Bouwhistorisch onderzoek

Transcriptie

1 Bouwhistorisch onderzoek BOUWHISTORISCHE VERKENNING Adres : Gedempte Zuiderdiep 134 Status : Gemeentelijk Monument Periode : februari 2010 Onderzocht door : Taco Tel Auteur : Taco Tel Datum : Groningen, 4 februari 2010 Inleiding Deze bouwhistorische verkenning is uitgevoerd in het kader van het project Bouwhistorische inventarisatie en verkenning van de binnenstad van Groningen. Dit is het eerste project in het kader van de cultuurhistorische inventarisatie van het hele grondgebied van de gemeente Groningen die tot doel heeft de cultuurhistorische kwaliteiten in beeld te brengen. De bouwhistorische verkenning bevat een korte schets van de bouwgeschiedenis van het pand, een beschrijving van het interieur en het exterieur en een waardestelling. Het onderzoek richt zich in hoofdzaak op het gebouw zelf, waarbij in beperkte mate gebruik is gemaakt van schriftelijke bronnen en oud kaartmateriaal. De bouwgeschiedenis wordt daarom in hoofdlijnen weergegeven. Ook is het mogelijk dat achter de huidige voorzetwanden en verlaagde plafonds oudere constructies en interieurafwerkingen verborgen zitten. Voor het onderzoek naar de bouwgeschiedenis is gebruik gemaakt van het bouwdossier van de dienst Ruimtelijke Ordening en Economische Zaken van de Gemeente Groningen.

2 Situering/ structuur Het pand Gedempte Zuiderdiep 134 staat aan de noordkant van een bouwblok dat verder wordt omsloten door de Driemolendrift, Coehoornsingel en de Stationsstraat. Het huis staat op een tamelijk diep perceel waarvan het achterste deel iets breder is. Het huis bestaat uit een tweebeukig eenlaags voorhuis onder een dwars geplaatst zadeldak. Op het achterdakvlak staat een zeer forse dakkapel met een afhangend lessenaarsdak. Rechts achter is een L-vormige aanbouw met plat dak die bestaat uit een gang die naar de keuken en wc voert. Deze aanbouw omsluit een binnenplaats. Bouwgeschiedenis Gedempte Zuiderdiep 134 ligt in een gebied dat in de tweede helft van de 15 e eeuw bij de stad werd getrokken. Een nieuwe aarden wal omsloot dit deel van de stadsuitbreiding. Het Zuiderdiep kwam daardoor in de stad te liggen en was niet langer meer een onderdeel van de verdedigingswerken. Het werd een stadsgracht waar schepen konden afmeren. Detail van de kaart van Jacob van Deventer uit 1565 waarop een deel van het gebied ten zuiden van het Zuiderdiep is afgebeeld. Rechts is de Herestraat met stadspoorten te zien. Lange tijd bleef het gebied ten zuiden van het Zuiderdiep dun bebouwd met veelal kleine eenlaagse huizen. Het Zuiderdiep was een gracht met weinig aanzien en ook dun bebouwd, een aaneengesloten gevelrij ontbrak op een aantal plaatsen. De situatie veranderde drastisch door de ontmanteling van de vestingwerken vanaf 1876 en de aanleg van de singels volgens het plan Brouwer uit De zuidrand van de stad werd een voornaam woongebied en de verkeerssituatie wijzigde. Het Zuiderdiep werd gedempt en de Stationsstraat aangelegd. Vanaf die tijd veranderde het karakter van de bebouwing aan het Zuiderdiep drastisch. De open plaatsen werden bebouwd; er werd gesloopt en nieuw gebouwd of eenlaagse huizen werden verhoogd. Gedempte Zuiderdiep 134 bleef eenlaags en dateert uit tenminste de 18 e eeuw, wellicht uit de 17e eeuw. Aanwijzingen hiervoor geven het gepleisterde muurwerk van de voorgevel waarin een muuranker is opgenomen, het metselwerk van de balklaag in het voorhuis en linker zijgevel. Deze zijgevel is met leem gemetseld waaruit blijkt dat dit als tussenmuur is gebouwd. Dit versterkt het vermoeden dat het huis onderdeel was van een reeks eenlaagse huizen zoals te zien op de vogelvluchtkaart van Haubois uit omstreeks Gedempte Zuiderdiep 134 (en 136) kunnen hiervan een overblijfsel zijn. Uit de gevonden bouwsporen in combinatie met de bouwtekeningen uit 1920 valt aan te nemen dat het huis in eerste instantie een eenkamerwoning was. De gang zat rechts met links daarvan de kamer. Tegen de achterwand waren twee bedsteden. Onder de bedsteden zat een ondiepe kelder (aardappelkelder). In een tweede bouwfase werd het huis naar achteren uitgebreid. Dit moet al voor 1830 zijn gebeurd gezien de weergave van het huis op de oudste kadasterkaart. Deze kamer had een forse schouw tegen de achtergevel van de eenkamerwoning. In een latere fase is de gang doorgetrokken tot aan de achtergevel. Eveneens voor 1830 kreeg het huis rechts een keukenaanbouw. 2

3 7-g Bouwhistorisch onderzoek gemeente Groningen Gedempte Zuiderdiep 134 Detail van de kaart van Haubois uit omstreeks 1643 waarop een lange rij eenlaagse huizen staat aangegeven. 16-b Reitemakersrijge Ganzevoortsingel 19t/m27 14-a12-a 10-a 17-a a Kruithuisgang 23 13t/m21 22t/m24 4t/m20 Jonkerstraat 11 2-b 141-a 148-a 146-a Bleekersgang 144/1 23-a a 9-b 1-d 5 7-e f 19-b a Stationsstraat a 17-b b b Torenstraat c e d b b 130-b a 1-a b 38-a 40 2/2 2-8b/c a 114-a 110-a a 104-a 112-a 102-a 4 37-b 115-f 6-a 8 Driemolendrift 113/ /a 51t/m /3 113 Kereweer Gedeelte van de kadasterkaart uit omstreeks 1830 met daarop aangegeven de moderne huisnummering. Duidelijk zichtbaar is het lege gebied waar later de Stationsstraat doorheen gelegd werd a 41-a a a 99-a c 103-c 37-a a 44-a In de jaren 60 of 70 van de 19e eeuw werd het huis gemoderniseerd. De kapconstructie werd vernieuwd en over de voor- en achterbeuk geplaatst. Verder werd de voorgevel gepleisterd en van 3

4 decoraties voorzien. Ongetwijfeld werd het interieur ook aangepakt maar hiervan resteert niet veel meer. Door de laat 19 e eeuwse en vroeg 20 e eeuwse wijzigingen is het aanzien van Gedempte Zuiderdiep 134 en 136 onderling verschillend geworden. Opvallend is wel dat de vensters van beide panden op dezelfde hoogte zitten. In 1901 wordt op het achterste gedeelte van het perceel van Gedempte Zuiderdiep 134 een twee bouwlagen hoge werkplaats met plat dak gebouwd. De voordeur kwam uit op de binnenplaats. Rond het midden van de 20e eeuw en in 1979 werden de achterbouwen vernieuwd en vergroot tot de huidige L-vormige plattegrond. De achtervleugel hiervan ligt voor de werkplaats uit 1901 en de voordeur is hierdoor geblokkeerd. De deuropening werd dichtgemetseld. Kennelijk is de werkplaats voor die tijd afgesplitst, het hoort momenteel bij Stationsstraat 4. Later in de 20 e eeuw is het pand een aantal keren verbouwd waarbij veel is gemoderniseerd. In 1984 werd in de gang een nieuwe trap geplaatst met traplift. De trap is vanaf de achterkant bereikbaar. Vermoedelijk is bij deze gelegenheid de muur tussen de voor- en achterbeuk opgeruimd omdat de gang door plaatsing van de trap werd geblokkeerd. Dat betekent dat de huidige gipskartonafwerking eveneens uit 1984 dateert. achterbeuk voorbeuk Tekening van de dwarsdoorsnede uit De structuur van het pand is duidelijk afleesbaar. In het midden is het keldertje te zien onder de bedsteden en links daarvan de haard van de achterkamer in de achterbeuk. Beschrijving exterieur Voorgevel De voorgevel is een drie traveeën brede en één bouwlaag hoge gevel die aan de bovenzijde wordt afgesloten door een lijst in de vorm van een hoofdgestel. Dit hoofdgestel bestaat uit een tweedelige architraaf, een fries en een kroonlijst. Aan weerszijden wordt de kroonlijst ondersteund door versierde consoles. Het pleisterwerk van de voorgevel is voorzien van schijnvoegen met imitatie frijnslag en boven de vensters worden door middel van schijnvoegen hanenkammen gesuggereerd. De venster- en deuropeningen hebben aan de bovenzijde kwart ronde hoeken, typerend voor de architectuur in de jaren 60 en 70 van de 19de eeuw. Rechts is de entree die bestaat uit een moderne voordeur zonder bovenlicht. Tot de plaatsing van de huidige deur zat hier wel een (bescheiden) bovenlicht. Links hiervan zitten twee H-vensters. Ter hoogte van de bovenlichten en het voormalige bovenlicht zijn geriemde lijsten aangebracht die op consoles rusten. De gevel is wit geschilderd met een donkergrijze plint. Links van het linker venster is in het pleisterwerk een ankerknoop zichtbaar. In het midden staat een forse 19e-eeuwse houten dakkapel. De dakkapel heeft een zadeldakje met langs de dakrand een 4

5 houten versieringslijst in de vorm van een golvend patroon. De dakkapel bevat een groot venster. De belegstukken rond het venster zijn eenvoudig geprofileerd. Midden boven het venster zit een uitschuifbare hijsbalk. Het venster bevat een modern uitzetraam met verticale middenroede. Oorspronkelijk zat hier een deurstel met glas en onderpanelen. Linker zijgevel De linker zijgevel was oorspronkelijk een tussenmuur totdat Gedempte Zuiderdiep 132 in de jaren 80 of 90 van de twintigste eeuw werd gesloopt. Vrij recent is op de plaats van dit huisje een glazen bouwvolume op palen gebouwd met op de begane grond een eenlaags glazen bouwdeel. Hierin is de tussenmuur zichtbaar, bovendaks is de muur gepleisterd. De tussenmuur is gemetseld van forse hergebruikte bakstenen. Een belangrijk deel van dit muurwerk is in leem gemetseld. De datering van de muur is lastig te bepalen. In leem gemetselde tussenmuren lijken in de 17e eeuw relatief veel voor te komen maar dat vormt nog geen bewijs voor de datering van deze muur. Achtergevel De achtergevel is een wit geschilderde bakstenen muur uit het midden van de 20e eeuw waarin twee vensters zitten die ieder een bovenlicht hebben in de vorm van een uitzetraam boven een vast kalf. Het glas van de onderramen is rechtstreeks in de kozijnen gezet, raamhout ontbreekt hier. Aan de bovenkant zit een fors boeiboord. Op het dak staat een bijzonder forse houten dakkapel die eveneens uit het midden van de 20e eeuw dateert. Het heeft twee excentrisch geplaatste vensters en bovenlangs een zinken bakgoot op ijzeren beugels. Ter weerszijden van de dakkapel bevindt zich een stukje van het lessenaarsdak. Opvallend is dat het dakje aan de oostkant beduidend flauwer helft dan het dakje aan de westkant. Rechter zijgevel Dit is een tussenmuur met Gedempte Zuiderdiep 136. Gevel aanbouwen Deze gevels gemetseld van bakstenen en wit geschilderd en dateren uit het midden van de twintigste eeuw en uit Deur en vensters in deze gevels zijn van gelijke ouderdom. Beschrijving interieur Voorhuis De plattegrond van het voorhuis bestaat uit een voorhuis en achteraanbouw. In het voorhuis is rechts, achter de voordeur, een gang met trap naar de verdieping. Links hiervan is de voorkamer die in open verbinding staat met de achteraanbouw. De achteraanbouw bevat een ongedeelde ruimte die rechts achter in verbinding staat met de achteraanbouw. De voor- en achterkamer hebben een moderne afwerking met geschilderd gipskarton. Beide kamers hebben in de plafonds omkiste balken die allebei haaks op de rooilijn liggen. Tussen de kamers zat oorspronkelijk een muur, dit was de achtermuur van het oorspronkelijke dwarshuis. Deze muur is in de twintigste eeuw vervangen door een stalen portaal. Omdat op diverse plaatsen de moderne afwerking was verwijderd kon een deel van de achterliggende constructie en afwerking bekeken worden. Boven het portaal is een restant van een dubbel schoorsteenkanaal bewaard gebleven. Op een opmetingstekening uit 1920 valt te zien dat de achterkamer tegen deze muur een forse schouw had. De gangmuur is een halfsteens muur gemetseld van geeltjes. Deze muur sluit boven onder de plafondbalk aan met een stroomlaag. Achteraan zijn in deze muur bouwsporen te zien. Hieruit valt op te maken dat de onderkant van de bedsteden aan de voorkant een halfsteens muurtje hadden. Dit zal verband houden met een half verdiepte kelder die onder de bedsteden zat, zoals aangegeven op de opmetingstekening uit Mogelijk heeft men in een latere fase ten koste van een deel van de rechter bedstede en de kelder de trap naar zolder in deze zone geplaatst. Dat kan de aftimmering van een doorgang in de gangmuur op deze plaats verklaren. Naast deze aftimmering zit in de gangmuur een restant van een laag kozijn dat even hoog is als het halfsteens muurtje aan de voorzijde onder de bedsteden. Wellicht was hier de toegang tot de kelder totdat de trap hier werd geplaatst. Achter de moderne afwerkingen valt te zien dat de beide zijmuren van pleister en witsellagen zijn voorzien. 5

6 De trap naar zolder dateert uit 1984 en is vanaf de achterkant toegankelijk. Ter plaatse van de tussenmuur zit in de muuropening een eenvoudige 19e eeuwse houten boog met kraalprofilering. In de voorkamer zitten iets voor het midden een schouw met schoorsteenkanaal. Het geheel is met moderne omtimmeringen afwerkt. Wellicht zit hieronder nog een oude(re) schouw. Links achter in de zit een, eveneens modern omtimmerde, hoekschouw. In het midden van het plafond van de voorkamer zit een omkiste balk. Deze omkisting is modern. Hieronder zit een tweede, 19e eeuwse, omkisting met een kraalprofilering. Achter de moderne omkisting van de plafondbalken van de achterkamer zitten tamelijk dunne balken die veelal een kwart ronde profilering hebben. Het is opvallend dat de balken ver doorbuigen. Zolder De zolder heeft grotendeels een moderne indeling van gipskartonwanden. In het midden is een kast die naast het schoorsteenkanaal van de achterkamer in de achterbeuk zit. In het midden rechts zit een vallicht in het plafond op de kruising van enkele moderne scheidingswanden. Vermoedelijk was onder het vallicht oorspronkelijk de trap van beneden. Voor het overige vertoont het interieur geen bijzonderheden. Tegen de linker zijmuur is in de achterbeuk de aftekening te zien van een lagere gelegen aansluiting waaruit blijkt dat het dak aanvankelijk lager lag. Kapconstructie De kapconstructie dateert uit de 19e eeuw en bestaat uit rondhouten sporenparen die in de nok op een nokruiter aansluiten. Slechts een klein gedeelte van de constructie kon goed worden bekeken. Achteraanbouw De eenlaagse L-vormige achteraanbouw met plat dak heeft wit geschilderde buitenmuren uit het midden van de 20e eeuw en Vensters en deur dateren uit de bouwtijd. Waardestelling Het pand is van belang vanwege: De stedenbouwkundige situering als herinnering aan de stedenbouwkundige ontwikkeling van dit gebied voor circa 1880 geeft dit pand een hoge monumentwaarde. Het eenlaagse karakter is essentieel en vormt een van de laatste exemplaren van een bebouwingstype dat eeuwen lang karakteristiek was voor dit deel van de stad. Vanwege de samenhang in typologie met Gedempte Zuiderdiep 136. De architectuur van de voorgevel van een eenlaags huis met een karakteristieke 19e eeuwse afwerking. Het casco van het pand met oude bouwmuren en mogelijk ook een oude balklaag. Deze onderdelen kunnen uit de 17 e eeuw dateren. 6

7 Plattegrondtekening uit

8 BIJLAGE: Uittreksel uit het bouwdossier van de dienst RO/EZ van de gemeente Groningen. Adres : Gedempte Zuiderdiep 134 Bouwdossiernummer : B 4278 D.I.V. bezoek : 27 juni J.D. Brongers krijgt een vergunning voor het oprichten van een gebouw bevattende werk- en bergplaats op de open grond achter het pand B. Cohen krijgt een vergunning om de voorkamer van het pand aan bewoning te onttrekken en dit vertrek te bestemmen en in te richten tot kantoor. Jaren 1950 Het pand heeft te lijden van achterstallig onderhoud (oa bouwvallige achtergevel, lekkage). De eigenaresse mevr. S.H. Cohen ontvangt enkele malen een aanschrijving van de gemeente en 1976 Er wordt een vergunning verleend voor het aanbrengen van een reclamelichtbak tegen de voorgevel van het pand. Er is een tabakswinkel in het pand gevestigd Er worden een nieuw toilet en douche in de schuur van het pand gemaakt. Hiervoor wordt een bouwvergunning afgegeven Er worden een vaste trap en stoeltjeslift in het pand gemaakt t.b.v. een gehandicapte bewoner. H. Wierts 8