 1832 en 1884 is deze historische situatie goed te zien. Uit de kaarten blijkt dat de huidige opzet als twee panden is terug te voeren op voorgaande ontwikkelingen en dat het uit 1907 daterende achterhuis van nr. 22 de opvolger vormt van reeds in het verleden op de Bagijnestraat aansluitende bebouwing 9. Het object maakt onderdeel uit van een bijzondere stedenbouwkundige of landschappelijke situatie. - De Markt vormt als het centrale plein in de historische binnenstad van Lochem de kern van de in oorsprong middeleeuwse stedenbouwkundige situatie. In het huidige karakter wordt de Markt in hoofdzaak bepaald door de uit de 19 e en vroege 20 e eeuw daterende voorgevels van veelal oudere panden. Het historische karakter wordt versterkt door de Grote of Sint Gudulakerk en het raadhuis. Tezamen met de overige historische panden, de beplanting langs de Markt en de historische keienbestrating, vormt Markt een onlosmakelijk onderdeel van een waardevol stedenbouwkundig ensemble. Sociaal- economisch en cultuurhistorische waardering 10. De bebouwing is van belang i.v.m. het zichtbaar houden van sociaaleconomische of cultuurhistorische ontwikkelingen of feiten. - Het object is een voorbeeld van een in oorsprong als een dubbel woonhuis opgezet gebouw uit het tweede kwart van de 19 e eeuw, dat later is gewijzigd tot een dubbel winkelhuis. Het vormt een belangrijke illustratie van de historische sociaaleconomische ontwikkelingen aan de Markt in Lochem, die enerzijds werd ingevuld met op woonfuncties gerichte planden en anderzijds met winkel- en handelshuizen. In beide gevallen betreft het objecten met een op een middelgrote stad afgestemd kleinschalig formaat. Markt weerspiegelt op een goed herkenbare wijze de ideeën omtrent de opzet van een woonhuis/ winkelhuis, zoals die bestonden in de ontstaansperiode. De

6 sociaaleconomische waarde wordt versterkt door dat het object nog steeds woon- en winkelfuncties heeft. Het object Markt bestaande uit een dubbel winkelhuis, bezit een groot aantal van bovenstaande historische waarden en is derhalve beschermenswaardig als gemeentelijk monument in gemeente Lochem MONUMENTEN ADVIES BUREAU