Achtergrondinformatie ten behoeve van het regionaal gezondheidsbeleid Zuid-Limburg

Transcriptie

1 Achtergrondinformatie ten behoeve van het regionaal gezondheidsbeleid Zuid-Limburg

2 Inhoudsopgave Een gezamenlijke koers Het belang van een gezonde regio Schets van de gezondheidssituatie van Zuid-Limburg Korte terugblik op de beleidsperiode Initiatieven in ontwikkeling en in uitvoering Resultaten van de raadpleging van het veld Ambitie voor Zuid-Limburg Belangrijke thema s voor de nieuwe beleidsperiode Voorwaarden voor succes

3 Een gezamenlijke koers Dit document bevat uitgebreide (achtergrond)informatie die verwerkt is in het ambitiedocument regionaal gezondheidsbeleid Gezondheid in Zuid-Limburg: van signaalrood naar bronsgroen!. Daar waar de vorige beleidsnota vooral inging op de taken vanuit de Wet publieke gezondheid gaat het in het ambitiedocument veel meer over het aansluiten op de ontwikkelingen in het sociale domein. Hierbij draait het om het versterken van de eigen kracht van mensen, het vergroten van de rol van de informele zorg en het benutten van het sociale netwerk in de eigen omgeving. Deze nieuwe kijk op gezondheid vormt een goede basis voor een eigentijds regionaal gezondheidsbeleid. De actuele ontwikkelingen en andere kijk op gezondheid vereisen daarmee een andere aanpak. Andere aanpak Het huidige ambitiedocument gezondheidsbeleid is anders dan de eerste gezamenlijke nota die werd opgesteld voor de periode Voorheen was het gebruikelijk om in een gezondheidsnota vrij concreet de prioriteiten te benoemen. Daarmee was op voorhand op hoofdlijnen duidelijk welke activiteiten er opgepakt moesten worden om de ambities te verwezenlijken. Die aanpak past niet langer in de verhouding tussen burgers en gemeenten. Een effectief gezondheidsbeleid vraagt tegenwoordig om een andere werkwijze. Geen top-down benadering of het aanreiken van blauwdrukken, maar ruimte om samen met partners en inwoners het beleid concreet in te vullen. Met andere woorden: het proces staat centraal. Het proces wordt gaandeweg samen vorm gegeven. Een gevolg van deze aanpak is dat het ambitiedocument wel aangeeft waar de focus voor de komende jaren ligt, maar dat de uitwerking daarvan beperkt is. Dit houdt in dat de resultaten afhangen van de keuzes die gemaakt worden tijdens het proces. 3

4 1. Het belang van een gezonde regio Voorkómen gezondheidsproblemen nog belangrijker Per 1 januari 2015 zijn drie nieuwe wetten in werking getreden: de WMO 2015 (Wet Maatschappelijke Ondersteuning), de Jeugdwet en de Participatiewet. Gemeenten zijn begonnen met de uitvoering van hun nieuwe taken. Voor de meeste gemeenten geldt dat ze meer taken moeten uitvoeren met minder budget. Daarmee wordt het nog belangrijker om gezondheidsproblemen te voorkomen. Immers, ongezonde, nietzelfredzame burgers kloppen vaker bij de overheid aan voor ondersteuning en voorzieningen. Sinds 2015 hebben gemeenten een aantal taken op dit gebied erbij gekregen. Gemeenten hebben dus nog meer dan voorheen baat bij gezonde en actieve burgers. Gezonde mensen hebben meer grip op hun leven en kunnen maatschappelijk meer bijdragen. Gezondheid is daarmee een middel om de participatie en zelfredzaamheid te vergroten en dat is weer een hoofddoel van de decentralisaties in het sociale domein. Omgekeerd helpt maatschappelijke participatie mensen om gezond te leven. Participatie en gezondheid versterken elkaar Participatie en gezondheid versterken elkaar. Participatie is van belang voor mensen zelf en voor de maatschappij als geheel. Het voorkómen van gezondheidsproblemen draagt bij aan een gezonde regio waarin alle mensen, ongeacht hun sociaaleconomische status, volwaardig kunnen deelnemen aan maatschappelijke activiteiten zoals arbeid, vrijwilligerswerk en informele zorg. Door de decentralisaties hebben gemeenten meer mogelijkheden om preventie integraal vorm te geven en dat biedt nieuwe kansen. Een doelmatige aanpak is noodzakelijk om (zorg)voorzieningen toekomstbestendig te maken en betaalbaar te houden. Dit sluit aan bij het Triple Aim concept (zie afbeelding) waarbij gestreefd wordt naar én betere kwaliteit van zorg, én betere gezondheid voor de populatie, én lagere kosten per persoon (=capita) 4

5 Gezonde mensen - Zijn beter in staat zelfstandig te leven - Kunnen makkelijker meedoen in de samenleving - Kunnen beter leren (jeugd) - Doen minder vaak een beroep op de zorg - Doen minder beroep op sociale bijstand - Dragen bij aan de economie - Zijn minder vaak arbeidsongeschikt - Voelen zich beter Een nieuwe kijk op gezondheid In de huidige participatiemaatschappij betekent gezondheid meer dan een leven zonder ziekte of beperkingen (zie kader positieve gezondheid). Sinds 2009 heeft Machteld Huber, namens ZonMW en de Gezondheidsraad, gewerkt aan een andere omschrijving van gezondheid: Gezondheid is het vermogen om je aan te passen en je eigen regie te voeren, in het licht van de sociale, fysieke en emotionele uitdagingen van het leven. Dit concept is uitgewerkt in zes hoofddimensies van gezondheid. 1. Lichaamsfuncties 2. mentale functies en -beleving 3. spirituele dimensie 4. kwaliteit van leven 5. sociaal maatschappelijke participatie en 6. dagelijks functioneren. Al deze dimensies worden gezien als belangrijke elementen van gezondheid, die afzonderlijk iets zeggen van iemands gezondheids(beleving), maar elkaar ook in hoge mate beïnvloeden. We kunnen dit visualiseren in een spinnenwebdiagram. Naarmate we de afzonderlijke elementen in positieve zin kunnen beïnvloeden groeit het oppervlak van het gehele web (= mate van gezondheid). Deze positieve kijk op gezondheid is een goed uitgangspunt voor een eigentijds regionaal gezondheidsbeleid. Niet de persoonlijke beperkingen, maar de mogelijkheden van een individu staan centraal. In plaats van zorgen voor mensen, draait het om zorgen dat mensen hun eigen gezondheid en ziekte kunnen managen. Dit betekent een andere manier van kijken naar ziekte en gezondheid, een kijk die van belang is voor de uitwerking van gemeentelijke taken in het sociale domein. 5

6 Positieve gezondheid: een dynamisch gezondheidsconcept Lange tijd (WHO, 1948) werd gezondheid beschreven als een toestand van volledig fysiek, geestelijk en sociaal welbevinden en niet het louter ontbreken van ziekte. Volgens deze definitie zou in de praktijk bijna niemand gezond zijn. Tegenwoordig gaat gezondheid veel meer om het vermogen je aan te passen aan de uitdagingen van het leven en zelf regie te voeren op je leven. Oók als je te maken hebt met een ziekte of aandoening. Vanwege de ontwikkelingen in het sociale domein is deze eigentijdse kijk op gezondheid zeer actueel. Deze nieuwe definitie van Gezondheid sluit naadloos aan bij de visie op Welzijn en Zorg zoals deze in de Wet Maatschappelijke Ondersteuning is verwoord, en ook bij regionale en domein overschrijdende initiatieven als Blauwe Zorg en Mijn Zorg. (zie hoofdstuk 4) 6

7 2. Schets van de gezondheidssituatie van Zuid-Limburg Zuid-Limburgers zijn ongezonder Een goed regionaal gezondheidsbeleid is gefundeerd op actuele informatie over de gezondheidssituatie van de regio. Deze informatie is onder meer beschikbaar via de regionale Volksgezondheid Toekomst Verkenning (rvtv) die de GGD Zuid Limburg periodiek uitvoert onder de inwoners van deze regio. Het totale beeld van de gezondheidssituatie van Zuid-Limburg is te vinden op ggdzl.nl. In dit document zijn de belangrijkste bevindingen samengevat. Nederlanders worden steeds gezonder. Zuid-Limburgers ook. Dat valt onder meer af te leiden uit de levensverwachting die hoog is en nog steeds toeneemt. Ook is in Zuid- Limburg een daling van het aantal rokers te zien en een afname van alcoholgebruik door de jeugd. Maar ten opzichte van andere Nederlanders hebben Zuid-Limburgers een ongezondere leefstijl. Daardoor is niet alleen de levensverwachting lager, ook (ernstig) overgewicht komt meer voor en er sterven meer mensen aan hart- en vaatziekten. Het percentage Limburgers met een chronische aandoening, zoals kanker en diabetes, is hoger dan gemiddeld in Nederland en stijgt zelfs nog. De gezondheidsachterstand van Zuid-Limburg is hardnekkig en moeilijk in te lopen. Diverse factoren van invloed op gezondheid Het is alom bekend dat een gezonde leefstijl en leefomgeving van belang zijn voor een goede gezondheid. Maar meer factoren spelen een rol. Gezondheid wordt beïnvloed door diverse factoren die in meer of mindere mate met elkaar samenhangen, aldus het rapport Op zoek naar de Limburg-factor. Het blijkt onder meer dat het gemiddeld lagere opleidingsniveau van de (Zuid)-Limburgers een belangrijke verklaring is voor het gezondheidsverschil met de rest van Nederland. Mensen met een lage opleiding of een laag inkomen hebben meer en vaker gezondheidsproblemen. Ook het feit dat in Limburg 7

8 veel mensen, vooral lager opgeleiden, geen werk hebben, speelt mee. Werk heeft namelijk een positief effect op de gezondheid. Zuid-Limburg kent een relatief grote groep mensen in een lage sociaaleconomische positie. Zij zijn doorgaans ongezonder dan mensen die hoger op de maatschappelijke ladder staan en zij hebben doorgaans in mindere mate de persoonlijke capaciteiten om kansen te pakken waarmee ze zich kunnen opwerken. Een gevolg van de minder goede gezondheidssituatie is dat er in Zuid- Limburg veel meer gebruik wordt gemaakt van (zorg)voorzieningen dan elders. Van positieve invloed op gezondheid - een goede start in het leven - een adequate opleiding - een inkomen via betaald werk - meedoen in de maatschappij (vrijwilligerswerk, informele zorg, vereniging) - sociale contacten - een gezonde leefstijl - een gezonde en veilige leefomgeving - toegankelijkheid van zorg 8

9 3. Korte terugblik op de beleidsperiode Veel gezamenlijk opgepakt Voor de beleidsperiode hebben de 18 Zuid-Limburgse gemeenten één regionale gezondheidsnota opgesteld. In deze nota werden op hoofdlijnen de ambities en doelstellingen van de Zuid-Limburgse gemeenten weergegeven. De basis voor de nota lag met name in de wettelijke taken vanuit de Wet publieke gezondheid (zie kader) en de door de overheid gestelde landelijke speerpunten. Voor de uitvoering van een aantal wettelijke taken, zoals bijvoorbeeld medische milieukunde en infectieziektebestrijding, geldt dat deze waar dat (nog) niet het geval was, naar het landelijk niveau zijn gebracht in deze beleidsperiode. De ambities en beleidsdoelstellingen uit de regionale nota zijn door de gemeenten en de GGD samen vertaald in regionale afspraken. Dit zijn de belangrijkste onderwerpen die de afgelopen vier jaar zijn opgepakt: het opstarten van een regionaal alcoholbeleid, ouderengezondheidszorg, seksuele ongezondheid bij jongeren, depressiepreventie, overgewicht en bewegen, roken, schoolgezondheidsbeleid, dataverzameling publieke gezondheid, hygiëne & inspectie en het binnenmilieu van basisscholen. De voortgang en de resultaten van de opgepakte thema s werden jaarlijks gerapporteerd aan de gemeenten. In de kaders wordt een aantal voorbeelden gegeven van thema s waaraan gewerkt is in de afgelopen jaren. Het gezamenlijk oppakken heeft bij de meeste onderwerpen tot een goede samenwerking geleid. Kanttekening hierbij is dat de samenwerking vooral heeft plaatsgevonden op het terrein van gezondheid en dat nog weinig verbindingen tot stand zijn gebracht met andere beleidsterreinen. Behalve de gezondheidsnota op regionaal niveau hebben de meeste gemeenten in Zuid- Limburg een lokaal uitvoeringsprogramma opgesteld. In deze lokale uitvoeringsprogramma s zijn de regionale beleidsdoelstellingen op basis van de lokale gezondheidsgegevens vertaald naar de gemeentelijke situatie. Regionaal beleidsplan Jeugd, Alcohol & Omgeving Eén van de ambities in de afgelopen beleidsperiode was het terugdringen van overmatig alcoholgebruik bij jongeren. Daartoe werd een integrale ketenaanpak rondom alcoholpreventie bij jongeren gerealiseerd. Zo werd in opdracht van het Zuid-Limburgse Veiligheidsbestuur een regionale stuurgroep met vertegenwoordigers van alle ketenpartners ingesteld. Deze stuurgroep werkte sinds 2010 aan een samenhangend alcoholbeleid. Dit resulteerde in een regionaal beleidsplan Jeugd, Alcohol en Omgeving voor de periode van 2015 tot Het proces van de start tot en met het opstellen van het hierboven genoemde beleidsplan werd projectmatig uitgevoerd via een subsidie van de Provincie. De begeleiding was in handen van de GGD Zuid Limburg en Mondriaan. Het project wordt definitief afgerond met een verantwoording aan de Provincie, een terugkoppeling van de uitkomsten van het nalevingsonderzoek en een advies aan het Veiligheidsbestuur in december De resultaten zijn geborgd via de vierjaarlijkse subregionale Preventieen Handhavingsplannen en de jaarlijkse lokale uitvoeringsplannen. 9

10 Een frisse klas is slimmer! Sinds 2008 zet de GGD zich in voor het landelijke bewustwordingsproject 'Binnenmilieu basisscholen'. In dit project werden leerkrachten én leerlingen gestimuleerd om beter te ventileren. Voldoende ventilatie voorkomt gezondheidsklachten, zoals hoofdpijn, gebrekkige concentratie en vermoeidheid. Scholen met natuurlijke ventilatie kregen een advies op maat en een gratis CO 2 -stoplichtmeter. Met deze meter kunnen scholen zelf de ventilatie controleren en verbeteren. In scholen met mechanische ventilatie is de werking van het systeem in kaart gebracht en werd in overleg met de installateur gezocht naar verbetermogelijkheden. Via zijn instrumenten en informatie beschikbaar, zodat ook in de toekomst het onderwerp binnenmilieu op de agenda blijft staan. Seksuele gezondheid jongeren als speerpunt Jongeren in Zuid-Limburg zijn gemiddeld eerder seksueel actief dan hun leeftijdsgenoten elders in Nederland. Ze gebruiken minder vaak een condoom en lopen meer risico op het krijgen van SOA (Seksueel Overdraagbare Aandoening). Ook het aantal tienerzwangerschappen is relatief hoog. Bovendien hebben veel jongeren in deze regio te maken met enige vorm van seksueel geweld (aanranding, verkrachting). Dat blijkt uit onderzoek. Reden voor de Zuid-Limburgse gemeenten om de seksuele gezondheid van jongeren op te nemen als speerpunt in het gezondheidsbeleid Er werd in 2013 een Centrum Seksueel Geweld Limburg (CSGL) opgericht met subsidie van de Provincie Limburg. Binnen het CSGL werken politie, het Openbaar Ministerie en de Limburgse GGD en intensief samen. Sinds 2014 traint de GGD docenten in het basis- en voortgezet onderwijs in het geven van seksuele voorlichting. Continu vinden voor jongeren outreach-activiteiten plaats. Zo is er wekelijks een inloopspreekuur voor jongeren in het stadskantoor van de gemeente Maastricht. Ook worden condooms uitgedeeld en informatie gegeven over soa s en alcohol aan jongeren die met bussenvol richting het zonnige zuiden trekken. Dataverzameling publieke gezondheid Iedere vier jaar worden door de GGD gezondheidsenquêtes (monitors) afgenomen onder jongeren, volwassenen en ouderen. Deze enquêtes leveren veel informatie op, zowel op het terrein van gezondheid en tevens over daaraan gerelateerde thema s als armoede, mantelzorg, milieu en zorggebruik. Op verzoek van de gemeenten zijn in de afgelopen beleidsperiode de monitors zodanig uitgevoerd dat deze ook informatie geven op wijk en buurtniveau. Daarnaast vindt rapportage plaats over trends (cijfers over de afgelopen jaren). Ook gegevens die beschikbaar zijn van andere organisaties zijn meegenomen. De bundeling van alle informatie levert vervolgens input voor het opstellen van wijkprofielen. In de vorm van kortlopende onderzoeken worden vragen van gemeenten opgepakt die door middel van een kort onderzoek (maximaal een half jaar) te beantwoorden zijn. Dit levert factsheets op die bruikbare informatie bevatten voor de gemeenten. Onderwerpen zijn: eenzaamheid, armoede, participatie onder ouderen, rookvrije scholen, binnenmilieu en luchtwegklachten bij jonge kinderen. Een volledig overzicht van alle onderzoeken en factsheets is te vinden via: 10

11 Wettelijk kader Voor de inrichting van het gezondheidsbeleid is de Wet publieke gezondheid (Wpg) het belangrijkste wettelijke kader. Daarnaast zijn de WMO, de Jeugdwet, de Participatiewet, Passend Onderwijs en de Wet Veiligheidsregio s (o.a. bij infectieziektecrisis) wetten die van belang zijn bij het opstellen en het uitwerken van het gezondheidsbeleid. Wet publieke gezondheid De Wet publieke gezondheid gaat uit van een gezamenlijke verantwoordelijkheid van gemeenten en de rijksoverheid op het gebied van publieke gezondheid. In de wet worden acht taakvelden onderscheiden: 1. Infectieziektebestrijding 2. Jeugdgezondheidszorg 3. Medische milieukunde 4. Technische hygiënezorg 5. Psychosociale hulp bij ongevallen en rampen 6. Epidemiologie 7. Gezondheidsbevordering 8. Ouderengezondheidszorg De taken kunnen onderverdeeld worden in twee groepen. De medisch georiënteerde taken en de maatschappelijk georiënteerde taken. De medisch georiënteerde taken kennen een grote centrale sturing vanuit de rijksoverheid. Het betreft de eerste vijf genoemde taken. In aan de wetgeving gekoppelde uitvoeringsbesluiten is vastgelegd hoe deze zorg moet worden ingevuld. Gemeenten hebben een beperkte beleidsvrijheid en zijn vooral uitvoerder van beleid. Bij de maatschappelijk georiënteerde taken (epidemiologie, gezondheidsbevordering en ouderengezondheidszorg) is de beleidsvrijheid voor gemeenten groter. Hoewel landelijk kaders worden gesteld aan de invulling van deze taken, kunnen gemeenten hier in veel grotere mate eigen keuzes maken. Epidemiologie Gemeenten zijn verantwoordelijk voor het verwerven van inzicht in de gezondheidssituatie van de bevolking. Dit gebeurt door middel van het verzamelen en analyseren van gegevens. Iedere vier jaar worden gezondheidsenquêtes afgenomen onder jongeren, volwassenen en ouderen in Zuid-Limburg. Via een regionale VTV en lokale rapportages per gemeente worden gemeenten voorzien van actuele informatie over de gezondheid en het welzijn van hun burgers. Gezondheidsbevordering Gemeenten worden geacht bij te dragen aan de opzet, uitvoering en afstemming van preventieprogramma s. Landelijk worden elke vier jaar speerpunten en preventiedoelen geformuleerd. Gemeenten hebben de taak om de speerpunten te vertalen in beleid op basis van de gezondheidscijfers. Ouderengezondheidszorg Gemeenten hebben de wettelijke verplichting om specifiek beleid te maken voor deze doelgroep. Het gaat hierbij over het op systematische wijze volgen en signaleren van 11

12 ontwikkelingen in de gezondheidstoestand van ouderen en van gezondheid bevorderende en -bedreigende factoren; het ramen van de behoeften aan zorg; de vroegtijdige opsporing en preventie van specifieke stoornissen als co-morbiditeit; het geven van voorlichting, advies, instructie en begeleiding en het formuleren van maatregelen ter beïnvloeding van gezondheidsbedreigingen. Raakvlakken Wpg, Wmo en jeugdwet Zowel bij de Wpg als bij de Wmo en de Jeugdwet gaat het (ook) om preventie. Door een verbinding tussen de drie wetten kan bevordering van participatie en van de gezondheid van burgers in een kwetsbare positie versterkt worden. Bij alle drie de wetten is sprake van samenhang met andere beleidsterreinen als onderwijs, sport, veiligheid, wonen en ruimtelijke ordening. Afspraken maken over een gezamenlijke aanpak is dan ook relevant. Vanuit alle drie de wetten werkt de gemeente samen met diverse externe partijen. Dit zijn in een aantal gevallen dezelfde partijen. Afstemming over het betrekken van deze partijen bij beleidsvorming werkt efficiënt. 12

13 4. Initiatieven in ontwikkeling en in uitvoering In hoofdstuk 2 is een korte schets gegeven van de gezondheidssituatie van Zuid- Limburg. Hierin wordt aangegeven dat in de regio sprake is van een gezondheidsachterstand die moeilijk in te lopen is. Daardoor wordt duidelijk dat investeren in een gezonde samenleving hard nodig is. Daarbij is het wenselijk om voort te borduren op de aanpak en resultaten van de afgelopen beleidsperiode. In aanvulling daarop kan de regio landelijke en provinciale initiatieven benutten om de uitdagingen in het sociaal domein aan te gaan, om preventie-activiteiten uit te bouwen en om de samenwerking met relevante partijen te versterken. Er zijn diverse regionale, provinciale en landelijke initiatieven op dit gebied in ontwikkeling en in uitvoering. Regionale ontwikkelingen Het besef dat een groot aantal partijen een rol heeft in het verbeteren van de gezondheidssituatie van Zuid-Limburg begint door te dringen. Het heeft geleid tot samenwerking tussen nieuwe en bestaande partners. In de vorm van projecten en proeftuinen zijn op verschillende plekken in Zuid-Limburg diverse initiatieven van start gegaan. Deze initiatieven sluiten aan bij het eerder genoemde Triple Aim concept waarbij het gaat om een doelmatige aanpak om de zorg toekomstbestendig en betaalbaar te maken. In de kaders worden enkele Zuid-Limburgse voorbeelden toegelicht. Proeftuinen populatiemanagement: betere zorg met minder kosten In Zuid-Limburg wordt in drie regionale samenwerkingsverbanden gewerkt aan de uitwerking van projectplannen om de Triple Aim (betere gezondheid, kwaliteit van zorg en verminderde kostengroei) te realiseren: MijnZorg, Anders Beter en Blauwe Zorg. Binnen deze proeftuinen wordt geëxperimenteerd met het verplaatsen van zorgfuncties van de tweede naar de eerste lijn, met het verlagen van farmaciekosten, en met aspecten van zelfmanagement. De drie proeftuinen hebben alle positieve gezondheid als concept omarmd en willen deze visie integreren in de dagelijkse werkzaamheden van de eerstelijnszorg. Toch zijn er per regio accentverschillen in de uitwerking: MijnZorg (Parkstad) en AndersBeter (Westelijke Mijnstreek) hebben heeft veel aandacht voor de patiëntgerichte aanpak, waarbij begrippen als zelfmanagement en zorg op maat centraal staan. Actief Limburgerschap wordt gepromoot. Blauwe Zorg (Maastricht Heuvelland) onderscheidt zich met een vernieuwende en integrale wijkaanpak in Maastricht waarbij financiële schotten worden weggenomen, zodat professionals en bewoners écht aan zet komen. Dit is een initiatief van de gemeente Maastricht, Zorg In Ontwikkeling (ZIO), VGZ en de GGD. Een belangrijke nieuwe partner is de private sector. Private partijen verbinden zich meer en meer aan initiatieven die de gezondheid van de burgers bevorderen zoals bijvoorbeeld de aanpak van overgewicht bij de jeugd (Jongeren op gezond gewicht) of bij het implementeren van wehelpen.nl. Jongeren op gezond gewicht (JOGG) Jongeren op gezond gewicht (JOGG) is een integrale aanpak van overgewicht gericht op jeugdigen van 0 tot 19 jaar. Bij JOGG streeft een gemeente samen met haar private en publieke partners naar een samenleving waarin alle kinderen en jongeren wonen, leren, 13

14 recreëren en werken in een gezonde omgeving met structureel aandacht voor een gezonde leefstijl in het algemeen en voor een gezond gewicht in het bijzonder. Een omgeving waarin de gezonde keuze weer de normaalste zaak van de wereld is. Het fundament onder de JOGG-aanpak bestaat uit vijf pijlers: politiek bestuurlijk draagvlak, publiek private samenwerking, sociale marketing, wetenschappelijke begeleiding en evaluatie en het verbinden van preventie en zorg. Een andere belangrijke partij is het onderwijs. Een aantal basisscholen is in 2015 begonnen met een proef voor een totaal nieuw onderwijsconcept, de gezonde basisschool van de toekomst. Uitgangspunt vormt het idee dat leerlingen die letterlijk en figuurlijk beter in hun vel zitten, ook beter presteren: hun talenten worden zo optimaal ontwikkeld. De Universiteit Maastricht en de GGD Zuid Limburg gaan samen onderzoeken of dat inderdaad zo is. Ook economische gevolgen en juridische aspecten worden onderzocht. De gezonde basisschool van de toekomst In dit project wordt in samenwerking met de Provincie Limburg op een aantal basisscholen een dagprogramma aangeboden met voldoende onderwijs, maar ook sport, beweging, ontspanning, cultuur en aandacht voor leefstijl en gezonde voeding. Hetzelfde programma wordt doorgetrokken naar de lokale voorschoolse en buitenschoolse voorzieningen. Het doel van dit project is te onderzoeken of kinderen die op de basisschool een dergelijk programma aangeboden krijgen een betere fysieke, emotionele en intellectuele groei doormaken. Provinciale initiatieven Op zoek naar de Limburg-factor basis voor trendbreuk In opdracht van de Provincie Limburg heeft de GGD onderzocht hoe het komt dat Limburgers gemiddeld genomen minder gezond zijn dan andere Nederlanders. Diverse experts op allerlei gebieden zijn geïnterviewd. Van onderwijs en arbeidsmarkt tot historie en religie en van demografie en zorggebruik tot milieu en sociaaleconomische gezondheidsverschillen. Het resultaat is te lezen in Op zoek naar de Limburg-factor. Deze brede kijk op gezondheid geeft inzicht in de oorzaken van de gezondheidsachterstand en geeft ook oplossingsrichtingen op de vraag: wat moet er gebeuren om het verschil met de rest van Nederland in te lopen? De oplossingen liggen vooral op het terrein van opvoeding, onderwijs en werk. En: begin bij de jeugd. Daarmee is duidelijk dat het inhalen van de achterstand alleen mogelijk is als iedereen bijdraagt aan een gezonder Zuid-Limburg. Gedeputeerde Van Rijnsbergen schrijft hierover: Ik ben van mening dat het onderzoek waardevolle handvatten geeft voor het opstellen en uitvoeren van toekomstig beleid. Zo bieden de aanbevelingen mij een stevige basis voor een actieve (meerjarige) vertaling in de provinciale Sociale Agenda die nu in ontwikkeling is. Met deze Sociale Agenda beoog ik een beweging op gang te brengen waarmee een trendbreuk in de gezondheid van de burgers van Limburg kan worden gerealiseerd. Quatro Helix: samenwerken op alle niveaus Meer dan ooit realiseren partijen zich dat (regionale) samenwerking nodig is om de uitdagingen in het sociaal domein met succes aan te kunnen gaan. Het provinciale rapport Bouwen aan Limburgse vitaliteit gaat hier uitgebreid op in. Sterk wordt gepleit voor het inrichten van een Quatro Helix (zie kader). Nadrukkelijk wordt aangegeven dat 14

15 samenwerking geen doel op zich is, maar dat deze gekoppeld moet worden aan de dynamiek en de leefwereld van de burgers. Samenwerking via de Quatro Helix De zwaarte van de problematiek in Zuid-Limburg vraagt om krachtige samenwerking van tal van maatschappelijke partijen. Sociale en bestuurlijke innovatie staat hierbinnen centraal. Vier partijen zijn van essentieel belang om dit te kunnen verwezenlijken: publieke en private partijen, kennisinstellingen en de burgers. Deze vier partijen binnen de helix werken echter niet van nature met elkaar samen. Er zijn dan ook nieuwe arrangementen (publiek, publiekprivaat, privaat) nodig om daadwerkelijk te kunnen transformeren en een trendbreuk in Limburg voor elkaar te krijgen. Landelijke programma s De landelijke overheid heeft diverse programma s in het leven geroepen om samenwerking te stimuleren en ook te faciliteren. Het gaat dan vooral om een integrale en samenhangende aanpak van gezondheid waarbij zowel publieke als private partijen intensief betrokken worden. Alles is gezondheid Het programma Nationaal Programma Preventie Alles is gezondheid van het Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport, is hiervan een voorbeeld. Door een integrale en samenhangende aanpak wil het programma samen met partners de groeiende aandacht voor preventie en gezondheid een flinke duw in de rug geven. Net als het programma Jongeren op gezond gewicht (JOGG). In dit programma wordt gestreefd naar een samenleving waarin alle kinderen en jongeren wonen, leren, recreëren en werken in een omgeving waarin een gezonde leefstijl de normaalste zaak van de wereld is. Gemeenten hebben bij JOGG een belangrijke coördinerende taak. GIDS: Gezond in de stad Het landelijk stimuleringsprogramma Gezond in de stad (GIDS) richt zich op het verminderen van gezondheidsachterstanden binnen wijken. Het programma biedt gemeenten vier jaar lang advies op maat en ondersteuning. Gender & Gezondheid Het Nationaal Programma Gender & Gezondheid is nog in oprichting. Dit programma beoogt meer aandacht voor de genderdimensie in de gezondheidszorg. De centrale factor bij preventie van ziekten en aandoeningen is gedrag, en gender (sekse) speelt hierin een belangrijke rol. Door rekening te houden met genderverschillen wordt de efficiëntie van een preventieve aanpak vergroot. Fonds NutsOhra In het kader van landelijke programma s kan ook Fonds NutsOhra genoemd worden. Door het stimuleren en financieren van initiatieven op het snijvlak van gezondheidszorg en meedoen aan de samenleving, draagt het Fonds bij aan het vergroten van kansen op gezondheid en toekomstperspectief. Fonds NutsOhra vindt dat een kwetsbare gezondheid een waardevol en zinvol leven niet in de weg mag staan. Deze ideeën sluiten perfect aan bij het gedachtengoed over positieve gezondheid. 15

16 5. Resultaten van de raadpleging van het veld Brede consultatie Om gezondheidsbeleid voor Zuid-Limburg te kunnen formuleren, moeten de wettelijke kaders, landelijke speerpunten en regionale gezondheidsgegevens bekend zijn. Daarnaast zijn bij het opstellen van het ambitiedocument diverse documenten bekeken om een goed beeld te krijgen van de belangrijkste zaken die in Zuid-Limburg spelen. Een wezenlijk verschil met de gezondheidsnota is dat voor de totstandkoming van dit document niet alleen gesproken is met bestuurders en ambtenaren van gemeenten, maar ook met professionals en inwoners. Deze brede consultatie is noodzakelijk om tot een breed gedragen beleid te komen. De gezondheidsachterstand van Zuid-Limburg kent immers diverse oorzaken (zie het rapport Op zoek naar de Limburg-factor), die niet enkel door gemeenten en een paar zorgpartners zijn aan te pakken. Publieke en private partijen uit het onderwijs, de arbeidsmarkt, de zorg, de sport, kennisinstellingen, overheid enz. zullen er samen de schouders onder moeten zetten. Grote eensgezindheid In het afgelopen jaar is aan diverse partijen gevraagd om mee te denken over het toekomstige regionale gezondheidsbeleid. Dat gebeurde op een aantal manieren: tijdens een regionale raadsconferentie (januari 2015), een bestuurlijke werkconferentie (september 2015) en een expertmeeting voor partijen uit het veld van (gezondheids)zorg en onderwijs en burgers (oktober 2015). De deelnemers bleken opvallend eensgezind in hun aanbevelingen. Richt slimme samenwerkingsverbanden in, dicht bij de burger. Zorg voor minder regelgeving en geef professionals de ruimte, zo luidden de belangrijkste uitkomsten van de bijeenkomsten. Daarnaast werd ook een heel direct appèl gedaan op de gemeenten om burgers niet van bovenaf op te leggen dat zij moeten participeren. Burgers doen dat in hun beleving namelijk al lang. Partijen vinden het veel belangrijker dat gemeenten een spilfunctie vervullen en dat zij de rol van procesregisseur die groepen bij elkaar brengt op zich nemen. Resultaten regionale raadsconferentie Tijdens deze bijeenkomst werden regionale cijfers over de gezondheidssituatie van Zuid-Limburg gepresenteerd aan gemeenten, politiek, adviesorganen en zorgpartners. De conclusie die aan het eind van de bijeenkomst werd getrokken is dat een gezonde samenleving slimme samenwerkingsverbanden vereist van partijen in de publieke gezondheid en het sociaal domein. Gemeenten, zorgaanbieders, maatschappelijke instellingen, scholen en burgers moeten samenwerken. Als gelijkwaardige partners, in partnerschappen of allianties. Ook werd de wijk als the place to be beschouwd. Met andere woorden: activiteiten moeten plaatsvinden dicht bij de burger, in de buurt en op scholen. Onderzoek en monitoring zijn nodig om te weten te komen of gemeenten de goede dingen doen. Ook vindt men hoe langer hoe meer dat preventie loont. Het levert gezondheidswinst op, maar ook financiële winst. Resultaten bestuurlijke werkconferentie Een viertal sprekers liet bestuurders en ambtenaren van de 18 Zuid-Limburgse gemeenten op een andere manier kijken naar het verbeteren van de gezondheid van de inwoners van Zuid-Limburg. De sprekers gingen onder meer in op onderwerpen als 16

17 positieve gezondheid, populatiegericht gezondheidsbeleid, de relatie tussen gezondheid en arbeid en kansen in het onderwijs. De discussie met elkaar in subgroepen leverde de volgende resultaten op: Om de gezondheid van de Zuid-Limburgers te verbeteren is het noodzakelijk om vanuit een breder perspectief te kijken. Het is belangrijk om met elkaar een Zuid-Limburgse ambitie uit te spreken. Er gebeuren veel goede dingen, maar deze worden onvoldoende met elkaar verbonden. Samenwerking met onder andere schoolbesturen, partijen in het sociale domein maar ook met de Provincie is noodzakelijk. Bestuurlijke slagkracht en commitment zijn daarvoor nodig. We zullen moeten omgaan met het feit dat effecten pas op langere termijn zichtbaar zullen zijn. Maar ook korte termijn gewin moet zichtbaar worden. Er is lef nodig en we zullen keuzes moeten maken. Om zaken in gang te zetten is een kartrekker nodig. We gaan te werk op Zuid-Limburgse schaal. Resultaten expertmeeting Een consultatie van partijen uit het veld vond plaats in de vorm van een expertmeeting. Aan de bijeenkomst namen experts (bestuurders, managers, professionals en ook burgers) deel om vanuit het eigen vakgebied en als inwoners input te leveren voor het gezondheidsbeleid voor de nieuwe beleidsperiode. Tijdens de bijeenkomst werden de aanwezigen in eerste instantie bekend gemaakt met het concept van positieve gezondheid. Daarna volgden in de vorm van workshops discussies rondom de thema s participatie, gezond gedrag en gezondheidsvaardigheden, een gezonde omgeving en goede preventie en zorg. Opvallend was dat in alle workshops niet de inhoud de discussie bepaalde maar wel hoe gedacht wordt over hoe zaken aangepakt moeten worden en dan met name de rol van gemeenten daarbij. Het betrekken van burgers staat daarbij op nummer één. Geadviseerd werd om naar aansprekende en laagdrempelige manieren te zoeken om burgers te betrekken om ook écht met hen in gesprek te komen. Praat met mensen en ga uit van de motivatie van mensen zelf. Als tweede belangrijk punt werd de rol van professionals aangehaald. Stel je als gemeente faciliterend op richting professionals en zorg ervoor dat zij (extra) ruimte krijgen om iets extra s te doen bijvoorbeeld bij kwetsbare gezinnen. Ook wordt van de gemeente een spilfunctie verwacht en wordt zij gezien als procesregisseur die partijen bij elkaar brengt. De gemeente moet randvoorwaarden scheppen om participatie mogelijk te maken. Erg belangrijk daarbij is dat regelgeving burgerinitiatieven mogelijk moet maken en niet tegenwerken. 17

18 6. Ambitie voor Zuid-Limburg In hoofdstuk 1 wordt het belang van een gezonde regio benadrukt. De wederkerigheid van participatie (meedoen) en gezondheid wordt daarbij aangegeven. Meedoen door middel van werk, opleiding of vrijwilligerswerk is goed voor de gezondheid en wie gezond is kan makkelijker meedoen. Meedoen of maatschappelijke participatie is daarom een belangrijk onderdeel geworden in het gezondheidsbeleid. Gezondheid wordt gezien als een middel om zinvol te kunnen deelnemen aan de samenleving. De Zuid-Limburgse gemeenten willen bereiken dat zoveel mogelijk mensen kunnen meedoen in de samenleving. In aansluiting op de Sociale Agenda van de provincie Limburg spreken de 18 Zuid-Limburgse gemeenten de ambitie uit om te komen tot een trendbreuk in de gezondheid en participatie van Zuid-Limburgers. Het doel is om zichtbaar in te lopen op de bestaande achterstanden. De gemeenten willen dit bewerkstelligen door het bevorderen van de gezondheid van mensen en het terugdringen van sociaaleconomische gezondheidsverschillen. In hoofdstuk 7 worden belangrijke thema s voor de nieuwe beleidsperiode aangegeven. Deze thema s zijn afkomstig uit de regionale Volksgezondheid Toekomstverkenning Ze dragen bij aan het realiseren van de gestelde ambitie. Hoe langer hoe meer wordt duidelijk dat hiervoor de inzet van veel partijen nodig is. Niet alleen van partijen op het gebied van gezondheid maar ook de inzet van partners op het terrein van economie, arbeidsmarkt en onderwijs. En last but not least, de inzet van burgers zelf. Uitgangspunten voor de nieuwe beleidsperiode Voor het realiseren van de ambitie is het nodig om een aantal uitgangspunten te formuleren. Ze zijn gebaseerd op de wettelijke kaders, maatschappelijke ontwikkelingen, landelijk en provinciaal gezondheidsbeleid, de gezondheidssituatie in Zuid-Limburg en de uitkomsten van de raadpleging van het veld. Hieronder een opsomming van de uitgangspunten. 1. Positieve gezondheid Het beleid gaat niet uit van de ziekte of beperkingen van mensen, maar van de mogelijkheden die zij wèl nog hebben om een kwalitatief hoogwaardig en zinvol leven te leiden. (zie ook hoofdstuk 1) 2. De landelijke nota gezondheidsbeleid De landelijke Volksgezondheid Toekomst Verkenning Een gezonder Nederland is verschenen in juni Aan de hand daarvan heeft de minister van Volksgezondheid, Welzijn en Sport in december 2015 een landelijke nota gezondheidsbeleid opgesteld. Hierin staan de landelijke prioriteiten op het gebied van publieke gezondheid. Deze landelijke prioriteiten bieden gemeenten aanknopingspunten voor het regionaal en lokaal beleid. De belangrijkste aandachtspunten uit de landelijke nota zijn: - Doorgaan met het ingezette beleid uit de vorige periode en vasthouden aan eerder gestelde doelen; - Gezondheid bevorderen via een integrale aanpak. Stevig inzetten op het stimuleren van een gezonde leefstijl door middel van een integrale aanpak via onderwijs, werk, wijk/omgeving en zorg; 18

19 - De huidige lijn van de aanpak Gezonde School wordt verbreed met de aanpak Gezonde Kinderopvang ; - Gezondheid krijgt prioriteit in het milieubeleid en moet verankerd worden in het ontwerp van de publieke ruimte. Een gezonde leefomgeving wordt expliciet als belang in de Omgevingswet benoemd; - Werken is gezond en het kabinet wil mensen aan het werk krijgen en aan het werk houden en duurzame inzetbaarheid bevorderen. Het belang van goede gezondheid en leefstijl hoort daarbij; - Preventie in de gezondheidszorg. Preventieve activiteiten moeten onderdeel worden van de dagelijkse zorgverlening door een stevige verankering van preventie in de kwaliteitskaders binnen de zorg; - Gezondheidsbescherming versterken en op peil houden door het in stand houden van een robuuste GGD die goed in het netwerk staat; - Verkleinen gezondheidsachterstanden door een brede en duurzame aanpak in de buurt of wijk samen met lokale partijen en met een actieve rol voor de burgers zelf; - Investeren in gezondheidsprofielen per wijk. Een integrale wijkanalyse van de (gezondheids)situatie levert input voor beleid; - Verbindingen leggen tussen publieke gezondheid en sociale domein is essentieel. Versterken van de structuur van de publieke gezondheid en de positie van de GGD via het Stimuleringsprogramma Betrouwbare Publieke Gezondheid. - Inzetten op integrale aanpak jeugd door JGZ te betrekken voor beleidsinformatie bij de integrale teams, CJG s, jeugd- en gezinsteams en in de zorg rond scholen; - Ouderen vitaal houden en langer thuis kunnen laten wonen, inzetten op activiteiten om ouderen te ondersteunen bij een gezonde leefstijl en meer bewegen; - Versterken van de samenhang tussen de verschillende monitors en bundeling van kennis ten behoeve van integraal werken in de wijk. 3. De sociale agenda van de provincie Limburg: Koers voor een vitaler Limburg. De provincie Limburg spreekt de ambitie uit om te komen tot een trendbreuk in de gezondheid en participatie van Limburgers. Het doel is om zichtbaar in te lopen op de bestaande achterstanden. De provincie wil op regionale schaal kennis en partijen bij elkaar brengen en goede initiatieven stimuleren en ondersteunen. De provincie doet dit door in te zetten op twee programmadelen. Het eerste programmadeel richt zich op het vergroten van de instroom van mensen die nu (nog) niet participeren op de arbeidsmarkt. Het leggen van verbindingen tussen economie, onderwijs en arbeidsmarkt is daarbij essentieel. Het tweede programmadeel richt zich op sociale innovatie en participatie. Hierbij worden de gezondheid en levensverwachting van Limburgers gestimuleerd. Door sociale participatie te stimuleren wil de provincie een bijdrage leveren aan het verkleinen van de gezondheidsverschillen. 4. De uitvoering van wettelijke taken In opdracht van gemeenten voert de GGD taken uit de Wet publieke gezondheid uit. Dat zijn allerlei activiteiten ter bevordering van de gezondheid van de samenleving en het voorkomen van ziekten bij met name kwetsbare groepen, zoals kinderen, jongeren en ouderen (zie ook Wettelijk kader op pagina x). Deze wettelijke taken worden in de 19

20 beleidsperiode opnieuw uitgevoerd door de GGD. Dit betreft activiteiten op de volgende terreinen: Gezond en veilig opgroeien/opvoeden. Gezonde en veilige (school)omgeving. Gezonde leefstijl. Lagere drempels voor reguliere zorg. Gezondheidsrisico s zo snel mogelijk opsporen en bestrijden. Samenwerken met gemeenten en andere partners in de zorg en veiligheidssector om gezondheid te waarborgen. 5. Activiteiten uit de vorige beleidsperiode Tijdens de beleidsperiode zijn verschillende regionale speerpunten opgepakt en uitgewerkt. In de nieuwe beleidsperiode worden activiteiten die nog niet zijn afgerond voortgezet of wordt hun continuering voor de toekomst geborgd. Het gaat over thema s die nog steeds actueel zijn en goed aansluiten bij het realiseren van de gestelde ambitie. Voorbeelden hiervan zijn het programma Jongeren Op Gezond Gewicht (JOGG), het project De gezonde basisschool van de toekomst, de uitvoering van het regionaal alcoholbeleid, activiteiten binnen het thema seksuele gezondheid, de invoering van schoolgezondheidsbeleid via de Gezonde Schoolmethode en samenwerkingsprojecten met huisartsen en zorgverzekeraars. 6. Het proces staat centraal Een effectief gezondheidsbeleid vraagt tegenwoordig om een andere werkwijze. In deze nota gezondheidsbeleid wordt de inhoudelijke koers bepaald, maar in de uitwerking staat het proces centraal. Een dichtgetimmerde inhoud belemmert het samenwerkingsproces met partijen die noodzakelijk zijn om vooruitgang te boeken. De essentie van samenwerken zit immers in het samen toewerken naar een gezamenlijk doel. De ambitie van het regionale gezondheidsbeleid is benoemd, de manier waarop deze bereikt wordt nog niet. De route wordt gaandeweg bepaald door alle betrokkenen. Deelnemende partijen zijn dus niet enkel uitvoerder, maar ook meebedenker en meebepaler om het beleid concreet in te vullen. Voor die rollen moet voldoende ruimte zijn. De focus zal liggen op het proces van integrale samenwerking met alle partijen. Daarbij wordt een bottom-up aanpak gevolgd waarbij ook de burger wordt betrokken. Daarnaast sluiten gemeenten aan bij lopende initiatieven en activiteiten. Er zullen keuzes gemaakt moeten worden, want niet alles kan tegelijk worden opgepakt. Uiteraard wordt de verbinding gelegd met het sociaal domein. Bij een aantal speerpunten uit de vorige beleidsperiode wordt al op de hier beschreven manier gewerkt. Bovendien sluit deze werkwijze naadloos aan bij de toekomstige koers die de gemeenten hebben bepaald voor de GGD. De gemeenten kozen juli 2015 voor een toekomstscenario van gefaseerde doorontwikkeling. Dit scenario gaat uit van een ontwikkelpartnerschap tussen de Zuid-Limburgse gemeenten en de GGD waarin in samenspraak wordt gezocht naar een antwoord op de inhoudelijke ambities gecombineerd met de gewenste efficiency. 7. Het kader Het kader voor de uitvoering van het regionale gezondheidsbeleid bestaat uit de acht pijlers van de GIDS-werkwijze. Deze pijlers sluiten bijna naadloos aan op de resultaten 20

21 van de raadpleging van het veld (zie kader). Deze GIDS-pijlers zijn voor de meeste gemeenten bekend terrein. De pijlers geven een duidelijke richting aan, zodanig dat voor deze nota geen extra randvoorwaarden aan het kader hoeven worden toegevoegd. Bij de verdere uitwerking van deze nota worden daarom de pijlers gebruikt als randvoorwaarden waarbinnen het gekozen programma of de activiteit moet passen. Burgers zijn hoofdrolspelers Het is belangrijk om burgers te betrekken binnen de gemeenten en wijken. Gemeenten moeten met hen in gesprek gaan over wat zij belangrijk vinden en de rol en initiatieven van burgers versterken. Proces is even belangrijk als inhoud Creëer een procesmatige aanpak en benut de energie en motivatie van mensen. Laat best persons de kar trekken. Versterk de vaardigheden van de mensen die het moeten doen: burgers, vrijwilligers en professionals. Differentiatie is essentieel Dé burger, dé wijk en dé gemeente bestaan niet. Vermijd het one size fits all -denken en laat interventies altijd aansluiten bij de eigen regio, gemeente, wijken en burgers. Denk ook aan de verschillende levensfasen waarin mensen zitten, zoals jongeren, gezinnen of ouderen. Bestuurlijke betrokkenheid Draagvlak bij regionale en lokale bestuurders is een voorwaarde voor een succesvolle aanpak en borging in regulier beleid. Eigenaarschap is een doorslaggevende succesfactor. Synergie circuits Laat de werelden van preventie en zorg, eerste lijn en sociale wijkteams, werk en inkomen, ruimtelijke ordening, onderwijs, sport en bewegen elkaar versterken. Hetzelfde geldt voor de formele en informele netwerken in de wijken. Publiek en privaat Vanuit de JOGG-aanpak is bekend dat samenwerking tussen publieke en private partijen veel oplevert. Breng op regionaal/lokaal niveau zorgprofessionals, scholen, sportverenigingen, bedrijven, ondernemers en vrijwilligersorganisaties met elkaar in contact. Ze hebben elkaar veel te bieden. Sociale marketing op alle niveaus De manier waarop de boodschap wordt gebracht, kan diezelfde boodschap versterken. Gebruik de principes van sociale marketing, zowel op strategisch-bestuurlijk niveau als richting zorgprofessionals en burgers. Monitoren voortgang en resultaten Door te monitoren worden effecten van activiteiten en het proces zichtbaar gemaakt. Hiervoor zijn heldere en meetbare doelen nodig. Met informatie over proces en resultaten blijven gemeenteraad en college, burgers en samenwerkingspartners betrokken. 21

22 8. Belangrijke thema s Uit de geraadpleegde documenten (regionale Volksgezondheid Toekomst Verkenning, rapport de Limburg-factor) komen belangrijke thema s naar voren die bepalend zijn voor de gezondheid van de Zuid-Limburgers en waar vervolgens gemeentelijk beleid van invloed op is. Het gaat hier over: A. Gezond gedrag en gezondheidsvaardigheden, B. Participatie, C. Een gezonde fysieke en sociale omgeving, D. Goede preventie en zorg. In het volgende hoofdstuk worden deze thema s verder toegelicht en uitgewerkt. Uitgangspunten: 1. Positieve gezondheid is de leidraad 2. Aansluiten bij landelijk gezondheidsbeleid 3. Aansluiten bij provinciaal beleid 4. Wettelijke taken worden uitgevoerd 5. Activiteiten uit de vorige beleidsperiode worden voortgezet 6. Het proces staat centraal. 7. De GIDS pijlers vormen het kader 8. Aansluiten bij de belangrijkste thema s uit de regionale Volksgezondheid Toekomstverkenning 7. Belangrijke thema s voor de nieuwe beleidsperiode Als een van de uitgangspunten voor de nieuwe beleidsperiode wordt het aansluiten bij de thema s die uit de regionale Volksgezondheid Toekomstverkenning 2014 genoemd. De focus ligt daarbij op: A. Gezond gedrag en gezondheidsvaardigheden B. Participatie C. Een gezonde fysieke en sociale omgeving D. Goede preventie en zorg Voor de aanpak van deze thema s is intersectorale samenwerking nodig. De Zuid- Limburgse gemeenten doen dit zo veel mogelijk binnen de eigen gemeente maar ook samen met andere partijen. Veel van de factoren die van invloed zijn op gezondheid, zijn niet direct vanuit gezondheidsbeleid te beïnvloeden. Hiervoor zijn ook maatregelen nodig vanuit andere beleidsterreinen, zoals onderwijs, ruimtelijke ordening, sociale zaken of milieu. Andersom kan gezondheid een bijdrage leveren aan de doelstellingen van andere beleidssectoren: gezonde kinderen kunnen beter leren, gezonde burgers kunnen aan het werk of op andere fronten meedoen in de maatschappij, bijvoorbeeld als mantelzorger of vrijwilliger. Een voorwaarde voor integraal beleid is intersectorale samenwerking. Het is dus van belang dat partijen met elkaar samenwerken en hun beleid op elkaar afstemmen. 22

23 Hieronder staat per thema een korte uitwerking. Dit is slechts een greep uit de veelheid aan cijfers en informatie die beschikbaar is. Hier is het bedoeld om per thema meer inzicht te geven zonder volledig te willen zijn. Maar ook om het denken erover niet te beperken. A. Gezond gedrag en gezondheidsvaardigheden Bij dit thema gaat het onder andere over kennis over gezond gedrag, een evenwichtige leefstijl en over een gezonde start in het leven van kinderen. In een tijd waarin infectieziekten grotendeels onder controle zijn, vormen ziekten die worden veroorzaakt door een ongezonde leefstijl een van de grotere bedreigingen voor de volksgezondheid. Door de leefstijl van burgers te beïnvloeden en een gezonde leefstijl te bevorderen wordt hier op ingezet. Overgewicht begint op zeer jonge leeftijd Van alle 2-4 jarigen in Zuid-Limburg heeft 5% overgewicht. Overgewicht stijgt met de leeftijd. Van de 9-11 jarigen in Zuid-Limburg heeft 17% overgewicht. Kinderen in armoede zijn slecht af Kinderen uit gezinnen onder de lage-inkomensgrens zijn vaak slecht af. Dat gaat van beperkte sociale mogelijkheden (lid van een vereniging of toegang tot internet) tot onvoldoende kleding, ongezonde maaltijden en een minder gezonde woonomgeving. In Zuid-Limburg zit 10% van de gezinnen onder de lage inkomensgrens. Behalve met armoede hebben deze gezinnen geregeld ook te maken met psychische problematiek, laaggeletterdheid, beperkte gezondheidsvaardigheden, sociale onveiligheid en gebrek aan toegang tot voorzieningen. 16% van jarigen heeft psychosociale problemen Gemiddeld heeft bijna één op de tien kinderen een verhoogd risico op psychosociale problemen. Dit kan effect hebben op schoolprestaties of op deelname aan sociale activiteiten. Van alle jongeren (13-16 jaar) in Zuid-Limburg geeft 16% aan psychosociale problemen te hebben. Jongeren die het VMBO volgen geven vaker aan problemen te hebben dan jongeren op de HAVO/ het VWO. Een laag opleidingsniveau gaat vaak samen met lage gezondheidsvaardigheden Van de Zuid-Limburgse volwassenen heeft 32% een lage opleiding. Mensen met een laag opleidingsniveau hebben vaak beperkte gezondheidsvaardigheden. Uit onderzoek blijkt dat deze mensen zich minder gezond voelen, meer moeite hebben met zelfmanagement, hun 'eigen regie' over de zorg is minder en ze bezoeken vaker de huisarts dan mensen die minder moeite hebben informatie over hun gezondheid te begrijpen en toe te passen. Wat is er nodig? Om gezond gedrag te bevorderen en gezondheidsvaardigheden te vergroten werkt een integrale aanpak met aandacht voor de wensen en mogelijkheden van betreffende burgers het best. Een voorbeeld is JOGG. Deze benadering waarin diverse partijen samenwerken is veelbelovend. Andere essentiële punten voor een succesvolle aanpak zijn: een goed beeld hebben van de jeugd en het tijdig signaleren van beginnende problemen op onderwijs- of gezondheidsgebied. Ook dit vereist samenwerking tussen 23

24 diverse partijen. Voor het vergroten van gezondheidsvaardigheden en het tegengaan van laaggeletterdheid zijn brede allianties nodig van onderwijsinstellingen, gemeenten, bibliotheken, werkgevers en zorgpartijen. Bevorderen van gezond gewicht al op jonge leeftijd Kinderen uit lagere sociaaleconomische groepen hebben vaker een lager geboortegewicht dan kinderen uit hogere sociaaleconomische groepen. In de eerste jaren na de geboorte draait dit patroon echter om. Onderzoeken tonen aan dat de BMI (de verhouding tussen gewicht en lengte) van kinderen uit de lagere sociaaleconomische groepen sneller stijgt. Vanaf dat vroege moment in het leven zijn er sociaaleconomische verschillen in overgewicht en obesitas. Dit maakt duidelijk dat de bestrijding van sociaaleconomische verschillen in overgewicht en obesitas al op jonge leeftijd moet starten. Voorkomen van overerving van armoede Gemeenten kunnen de overerving van armoede terugdringen door een preventief armoedebeleid te voeren. Dit kan eraan bijdragen dat kinderen een betere start maken in de maatschappij. Het gaat om het bieden van kansen aan kinderen om te voorkomen dat ze in een achterstandspositie terecht komen. Concreet kan dit betekenen: gratis naar de peuterspeelzaal, extra inzet op taalbeheersing, ondersteuning bij het maken van huiswerk of het ondersteunen van jongeren die zijn uitgevallen of dreigen uit te vallen in het onderwijs. Bij armoede is extra alertheid op de combinatie van problemen belangrijk. Bevorderen psychosociaal welbevinden Psychosociale problemen kunnen veel gevolgen hebben, bijvoorbeeld op schoolprestaties en deelname aan sociale activiteiten. Ook is er een relatie tussen psychosociale problemen en lichamelijke gezondheidsklachten. Dit kan onder meer leiden tot langdurig schoolverzuim. Preventie is mogelijk bijvoorbeeld in de samenwerking tussen het onderwijs, de jeugdgezondheidszorg en de huisarts. Versterken van gezondheidsvaardigheden Uit onderzoek is bekend dat 30 tot 50 procent van de mensen onvoldoende gezondheidsvaardigheden heeft. Het helpt hun situatie te verbeteren als deze mensen meer kennis over gezondheid en ziekte hebben, weten waar ze die kennis kunnen vinden en hoe ze die vervolgens kunnen toepassen. Zorgverleners en gezondheidsbevorderaars spelen hierin een centrale rol. Het begint met het herkennen van mensen met beperkte gezondheidsvaardigheden en het afstemmen van de voorlichting op deze groep, bijvoorbeeld door themasessies voor inwoners en deskundigheidsbevordering voor professionals. 24

25 Bron: Handreiking Gezonde Gemeente B. Participatie Met de Participatiewet wil het kabinet bereiken dat zoveel mogelijk mensen meedoen in de samenleving. Zie hiervoor ook het rapport de Limburg-factor. Meedoen (werk, opleiding, e.d.) is goed voor de gezondheid en wie gezond is kan makkelijker meedoen. Werk, inkomen en opleiding bepalen bovendien de sociaaleconomische status (SES) en hebben direct te maken met gezondheidsachterstand: hoe lager de SES, hoe meer kans op de meest voorkomende gezondheidsproblemen. Maatschappelijke participatie is daarom een nieuw en prominent onderdeel geworden van dit gezondheidsbeleid. Minder werkenden, meer arbeidsongeschikten Arbeidsparticipatie is in Zuid-Limburg lager dan in Nederland. Vooral lager opgeleiden hebben minder vaak een baan dan hoger opgeleiden. In Zuid-Limburg zijn meer arbeidsongeschikten dan in Nederland. Psychische aandoeningen zijn daarbij de meest gestelde diagnose. Het aantal mensen met een uitkering is gestegen. Grootste schooluitval in het middelbaar beroepsonderwijs (MBO) Voortijdig schoolverlaten leidt tot meerdere risico s zoals laaggeletterdheid, lage participatie en armoede. Aan het voortijdig verlaten van school gaat vaak een fase van ziekteverzuim vooraf. Dit wordt veroorzaakt door gezondheidsproblemen bij de leerling zelf of in het gezin. De grootste uitval vindt plaats in het MBO (niveau 1). Druk op vrijwilligers stijgt Het aantal mensen dat vrijwilligerswerk doet, neemt toe. Dat geldt vooral voor 65- plussers. Ook de vraag naar vrijwilligers neemt toe. Zonder gericht beleid zal de stijging van het aantal vrijwilligers geen gelijke tred houden met de stijgende vraag. Daardoor zal de druk op vrijwilligers te groot worden. 25