Cultuurhistorische inventarisatie gemeente Groningen Gemeente Groningen, dienst RO/EZ, afdeling Bouw- Woningtoezicht en Monumenten

Transcriptie

1 Cultuurhistorische inventarisatie gemeente Groningen Gemeente Groningen, dienst RO/EZ, afdeling Bouw- Woningtoezicht en Monumenten BOUWHISTORISCHE VERKENNING Adres: Akerkhof 16 Status: BBP Periode: veldwerk Onderzocht door: T. Tel, F. van der Waard (veldwerk); H. Wierts (archiefonderzoek). Auteur: F. van der Waard Datum: september 2005 Groningen Inleiding Deze bouwhistorische verkenning is uitgevoerd in het kader van het project Bouwhistorische inventarisatie en verkenning van de binnenstad van Groningen. Dit is het eerste project in het kader van de cultuurhistorische inventarisatie van het hele grondgebied van de gemeente Groningen die tot doel heeft de cultuurhistorische kwaliteiten in beeld te brengen. De bouwhistorische verkenning bevat een korte schets van de bouwgeschiedenis van het pand, een beschrijving van het interieur en het exterieur en een waardestelling. Het onderzoek richt zich in hoofdzaak op het gebouw zelf, waarbij in beperkte mate gebruik is gemaakt van schriftelijke bronnen en oud kaartmateriaal. De bouwgeschiedenis wordt daarom in hoofdlijnen weergegeven. Ook is het mogelijk dat achter voorzetwanden en verlaagde plafonds oudere constructies en interieur-afwerkingen verborgen zitten. Voor het onderzoek van de bouwgeschiedenis is gebruik gemaakt van het bouwdossier van de dienst Ruimtelijke Ordening en Economische Zaken van de Gemeente Groningen. BDM, Bureau voor bouwhistorisch onderzoek F.J. van der Waard/ Gemeente Groningen 1

2 10 Cultuurhistorische inventarisatie gemeente Groningen, bouwhistorische verkenning Akerkhof 16 SITUERING EN STRUCTUUR Akerkhof 16 staat op een rechthoekig perceel perceel (ca. 28 x 6 m) aan de zuidzijde van het Akerkhof. Het bestaat uit een diep voorhuis (ca. 15,4 x 6 m) van twee bouwlagen met een schilddak en een smalle aanbouw (7,5 x 2,7 m) waarvan het voorste gedeelte eenlaags is en het achterste gedeelte tweelaags. Beide gedeelten hebben een plat dak b 8-a 6-a 2-a 10t/m10/14 3 A-Kerk 2-a A-Kerkhof ZZ 20-b 18-f 16-a b 7-a 10-d a 2a 30-b a 22 3-a 2 4-a 4b 6-b 9-c 21 15a a 19-a 8-b BOUWGESCHIEDENIS Op de kaart van Haubois van ca wordt het pand aangegeven als onderdeel van een rijtje vrij korte diepe huizen. Gezien diverse sprongen in de muurdikte is het huis als een eenlaags diep huis opgezet. In het midden van het huis zit een kelder die mogelijk bij de oorspronkelijke opzet hoort. De datering van deze kern is niet helemaal duidelijk omdat het muurwerk niet gezien kan worden. Wellicht dateert deze kern uit de 17de eeuw en bestond deze al toen de kaart van Haubois werd gemaakt. Detail van de kaart van Haubois uit omstreeks 1643 met de bebouwing ten zuiden van het oostelijke gedeelte van het Akerkhof. BDM, Bureau voor bouwhistorisch onderzoek F.J. van der Waard/ Gemeente Groningen 2

3 56 4-b 8-a 6-a 2-a 10t/m10/14 3 A-Kerk 2-a A-Kerkhof ZZ 20-b 18-f 16-a b 7-a 10-d a 2 2a 4-a 4b 30-b a 22 3-a 6-b 9-c 21 15a a 19-a Het minuutplan van omstreeks 1830 met daarop aangegeven de moderne huisnummering. 8-b 10 Op het minuutplan van omstreeks 1830 is de omtrek van het huidige voorhuis en een smalle achterbouw te zien. De achterbouw was kleiner dan de huidige aanbouw en kan als een spoelkeuken of iets dergelijks geїnterpreteerd worden. In de tweede helft van de 19e eeuw werd het huis met een verdieping verhoogd en kwam de huidige voorgevel tot stand. Gezien de stijlkenmerken van de interieurafwerking ligt een datering omstreeks voor de hand. Van belang zijn in dit verband de kenmerkende in- en uitzwenkende vensterbanken en de marmeren haarden en het stucwerk stammen. Opmerkelijk is dat de zijmuren van de verdieping in halfsteens metselwerk werden opgetrokken. In 1895 wordt een aanvraag gedaan om in het gebouw een beneden- en een bovenwoning in te richten. Daartoe moet in de voorgevel een opgang gemaakt worden en de bestaande keuken in de tuin vernieuwd worden. Mogelijk dateert ook de gang met de plavuizen met sterpatroon en de deur aan het eind van de gang uit deze periode. De uitbouw werd toen vermoedelijk iets vergroot tot de huidige omtrek. Volgens een opmeting uit 1921 had de aanbouw een zolder met borstwering en een zadeldak. Op de begane grond was een keukentje met ondiep kamertje erachter. De begane grond vertoont onder de pleister 19de-eeuws muurwerk dat wel bij deze verbouwing van 1895 kan passen. In 1921 werd de uitbouw met een verdieping verhoogd waarin een slaapkamer werd ingericht. Om de verdieping te kunnen bereiken werd de huidige trap in het keukentje gebouwd. In de 20ste eeuw vonden geen ingrijpende verbouwingen plaats. In 1924 kwam er een winkel in het pand waarmee het voorste deel van de gangmuur weggebroken werd. In de tweede helft van de 20ste eeuw werd de winkel naar achteren nog iets uitgebreid waardoor men enige tussenwanden boven de kelder heeft weg gesloopt. Ook werd het plafond van de winkel verlaagd. gevels De voorgevel is gepleisterde lijstgevel van twee bouwlagen hoog en drie traveen en dateert zijn zijn huidige opzet uit omstreeks Opvallend is dat de vensters op de verdieping in verhouding tot de vensters op de begane grond erg hoog zijn. De gevel is voorzien van een blokpleister waarbij boven de vensters in de pleister strekken aangegeven zijn. De pleistering is van een imitatie frijnslag voorzien. Vlak boven het straatniveau is een plintzone donkere, vrij recente gemeteselde, bakstenen aangebracht. Op de begane grond bevinden zich in de linkertravee twee deuren samengevat in een kozijn. De deuren zelf zijn in de 20ste eeuw vernieuwd. Rechts daarvan twee H-vensters met een recente houten omlijsting. Ter hoogte van de bovendorpels bevinden zich ankers in de muurdammen die de balklaag boven de begane grond aan de gevel koppelen. BDM, Bureau voor bouwhistorisch onderzoek F.J. van der Waard/ Gemeente Groningen 3

4 De verdieping heeft drie H-vensters met houten geprofileerde omlijstingen. De omlijstingen beginnen op een houten blokje met een diamantvormige versiering. Alle kozijnen zijn voorzien van een duivejagerprofilering. De achtergevel is een gepleisterde recht gesloten gevel van twee bouwlagen. De rechtse (oostelijke) helft van de begane grond is ingebouwd door de aanbouw. De gevel heeft een donker gepleisterde plint. De begane grond heeft links een breed kozijn dat is uitgevoerd als een houten kruiskozijn. In de onderste raamvakken van dit kruis zitten draairamen. Het raamhout daarvan is in de 20ste eeuw vernieuwd. Het kozijn heeft een zware bovendorpel. Op de grens van de begane grond en de verdieping verjongt de muur iets. Mogelijk is het metselwerk onder deze sprong ouder. Op de verdieping bevinden zich twee T-vensters met kozijnen zonder profiel. Bij het rechterraam is het raamhout ooit vernieuwd. Het linkerraam heeft 19de-eeuws raamhout. Daarboven drie ankers met plat gesmeed uiteinde. Zijgevels De verdieping is aan de linkerzijde van halfsteens metselwerk opgetrokken, terwijl de muur van de begane grond dikker is. Er zit dan ook een sprong van ca. een halve steen aan de binnenzijde die bij de trap goed waargenomen kan worden. Ook aan de buitenkant is een kleine sprong zichtbaar. plattegrond per bouwlaag Het pand heeft een kleine kelder in het midden van het huis die vanuit de gang toegankelijk is. Het keldertje ligt dwars in het huis. Het voorste deel van de kelder heeft twee zeer korte lage tongewelfjes naast elkaar waarbij de tonnen in de lengterichting van het pand liggen. Het achterste gedeelte van de kelder is voorzien van een vrij recente aangebrachte balklaag die erg laag zit. Dit plafond heeft vroeger hoger gelegen zodat dit gedeelte van de kelder wat meer stahoogte had. Boven dit gedeelte van de kelder zullen de bedsteden hebben gezeten die toegankelijk waren uit de achterkamer. Op een plattegrond uit 1921 is hier een slaapkamer boven de kelder aangegeven. De vloer van de kelder is belegd met diverse plavuizen van 20,5 x 20,5 en van kleinere plavuizen 16 x 16 cm en Friese geeltjes van 18 x 8,7 cm. BDM, Bureau voor bouwhistorisch onderzoek F.J. van der Waard/ Gemeente Groningen 4

5 De kelder met de trap naar de gang. De begane grond heeft aan de linkerkant een gang over de volle lengte van het huis gehad. Vooraan is de gangmuur weggebroken. Rechts van de gang bevinden zich een voor- en een achterkamer. Voorin de gang zit aan de linkerkant een trap naar de verdieping. Dit is een 19de-eeuwse steektrap die aan de onderaan een klauwstuk heeft. De vloer van de gang is belegd met hard gebakken 19de-eeuwse plavuizen (1895?) die een patroon van sterren vormen. De plavuizen lijken op A (Pluis p. 331) die van gemaakt werden. Aan het einde van de gang is een deur met onder een paneel en boven roedenglas met gekleurd en gezandstraald glas. Het plafond van de gang is van gipskarton. Er zit een sprong in het plafond van de gang. Ook de vloer van de verdieping heeft op ca. 2/3 van de lengte een sprong. Zie aldaar. De gang op de begane grond naast de achterkamer gezien in de richting van de uitbouw. De gang met plavuizenvloer op de begane grond. De voorkamer heeft in de rechtermuur een roodbont marmeren schouw met stucwerk boezem. De neo barokke schouw heeft ook versierde consoles. De boezem heeft twee korinthische pilasters die een architraaf dragen. BDM, Bureau voor bouwhistorisch onderzoek F.J. van der Waard/ Gemeente Groningen 5

6 Het plafond van de voorkamer is in de tweede helft van de 20ste eeuw verlaagd. Het oorspronkelijke stucwerk plafond is vermoedelijk nog aanwezig. Tevens heeft men de voorkamer ooit een stuk naar achteren verlengd en tot over de kelder doorgetrokken. De vloer van het gedeelte van de kamer boven de kelder ligt een stukje hoger. Hier heeft zich vroeger een slaapkamer bevonden die vanuit de achterkamer toegankelijk was. De achterkamer heeft ook in de rechtermuur een stookplaats waarbij de schouw in baksteen in een stijl van de jaren 50 van de 20ste eeuw vernieuwd is, maar de oorspronkelijke stucwerkboezem nog aanwezig is. Deze boezem heeft een zelfde model als die in de voorkamer. Het plafond van de achterkamer is beplakt met behang. De verdieping heeft een eind-19de-eeuwse plattegrond vrijwel geheel bewaard. Bijna alle scheidingswanden zijn uit die tijd. De verdieping heeft een voorkamer die blijkens aftekeningen in het plafond bestaan heeft uit een smalle en een brede voorkamer. Daarachter bevindt zich een overloop/gang aan de linkerzijde met rechts daarvan een keuken, een tussenkamer en achteraan een achterkamer die weer de volle breedte van het pand in beslag neemt. Het achterste gedeelte van de gang is smaller omdat daar aan de linkermuur een douche/wc is ingericht. De voorkamer heeft in- en uitzwenkende vensterbanken ondersteund door gesneden consoles. De vensters zijn aan de binnenkant voorzien van een 19de-eeuwse betimmering met rechthoekige panelen. Het brede gedeelte van de kamer heeft een stucwerkplafond met perklijsten en een midden ornament. In de rechtermuur zit een 19de-eeuwse zwart marmeren haard met een stucwerkboezem met pilasters. Aan weerszijden van deze haard bevinden zich open kasten. Het middenornament van het plafond in de voorkamer. De gang/overloop heeft een eenvoudig stucplafond met omgaande lijst en in het voorste bredere gedeelte een middenornament. In de gang zitten twee dichtgezette vallichten. Op de overloop is een traphekje met een gedraaide trappaal en smeedijzeren spijlen. De overloop en de trap zijn voorzien van een lambrisering met kraalschrootjes. Die van de overloop zijn 20ste-eeuws. Op de plek waar de gang/overloop versmalt is een opstapje, waarvan de betekenis vooralsnog onduidelijk is. De keuken heeft tegen de rechtermuur een eenvoudige hoge houten keukenschouw en tegen de gangwand een vaste kast met houten deurknop. Een tweede kast met dubbele deuren en houten knop zit onder de trap. De keuken heeft een vallicht. Tussen beide kamers is een trap met kwartdraai omhoog. De leuning is voorzien van een 19de-eeuwse krul met rozet aan het uiteinde. De tussenkamer heeft een hoog geplaatst klapraam in de rechtermuur en twee vallichten. BDM, Bureau voor bouwhistorisch onderzoek F.J. van der Waard/ Gemeente Groningen 6

7 De tussenkamer is van een latere wand voorzien die door het voorste vallicht snijdt. Tussen deze wand en trap bevinden zich twee kasten. De achterste kast is toegankelijk vanuit de tussenkamer en heeft een vierpaneels Bruynzeeldeur. De voorste kast is vanuit de gang/overloop toegankelijk en is voorzien van een tweepaneelsdeur. Oorspronkelijk heeft de wand iets meer naar achteren gezeten, zodat op de plek van de huidige kastenwand en de tussenkamer twee ondiepe tussenkamers geweest zijn. De achterkamer heeft net als de voorkamer in- en uitzwenkende vensterbanken ondersteund door gesneden consoles. De vensters zijn aan de binnenkant voorzien van een 19de-eeuwse betimmering met rechthoekige panelen. De kamer heeft een stucwerkplafond met perklijsten hoekversieringen en een midden ornament. Ook zit er een 19de-eeuse marmeren haard in de rechtermuur met een stucwerkboezem met pilasters. De schouw wordt geflankeerd door kasten. De achterkamer op de verdieping. Bijna alle deuren op de verdieping zijn 19de-eeuwse tweepaneelsdeuren met knierscharnieren en geprofileerde deuromlijsting. BDM, Bureau voor bouwhistorisch onderzoek F.J. van der Waard/ Gemeente Groningen 7

8 kapconstructie De zolder heeft een borstwering. De kap bestaat uit rondhouten dan wel enigzins gekantrechte sporenparen. Elk sporenpaar heeft een gespijkerd haanhout. Elk derde sporenpaar is versterkt met een kreupele stijl. Deze zijn middels smeedijzeren haken aan de muurplaat verbonden. In de nok is een nokruiter en onder de beide dakvlakken liggen direct onder de haanhouten rondhouten gordingen. De kap is bekleed met asfalt op gaas waaroverheen de panbedekking is aangebracht. Op het voorschild liggen zwarte oudhollandse pannen op het achterschild rode oud-hollandse pannen, maar op de zijschilden liggen betonpannen. De zolder heeft een voor en achterkamer met een dwarswand die deze kamers van het middenstuk scheiden. In het middenstuk komt de trap uit bevindt zich de overloop en een recent afgescheiden zijkamer. De kap heeft een (jaren 30?) dakkapel achter. De zolder heeft in het zijvlak een groot driedelig gietijzeren klapraam en in het voorschild een kleiner tweedelig gietijzeren klapraampje. Beide kunnen uit de late 19de eeuw dateren. In de achterste tussenwand is gebruik gemaakt van oudere interieuronderdelen zoals een tweepaneelsdeur. In de wand zit een opgeklampte deur met een ruitvormige opening waarin vroeger glas heeft gezeten. De deur heeft knierscharnieren en een houten deurknop. In de voorste wand zit een vergelijkbare deur waar echter een recentere plaat opgezet is. In het middenstuk is een afgetimmerde lichtschacht die de keuken op de verdieping verlicht. DE AANBOUW Het aanbouwtje dateert dateert uit 1895 en is in 1924 met een verdieping verhoogd en geheel in halfsteenswerk gemetseld. De westelijke langsgevel grenst aan een binnenplaats achter het huis. De begane grond van deze gevel is gepleisterd de verdieping is in schoon metselwerk uitgevoerd. De begane grond heeft in de westelijke langsgevel drie vensters met kozijnen met duivejagerprofielering Het raamhout is vernieuwd. Boven de vensters zitten rollagen. Aan de onderkant van het gepleisterde muurwerk van de begane grond is een strook 19de-eeuwse stenen zichtbaar die duidelijk maken dat de begane grond een 19de-eeuwse oorsprong heeft. Ter hoogte van de rollagen zit een rij kleine 19de-eeuwse (?) ankers en zijn de balkkoppen van dunne balkjes zichtbaar. Op de verdieping bevinden zich twee vensters en een venster in de kopse gevel. De kopse eindgevel is geheel gepleisterd. Op de begane grond bevindt zich een halletje met een trap uit 1924 die naar de verdieping gaat. Daarachter is een kamer. De verdieping is niet bezocht. NB op de binnenplaats liggen roodbonte zandstenen vloerplaten (54 x 54 cm) die zeer waarschijnlijk vroeger in het huis gelegen hebben. WAARDESTELLING Akerkhof 16 heeft hoge stedenbouwkundige waarde omdat de bouwmassa nog min of meer de grootte van 16de- of 17de-eeuws eenlaags diep huis aangeeft dat later opgehoogd is en onderdeel is van een bouwblok met laatmiddeleeuwse percelerings- en bebouwingsstructuur die redelijk intact is gebleven. In dit verband zijn ondermeer de druppen aan weerszijden van belang. De voorgevel heeft positieve monumentwaarde als eind-19de-eeuwse lijstgevel. Bovendien is de voorgevel stedenbouwkundig van belang daar deze onderdeel van de historische zuidwand van het Akerkhof vormt. Dit is des te meer van belang omdat de relatie middeleeuwse Aa-kerk en historische bebouwing om het kerkhof heen nog min of meer intact is. BDM, Bureau voor bouwhistorisch onderzoek F.J. van der Waard/ Gemeente Groningen 8

9 De begane grond van het casco van het huis kan positieve tot hoge monumentwaarde hebben als mogelijk 16de- of 17de-eeuws casco wat betreft de zijmuren en de balklaag. De eind-19de-eeuwse kapconstructie van het huis heeft positieve monumentwaarde. De 19e eeuwse interieurindeling en afwerking is op de verdieping voor een deel gaaf bewaard gebleven (met name de voor- en achterkamer) en heeft hoge monumentwaarde. Op de begane grond is door verbouwingen de stuctuur aangetast. Van belang zijn hier de verhoogde middenzone vanwege de kelder en de gang links. AANBEVELINGEN Het verdient aanbeveling om bij een verbouwing een bouwhistorische waarneming te verrichten. BDM, Bureau voor bouwhistorisch onderzoek F.J. van der Waard/ Gemeente Groningen 9

10 BIJLAGE Uittreksel uit het bouwdossier van de dienst RO/EZ van de gemeente Groningen. Adres : A Kerkhof 16 Bouwdossiernummer : B 2650 D.I.V. bezoek : 19 januari De wed. van der Klei Sleutelberg dient een bouwaanvraag in tot het tot beneden- en bovenwoning inrichten van A Kerkhof 16 (dan A Kerkhof G9). Daartoe wil ze in de voorgevel een opgang maken en de bestaande keuken in de tuin vernieuwen. In een bouwrapport van de opzichter van de gemeente wordt een positief advies uitgebracht t.a.v. de vergunningverstrekking In een bouwrapport adviseert de opzichter van de gemeente een vergunning te verlenen aan H. Singer om op de stoep tegen de voorgevel van het gebouw een hek te plaatsen G.J. Gombert krijgt een vergunning voor het bouwen van een verdieping, bevattende een slaapkamer, op de aanbouw achter het gebouw G.J. Gombert krijgt een vergunning voor het wijzigen van de indeling door het wegbreken van een binnenmuur alsmede het bestemmen en inrichten van de begane grond van het gebouw tot een woning met winkel. Het werk wordt nog hetzelfde jaar voltooid G.J. Gombert krijgt een vergunning voor het bouwen van een houten bergplaats Het tonnenstelsel wordt opgeheven. De bestaande privaten worden voorzien van een inrichting tot waterspoeling en het afvoeren van de faecaliën naar het riool van de gemeente Er wordt een materiaalaanvraag ingediend t.b.v het herstellen van een bouwvallige schoorsteen Tijdens een onderzoek dat ingesteld wordt nadat de bovenwoning is gevorderd door de gemeente komt naar voren dat deze bovenwoning matig is onderhouden Mevr. de wed. H. Gombert Reinders krijgt een vergunning om t.b.v. haar bedrijf de in nummer 16 aanwezige woonruimte in gebruik te nemen als bedrijfsruimte G.G. Gombert krijgt een vergunning voor het aanbrengen van een reclamelichtbak tegen de voorgevel van het pand. H. Wierts BDM, Bureau voor bouwhistorisch onderzoek F.J. van der Waard/ Gemeente Groningen 10