Evaluatie van de werkwijze en resultaten van het LSOVD-groepswerk. Laura van Duin, MSc Ir. Elske Wits

Transcriptie

1 Evaluatie van de werkwijze en resultaten van het LSOVD-groepswerk Laura van Duin, MSc Ir. Elske Wits

2 Inhoud 1 Inleiding LSOVD: steun aan verwanten van verslaafden Positie van de LSOVD Doelstelling en onderzoeksvragen Methode van onderzoek 8 Evaluatie van de werkwijze en resultaten van het LSOVD-groepswerk Auteurs Laura van Duin, MSc Ir. Elske Wits Dit onderzoek is uitgevoerd in opdracht van de Landelijke Stichting voor Ouders en Verwanten van Drugsverslaafden en de Stichting Steunfonds van Drugsgebruikers. Rotterdam, september 2012 IVO Instituut voor Onderzoek naar Leefwijzen en Verslaving Heemraadssingel DM Rotterdam T secretariaat@ivo.nl ISBN Resultaten Reguliere hulp aan familie van drugsverslaafden in Nederland Organisatie en werkwijze van de LSOVD Wijze van kennismaking met het LSOVD-groepswerk, aanleiding en duur van de deelname Manier van kennismaking Reden van kennismaking Duur van deelname aan de groepen Ervaring met reguliere hulpverlening Waardering van het groepswerk Steun en advies lotgenoten Betekenis voor de arbeidsparticipatie Invloed op het gezin en familierelaties Ervaren problemen in de omgang met de verslaafde Betekenis voor de omgang van familieleden met de verslaafde Betekenis voor de hulpverlening Aanbevelingen (ex-)deelnemers 21 3 Samenvatting en conclusie Reguliere hulp aan familie van drugsverslaafden in Nederland Organisatie en werkwijze LSOVD Wijze van kennismaking met het LSOVD-groepswerk, aanleiding en duur van de deelname Waardering van het groepswerk door de deelnemers aan de groepen en de drugsverslaafde familieleden Wat levert het op voor het gezin, familierelaties en hulpverlening Conclusie 26 Ontwerp & druk Basement Grafische Producties, Den Haag 3

3 Literatuur 28 Bijlage 1 Methoden van onderzoek Documentenanalyse Interviews Interviews gespreksgroepsleiders Interviews deelnemers Interviews (ex-)verslaafden Online vragenlijst 32 Bijlage 2 Topiclijst interviews gespreksgroepsleiders 35 Bijlage 3 Topiclijst interviews deelnemers 37 Bijlage 4 Topiclijst interviews (ex-)verslaafden 39 Bijlage 5 Online vragenlijst 41 inleiding Inleiding 4

4 Evaluatie van de werkwijze en resultaten van het LSOVD-groepswerk Inleiding Daarbij is ook gezocht naar mogelijke verbeterpunten en kansen voor verdere ontwikkeling van de werkwijze. In deze rapportage worden de bevindingen beschreven. Hoofdstuk 1 Inleiding 1.1 LSOVD: steun aan verwanten van verslaafden De LSOVD (Landelijke Stichting voor Ouders en Verwanten van Drugsverslaafden) is een vrijwilligersorganisatie die zich sinds dertig jaar actief inzet voor ouders en andere familieleden van druggebruikers. In 2011 bestond de LSOVD uit vijftig actieve vrijwilligers. Centraal in de activiteiten staat het behartigen van de belangen van de aangesloten drugsverslaafde familieleden en het vergroten van hun weerbaarheid. De behoefte aan ondersteuning is vaak erg groot (Van Reybrouck, Vandeburie & Soyez, 2011). Samenleven met een verslaafde kan leiden tot ernstige en langdurig aanhoudende stress. Dit kan meerdere oorzaken hebben. Zo is men vaak bezorgd over de gezondheid en het welzijn als gevolg van het gebruik. Daarnaast kan men het samenleven met de verslaafde als onaangenaam ervaren. Ook voelt men zich vaak beschaamd, schuldig of wanhopig en kunnen er financiële problemen ontstaan. De ontstane stress kan langdurig aanhouden (Soyez, 2006). Slechts een beperkt aantal ggz-(geestelijke gezondheidszorg-) en verslavingszorginstellingen biedt familieleden interventies aan die gericht zijn op omgang met verslaving. Uit onderzoek onder 34 instellingen blijkt dat deze interventies in 2009 naast de LSOVD bij slechts twee instellingen en in 2010 bij vier instellingen werden aangeboden (Dijkstra & Ruiter, 2011). De ondersteuning van de naasten van cliënten door de verslavingszorg is dus nog gebrekkig. Familieleden worden vaak vooral als onderdeel of oorzaak van de verslavingsproblematiek gezien, in plaats van als betrokkenen die zelf ook behoefte hebben aan informatie en steun (Van de Mheen, Van der Poel, Van Vliet & Stoele, 2010). De werkzaamheden van de LSOVD lijken dus een belangrijk hiaat in het bestaande aanbod van hulpverlening op te vullen. In verhouding tot de omvang van verslavingsproblematiek in Nederland is de bekendheid en het bereik van de LSOVD echter relatief laag. Bovendien is de financiering van het werk een knelpunt. Vanwege deze schijnbare tegenstrijdigheid heeft de LSOVD onderzoeksbureau IVO verzocht om de werkzaamheden van de stichting en de ervaringen van betrokkenen in beeld te brengen, en na te gaan wat het LSOVD-werk voor de families van verslaafden, de verslaafden zelf en de hulpverlening betekent. Drugs- en alcoholverslaving komen vaak in combinatie voor. In deze rapportage worden met de term drugs diverse verslavende middelen aangeduid, waaronder ook alcohol. Waar over drugsverslaving wordt geschreven, kan dus ook alcoholverslaving worden gelezen. In dit hoofdstuk worden allereerst de positie van de LSOVD (1.2) en de vraagstelling (1.3) beschreven. 1.2 Positie van de LSOVD Binnen het aanbod van verslavingszorginstellingen is het contact met verwanten onder te verdelen in drie soorten: 1. Contacten bij de behandeling van de cliënt, als onderdeel van die behandeling. Bij meerdere verslavingszorginstellingen wordt bijvoorbeeld Multidimensionele Familietherapie (MDFT) of Multi Systeem Therapie (MST) gebruikt voor de behandeling van adolescenten met verslavingsproblematiek. Hierbij wordt een goed functionerend gezin gezien als een beschermende factor die jongeren voor problematisch gedrag kan behoeden (Rigter & Mos, 2006; Henggeler e.a., 2002); 2. Contacten die niet direct gekoppeld zijn aan behandeling van de cliënt, maar wel bedoeld zijn om een bijdrage te leveren aan een positieve uitkomst van die behandeling. Een voorbeeld hiervan zijn gespreksgroepen voor ouders van verslaafde jongeren. Hierin wordt inzicht gegeven in verslavings problemen en wordt aan ouders uitgelegd hoe zij kunnen bijdragen aan het minderen of stoppen van het gebruik; 3. Contacten gericht op ondersteuning van de naasten (Van de Mheen, Van der Poel, Van Vliet & Stoele, 2010), meestal in de vorm van laagdrempelige zelfhulpgroepen (Resultaten Scoren, 2005). Uit onderzoek onder vijf verslavingszorginstellingen blijkt dat groepsgesprekken vooral gericht zijn op het verstrekken van informatie, geven van handvatten, leren stellen van grenzen en lotgenotencontact (Van der Poel, Van Vliet & Stoele, 2008). Aan dit lotgenotencontact lijken deelnemers van de groepen de meeste waarde te hechten. Hierbij gaat het vooral om erkenning, herkenning, het uitwisselen van ervaringen, steun, begrip en in mindere mate tips en adviezen (Resultaten Scoren, 2005). Onder deze laatste categorie valt het aanbod van de LSOVD. In de gespreksgroepen die zij organiseert staat de ondersteuning van naasten centraal. 1.3 Doelstelling en onderzoeksvragen Het beoogde doel van het onderzoek is om in kaart te brengen wat de meerwaarde is van het LSOVD-werk voor familieleden van drugsverslaafden, de drugsverslaafden zelf en de hulpverlening. Er zal daarnaast ook inzicht worden gegeven in mogelijke verbeterpunten in het groepswerk en mogelijkheden tot verdere ontwikkelingen binnen de LSOVD. 6 7

5 In dit onderzoek staat de volgende hoofdvraag centraal: Hoe is het LSOVD-groepswerk georganiseerd en wat levert het op voor de deelnemers aan de groepen, het drugsverslaafde familielid en de hulpverlening? Deze hoofdvraag is uitgesplitst in vijf deelvragen, namelijk: 1. In hoeverre worden familieleden van drugsverslaafden in Nederland betrokken bij de reguliere behandeling van de verslaving? 2. Hoe is de LSOVD georganiseerd en wat is de werkwijze? 3. Hoe komen familieleden van verslaafden bij gespreksgroepen terecht, met welke aanleiding en hoe lang neemt men deel aan de groepen? 4. Hoe waarderen de deelnemers aan de groepen en de drugsverslaafde familieleden het groepswerk? 5. Op welke wijze worden de relatie tussen familieleden en hun verslaafde familielid, het hulpverleningsproces en de situatie van de verslaafde beïnvloed door de ondersteuning die familie gezocht heeft bij het LSOVD-groepswerk? resultaten Resultaten 1.4 Methode van onderzoek Om antwoord te geven op de hoofd- en deelvragen is gebruik gemaakt van verschillende onderzoeksmethoden. Allereerst is een documentenanalyse uitgevoerd, vervolgens zijn interviews gehouden met 4 gespreksgroepsleiders, 8 deelnemers en 3 (ex-)verslaafden en tot slot hebben we een online vragenlijst uitgezet onder gespreksgroepsleiders, deelnemers en ex-deelnemers. Voor een verder beschrijving van de onderzoeksmethoden zie bijlage 1. In het volgende hoofdstuk (2) wordt ingegaan op de resultaten van het onderzoek. Het rapport eindigt met de conclusies in hoofdstuk 3. 8

6 Evaluatie van de werkwijze en resultaten van het LSOVD-groepswerk Resultaten 1. Ouders en verwanten leren omgaan met het verslaafde familielid en hun eigen weerbaarheid vergroten; 2. Het vergroten van erkenning van ouders en verwanten als belanghebbenden binnen de verslavingszorg. Hoofdstuk 2 Resultaten 2.1 Reguliere hulp aan familie van drugsverslaafden in Nederland In totaal hebben in personen behandeling gekregen bij een verslavingszorginstelling waarvan driekwart mannen zijn. Van het soort behandelcontacten was 78% individueel met de cliënt, daarnaast 20% in groepsverband en 2% werd aangemerkt als systeemcontact (Wisselink, Kuijpers & Mol, 2012). Onder systeemcontacten worden contacten met de cliënt en familieleden of andere personen uit hun omgeving (bv. de werkgever) samen geschaard. Hieruit maken we op dat vanuit verslavingszorginstellingen het contact met familie van verslaafden gering is. Doel van het betrekken van het systeem bij de behandeling is bovendien om in te grijpen op factoren in het systeem die het herstel kunnen bevorderen. Hoofddoel is niet het bieden van steun aan de familie of partner. Dit soort contacten valt onder de categorie nevencliënten. Het aantal nevencliënten was in 2011 bijna 6000 personen. In 2007 waren dit nog 3500 personen. Hiervan is iets minder dan twee derde vrouw en iets meer dan een derde man (Wisselink, Kuijpers & Mol, 2012). Naast deze hulpverleningscontacten bieden sommige preventieafdelingen familieleden de mogelijkheid om informatie en steun te vinden. In 2010 waren er vier instellingen (van de 30 in totaal) die een preventieaanbod hadden voor familieleden en verwanten over omgang met verslaving. In 2011 was dit nog 1 instelling van de 20 onderzochte GGZ-instellingen (Dijkstra, Ruiter, Poel, & Boon, 2012). Mogelijk is er dus in het aanbod voor familieleden een verschuiving opgetreden van preventie naar behandeling. 2.2 Organisatie en werkwijze van de LSOVD Doelstelling Uit de documentenanalyse blijkt dat de LSOVD zich als landelijke vrijwilligersorganisatie sinds dertig jaar inzet voor ouders en andere familieleden van drugsverslaafden in Nederland. Hoofddoelen zijn: Activiteiten De belangrijkste activiteiten van de LSOVD zijn het geven van voorlichting aan familieleden van drugsverslaafden en personeel van verslavingszorginstellingen, en het organiseren van gespreksgroepen waarin lotgenotencontact plaatsvindt. Deze gespreksgroepen worden geleid door hiertoe opgeleide gespreksgroepsleiders, die zelf als deelnemer bij de gesprekgroepen zijn begonnen. De benodigde vorming en scholing van nieuwe vrijwilligers wordt door de zogenoemde actieven (reeds geschoolde vrijwilligers) van de LSOVD verzorgd en vormt een andere belangrijke activiteit. Daarnaast vindt belangenbehartiging plaats op het gebied van familiebeleid en systemisch werken. Al deze activiteiten worden met medewerking van de actieven bewerkstelligd. Zij verzorgen ook een telefonische en een digitale hulpdienst waarbij ouders en verwanten informatie kunnen verkrijgen of hun eigen verhaal kunnen vertellen. Daarnaast kan men contact opnemen met een van de zes steunpunten, die aansluiten bij specifieke doelgroepen, te weten grootouders met een drugsverslaafd kind die voor hun kleinkind(eren) zorgen, ouders met een kind dat ten gevolge van drugs is overleden, ouders van jongere kinderen met drugsproblemen, broers en zussen van een drugsverslaafde, familieleden van drugsverslaafden met dubbele diagnose en partners van een drugsverslaafde. Los van deze verschillende activiteiten stimuleert de LSOVD wetenschappelijk onderzoek op het gebied van drugsverslaving en de belangen van familieleden. Gespreksgroepen Lotgenotencontact vindt voornamelijk plaats in de gespreksgroepen die verspreid over het land georganiseerd worden. In 2011 waren er 18 gespreksgroepen actief met 170 deelnemers, elk onder leiding van twee gespreksgroepsleiders die eerst zelf aan de gespreksgroep deelnamen en later intensief geschoold zijn tot gespreksgroepsleider. Een bijeenkomst vindt ongeveer eens per maand plaats. De grootte van de groep loopt uiteen van 6 tot soms 12 deelnemers. Doel van het lotgenotencontact is om, door het uitwisselen van ervaringen, te leren omgaan met de verslaving van kind of verwant en de weerbaarheid van de deelnemers te vergroten. Vergroten van de weerbaarheid betekent in dit verband het verbeteren van de eigenwaarde en het zelfvertrouwen. Nieuwe deelnemers krijgen tijdens een intakegesprek met de gespreksgroepsleider een map met informatie over thema s die ook in de gespreksgroepen worden behandeld. Thema s zijn onder meer de vraagstukken: wat is een zelfhulpgroep? en waarom doet hij zo?. Daarnaast komen de onderwerpen middelen, de Hev-pp schaal (houding, emotie, verstand) en rouwverwerking als thema aan bod. Tijdens de gespreksgroep komen naast deze thema s ook punten als schuldgevoelens en tobberijen, leven met onoplosbaarheden en de Reddersdriehoek 1 aan de orde. 1 De reddersdriehoek (afkomstig uit de Transactionele Analyse) beschrijft een mechanisme dat zich afspeelt tussen twee personen die wisselen tussen drie posities: de redder, het slachtoffer en de aanklager. Binnen een relatie tussen een verslaafde en zijn of haar ouders (of ander familielid) is de meest voorkomende positiestelling dat de ouder de redder is en de verslaafde het slachtoffer (wordt). De moraal van de reddersdriehoek is dat de ouder en de verslaafde samen in het gedragsrepertoire van de drie posities gevangen blijven

7 Evaluatie van de werkwijze en resultaten van het LSOVD-groepswerk Resultaten Tijdens de gespreksgroep wordt gestart of geëindigd met een gedicht dat te maken heeft met verslaving. Aan het begin van de bijeenkomst is er ruimte voor een rondvraag en het voorstellen van nieuwe deelnemers. De deelnemers wordt gevraagd te vertellen wat ze hebben meegemaakt in de afgelopen maand. Op het verhaal van een deelnemer kan worden ingehaakt, bijvoorbeeld bij herkenning van de situatie. Naar aanleiding van de rondvraag wordt een bijpassend thema uitgekozen, dat met ervaringen van de deelnemers wordt uitgewerkt. 2.3 Wijze van kennismaking met het LSOVD-groepswerk, aanleiding en duur van de deelname In de interviews en via de online vragenlijst is nagegaan hoe men bij de gespreksgroepen terecht is gekomen, wat de aanleiding daarvoor was, hoe lang men deelneemt aan de groepen en wat de ervaringen zijn met de reguliere hulpverlening Manier van kennismaking Deelnemers en gespreksgroepsleiders uit drie gespreksgroepen zijn via veel verschillende wegen in contact gekomen met de LSOVD. Van de twaalf geïnterviewden hebben er vier via internet het telefoonnummer gevonden en vervolgens telefonisch contact opgenomen. Anderen hadden via een verslavingszorginstelling een oudercursus gevolgd, waarin verteld werd over de LSOVD (2 personen), namen telefonisch contact op naar aanleiding van de folder van de LSOVD bij een verslavingszorginstelling (1), kregen van de huisarts het advies contact op te nemen met de LSOVD (2), werden op de hoogte gebracht via het jongerenwerk in de eigen gemeente (1), kregen het telefoonnummer van een familielid (1) of kregen via Slachtofferhulp een folder van de stichting aangereikt (1). Ook onder de 33 respondenten die de online vragenlijst hebben ingevuld is de kennismaking divers: van hen zijn er vijf via internet met de stichting in contact gekomen, vier via de verslavingszorginstelling van het verslaafde familielid en vier via een andere ouder of verwant die al bekend was met de LSOVD. Daarnaast zijn twee respondenten via de huisarts en twee direct via de gespreksgroepsleider met de LSOVD in contact gekomen. De andere 16 hebben op uiteenlopende wijze met de LSOVD kennis gemaakt. Eén gespreksgroepsleider en een ex-verslaafde zijn al langere tijd betrokken bij andere zelfhulpgroepen zoals Al-Anon, Stichting Coke van Jou en de Narcotics Anonymous (NA) Reden van kennismaking Alle deelnemers en gespreksgroepsleiders hadden op het moment dat ze contact zochten met de LSOVD aanzienlijke problemen met hun kind of verwant vanwege diens verslaving. Bij twee deelnemers was er sprake van een ingrijpend incident voorafgaand aan het contact; een misdaad en het plotselinge verlies van werk van de verslaafde. Bij drie personen was schaamte voor de eigen situatie een belangrijke reden om er niet met familie of vrienden over te praten, maar wel met de LSOVD vanwege hun behoefte aan hulp. Twee geïnterviewden waren bewust op zoek naar lotgenotencontact om op die manier ervaringen te kunnen delen met mensen die ook te maken hebben met een verslaafd kind of familielid. Ook het ontbreken van kennis over drugs en verslaving werd als reden genoemd om contact op te nemen. Sommige deelnemers wilden hun kennis uitbreiden om zo meer inzicht te krijgen in de situatie en de bijkomende problemen Duur van deelname aan de groepen Uit de interviews komt naar voren dat er grofweg drie soorten deelnemers zijn te onderscheiden: (1) mensen die korte tijd deelnemen en de groep verlaten wanneer het beter gaat met de deelnemer zelf of de verslaafde, (2) deelnemers die gedurende meerdere jaren naar de gespreksgroep gaan en (3) deelnemers die meer dan tien jaar (soms wel tientallen jaren) naar de gespreksgroep gaan. De duur van deelname aan de gespreksgroepen van de geïnterviewde deelnemers ligt tussen de één en vijf jaar. Degenen die eerst deelnamen aan een gespreksgroep en nu gespreksgroepsleider zijn, waren tussen de één en vijf jaar deelnemer voordat ze gespreksgroepsleider werden en zijn nu tussen de één en zestien jaar gespreksgroepsleider Ervaring met reguliere hulpverlening Acht van de vijftien gespreksgroepsleiders, deelnemers en (ex-)verslaafden geven aan geen steun te hebben (gehad) van de reguliere hulpverlening. Vijf van hen hebben hier ook niet naar gezocht. Ervaringen van de andere gespreksgroepsleiders en deelnemers met de reguliere hulpverlening, waaronder de huisarts, de geestelijke gezondheidszorg en de verslavingszorg, zijn wisselend. Drie deelnemers hebben eerder individuele hulp gekregen via een psycholoog, psychotherapeut en een NLP-therapeut (Neuro Linguïstisch Programmeren). Zij beoordelen deze hulpverlening als positief. Zij vinden het wel een heel ander soort steun dan men van de LSOVD krijgt in de gespreksgroep. Een deelnemer vertelt: Dat was heel anders, want de psycholoog heeft verder geen ervaring met deze situatie. Het fijne bij de LSOVD is dat je mensen treft die in hetzelfde schuitje zitten. Als ik één woord zei, dan keken die andere zussen me aan: Goh, ik weet precies wat je bedoelt. Die herkenning en steun die je daarvan ervaart is van hele grote waarde voor mij geweest en nog steeds. Een gespreksgroepsleider vertelt over de ervaring met een psychotherapeut: Het was een verwerkingsperiode die ik heb doorgemaakt. Het heeft mij heel erg geholpen om de hele levensloop van mijn dochter te beschrijven. En ik heb daar veel kunnen praten over wat het voor mij betekend heeft. Het waren eigenlijk rouwgesprekken en over mijn angsten waar het zou eindigen. Die zaken kon ik niet in de groep kwijt. Twee personen hebben een oudercursus bij een verslavingszorginstelling gevolgd over de omgang met een verslaafd kind. Negatieve ervaringen met de reguliere hulpverlening bestaan bijvoorbeeld uit het niet betrokken worden bij de behandeling. Zo worden ouders niet altijd op de hoogte gebracht van het weglopen van hun kind tijdens een opname. Een gespreksgroepsleider vertelt: Woensdagavond was er bezoekuur. Toen ik daar naartoe ging, bleek mijn dochter te zijn weggelopen. Die eerste keer is die klap zo enorm groot, dat kan ik niet beschrijven. Toen zakte echt weer alle grond onder mijn voeten vandaan. Ik dacht dat ze daar was en gered werd, maar dat was niet zo. Ik werd niet gebeld, niet op de hoogte gehouden, omdat ze volwassen is. Ik dacht: als ze me nou hadden verteld dat ik rekening moest houden met een terugval. Maar dat gesprek is er helemaal niet geweest

8 Evaluatie van de werkwijze en resultaten van het LSOVD-groepswerk Resultaten Bij andere ouders die hulp zochten voor hun kind gaf de verslavingszorginstelling aan dat de familie zelf schuldig was aan de verslaving. Daardoor was het volgens deze geïnterviewde deelnemer voor de familie niet mogelijk om sociale steun te verlenen tijdens de behandeling. Een andere geïnterviewde vertelt dat er een wachtlijst van een half jaar bleek te zijn, toen zij contact zocht met het crisisteam van een verslavingszorginstelling en er sprake was van een onhoudbare situatie. Deelnemers van de gespreksgroepen geven aan dat het voorgedragen gedicht ook vaak herkenning oplevert. Daarnaast wordt er naar elkaar geluisterd en niet geoordeeld, is de ervaring van de deelnemers. Het gebruik van thema s tijdens de bijeenkomsten zorgt ervoor dat deelnemers handvatten aangereikt krijgen om met situaties en het drugsgebruik om te gaan. Door middel van deze handvatten kunnen zij de verslaafde ook beter begeleiden. Van de drie geïnterviewde ex-verslaafden zijn er twee in het verleden opgenomen in een verslavingszorginstelling. Beiden geven aan het essentieel te vinden dat de verslaafde zelf behandeld wil worden. Wordt iemand gedwongen door ouders of anderen, dan is de kans op terugval volgens hen erg groot. 2.4 Waardering van het groepswerk In deze paragraaf komen verschillende ervaringen van deelnemers met de gespreksgroepen aan de orde. Ook de mening van de geïnterviewde verslaafde kinderen over de reden van deelname van hun familieleden wordt kort besproken Steun en advies lotgenoten Uit de interviews komt naar voren dat voor een aantal deelnemers de behoefte aan lotgenotencontact de reden was voor aanmelding bij een gespreksgroep van de LSOVD. Zij hadden een sterke behoefte om met ervaringsdeskundigen ervaringen uit te wisselen. Een gespreksgroepsleider vertelt: Ik was op zoek naar steun in die enorme onoverzichtelijke situatie waar ik geen vat op had. Ik had alleen angst en onwetendheid. Daarom ben ik gaan deelnemen aan een gespreksgroep van de LSOVD. De resultaten van de online vragenlijsten onderstrepen deze bevindingen: een kwart van de respondenten ervaart steun en advies van lotgenoten als belangrijkste meerwaarde van de LSOVD. De meeste respondenten (41%) geven aan dat het beter kunnen stellen van grenzen naar het verslaafde kind of verwant de belangrijkste meerwaarde is. Van de geïnterviewde (ex-)verslaafden geven enkele ook aan dat de LSOVD belangrijk was voor hun ouders vanwege het lotgenotencontact: de aanwezigheid van een luisterend oor van mensen met dezelfde ervaringen Betekenis voor de arbeidsparticipatie De deelnemers en gespreksgroepsleiders hebben op het moment van het interview allemaal een overwegend betaalde - baan. De helft van deze groep (zes mensen) geeft aan dat ze geen problemen op het gebied van werk hebben ervaren vanwege de verslaving van het kind of de verwant. Het werk was voor hen eerder een afleiding van het probleem. De andere helft geeft aan dat er wel problemen waren, en dat de LSOVD een positieve rol heeft gespeeld bij het behoud van hun baan. Ze konden de situatie beter een plaats geven door het lotgenotencontact tijdens de gespreksgroep. Het gevolg hiervan was een betere nachtrust en een beter functioneren tijdens het werk. Eén geïnterviewde geeft aan dat de LSOVD een belangrijke rol heeft gespeeld op het moment dat ze vijf maanden ziek thuis was vanwege overspannenheid. Voor alle geïnterviewden is het contact met lotgenoten een van de meest waardevolle elementen van de gespreksgroep, omdat dit herkenning en erkenning oplevert. Verslaving wordt als een proces gezien dat over het algemeen uit dezelfde fasen bestaat; angst, boosheid, verdriet en rouw. Iedereen die met een verslaafd kind of verwant te maken heeft, krijgt hier op een zeker moment mee te maken. Dit zorgt ervoor dat ervaringen herkend worden door anderen. Gespreksgroepsleiders vertellen: We krijgen heel veel mensen binnen die het leven niet meer zien zitten. Daar ga ik heel serieus mee om en geef daarmee juist die erkenning. ( ) Iemand die nieuw binnenkomt, snapt vaak niet dat er nog gelachen kan worden, terwijl wij in de groep ontzettend veel lachen. In het begin kan dat galgenhumor zijn en op een gegeven moment wordt het echt. Dan komt iemand op een punt dat hij kan lachen en zegt: Goh, dat heb ik ook gedaan. Ja, dat deed ik toen ook. Je kunt het niet begrijpen als je er niet in gezeten hebt. Als je bij een LSOVD- bijeenkomst zit, hoef je maar een half woord te zeggen en iedereen begrijpt je. Deze individuele verschillen komen terug in de resultaten van de online vragenlijst. Ruim een kwart (8) van de 29 respondenten die de vraag hebben ingevuld, heeft veel of heel veel problemen gehad om het eigen betaalde of onbetaalde werk te kunnen behouden, als gevolg van de verslavingsproblemen van hun kind of verwant. De overigen hebben geen of weinig problemen met het behouden van werk gehad. 2.5 Invloed op het gezin en familierelaties Ervaren problemen in de omgang met de verslaafde Bijna alle verslaafde kinderen (of verslaafde broers/ zussen) woonden nog bij de ouders thuis op het moment dat zij aangesproken werden op hun drugsgebruik. Ontkenning van het problematische drugsgebruik was vaak de reactie. De meeste geïnterviewde deelnemers en gespreksgroepsleiders weten aan welk middel het verslaafde familielid verslaafd is of was. Wel wordt vaak aangegeven dat het verslaafde familielid daarnaast nog meer middelen gebruikt kan hebben, maar dat dit niet duidelijk is. Er kan bijvoorbeeld over gelogen zijn of er is niet direct naar gevraagd. Zeven van de twaalf gespreksgroepsleiders en deelnemers vertellen dat hun kind een polygebruiker is of was. Eén deelnemer heeft een kind met een 14 15

9 Evaluatie van de werkwijze en resultaten van het LSOVD-groepswerk Resultaten cannabisverslaving. Van twee deelnemers is het kind cocaïneverslaafd (geweest). Eén gespreksgroepsleider heeft een kind dat verslaafd was aan heroïne en één deelnemer heeft een alcoholverslaafd familielid. In de online vragenlijst is gevraagd naar de primaire verslaving. Tabel 1 geeft weer met welke verslaving het verslaafde familielid van de respondenten te maken heeft (gehad). Hierbij komt cocaïneverslaving veel voor. Van de 22 respondenten die deze vraag hebben ingevuld, hebben er tien te maken met een cocaïneverslaving bij hun verslaafde familielid, vijf met een cannabisverslaving, drie met een amfetamine/speedverslaving, drie met een GHB-verslaving en twee met een alcoholverslaving. Omdat gevraagd is naar de primaire verslaving, is het mogelijk dat er sprake is van meerdere verslavingen. Tabel 1. Primaire verslaving verslaafde familielid Type drug Aantal Cocaïne 10 Marihuana (cannabis/hasj) 5 Amfetamine/ speed 3 GHB 3 Alcohol 2 Niet ingevuld 10 Totaal 33 Het middelengebruik speelde vaak al enige tijd voordat de ouders of familieleden er achter kwamen. Wanneer en op welke manier het gebruik ontdekt werd, verschilt per persoon. Door de drugsverslaving verandert het gedrag, wat door ouders en familieleden van de verslaafde als erg moeilijk wordt ervaren. Hierdoor verslechtert vaak de relatie. Bij vier geïnterviewden heeft het verslavingsgedrag en de impact hiervan op het gezin ertoe geleid dat het kind na een aantal jaren het huis uit is gezet. Twee (ex-verslaafden geven aan uit huis te zijn gezet, omdat zij behandeling bij een verslavingszorginstelling weigerden. Eén van hen geeft tijdens het interview aan dat dit achteraf gezien de beste beslissing is geweest. Ik denk nu ook heel anders over de beslissing die ze toen hebben genomen. Stel dat ze dat niet hadden gedaan en ik maar thuis had kunnen blijven wonen en doen. Je moet toch een soort bodem raken om eruit te komen. Die heb ik toen bereikt. Door alle geïnterviewde wordt aangegeven dat liegen en bedriegen veelvoorkomend verslavingsgedrag is. Ze hebben dat ervaren in uiteenlopende vormen. Ook probeerden zij langere tijd op verschillende terreinen het verslaafde familielid te helpen, bijvoorbeeld door geld te geven bij financiële problemen. Sommigen voerden gesprekken met de werkgever van de verslaafde voor het behoud van een baan na het plegen van een diefstal op het werk. Zij zijn echter van mening dat dit hulpgedrag uiteindelijk niet de verslaafde hielp bij het afkomen van de verslaving, maar dat dit juist leidde tot het in stand houden ervan. Een deelnemer geeft aan dat haar kind uit huis werd gezet en hier geld voor nodig had, dat ze niet heeft gegeven. Ze vertelt: Daar kan je tweeduizend euro insteken, volgende week is het vierhonderd, dan is het vijfentwintig en dan is het honderd. Dat is die bodemloze put waar je het insteekt. En eigenlijk help je hem alleen maar het graf in. Je helpt hem niet, je helpt hem op een verkeerde manier. Die jongen zit in een patroon dat doorbroken moet worden en alleen hij kan dat doen. Doordat je als ouder iedere keer maar weer toegeeft, duw je hem eigenlijk iedere keer verder weg de problemen in. Meerdere geïnterviewden geven aan dat ze te maken hebben gehad met diefstal van geld of goederen door hun kind of verwant om drugs te kunnen kopen. Dit zorgde eveneens voor verslechtering van de relatie en afname van het vertrouwen. Twee zussen vertellen dat de verslaafde bijna alle aandacht kreeg van hun ouders. Zij hielden zich op de achtergrond door niet tot last te zijn en probeerden hun ouders en verslaafde broer/zus zoveel mogelijk te helpen. De hierboven beschreven problemen die door het verslavingsgedrag ontstaan, hebben bij meerdere personen ook gevolgen voor de relatie met de eigen partner of de ouders (in het geval van de twee zussen). Als reden hiervoor geeft de meerderheid van de geïnterviewden aan dat iedereen anders met de situatie omgaat en niet altijd in dezelfde fase van het eerder beschreven proces zit. Een deelnemer vertelt hierover: In die tijd zijn mijn man en ik door alle problemen uit elkaar gegaan. Mijn man kon dat helemaal niet hanteren, dus na een heel jaar uit elkaar te zijn geweest zijn we nu alweer 15 jaar getrouwd. (...) We hadden elkaar toen heel hard nodig, maar konden niet meer bij elkaar komen door alle ellende, dat is het punt. (...) Dat is de reden dat ik daar nu in mijn groepen heel erg mee bezig ben. Praten over de verslaving met familie en vrienden wordt door veel geïnterviewden als erg moeilijk ervaren vanwege schuldgevoelens naar het kind toe en het gevoel van schaamte. Daarnaast wordt de situatie vaak veroordeeld en is er veel onbegrip. De gespreksgroepsleiders geven aan dat veel ouders waar ze via de LSOVD contact mee hebben dit zo ervaren Betekenis voor de omgang van familieleden met de verslaafde Welke betekenis heeft deelname aan de gespreksgroepen voor de omgang met het verslaafde kind of de verwant? Dit is gevraagd aan zowel de deelnemers en gespreksgroepsleiders als aan de (ex-)- verslaafden waarvan een familielid op het moment van het interview deelnam aan een gespreksgroep van de LSOVD. Deelnemers, gespreksgroepsleiders en (ex-)verslaafden blijken overeenkomstige ideeën te hebben over de betekenis van deelname aan de gespreksgroepen. Behalve hulp bij persoonlijke problemen die deelnemers via het lotgenotencontact krijgen, ervaart een kwart (8) van de 33 respondenten die de online vragenlijst hebben ingevuld dat door de LSOVD de omgang met het (ex-)verslaafde kind of verwant is verbeterd

10 Evaluatie van de werkwijze en resultaten van het LSOVD-groepswerk Resultaten De deelnemers en gespreksgroepsleiders geven voornamelijk aan dat zij een andere visie ontwikkelden, waarin de verslaving gescheiden gezien wordt van de persoon. Een gespreksgroepsleider vertelt: Je houdt van je kind maar je houdt niet van de drugs. En zo is het ook. De deelnemers en gespreksgroepsleiders ontwikkelen door de gespreksgroepen ook een andere opstelling tegenover de verslaafde. Waar in een eerder stadium vaak confrontatie over de verslaving plaatsvindt, en dit als niet succesvol wordt ervaren, stellen zij zich later meer luisterend en minder veroordelend op. Zij geven aan te accepteren dat verandering uit de persoon zelf moet komen en dat het niet mogelijk is om dit af te dwingen. Een gespreksgroepsleider omschrijft deze ontwikkeling bij zichzelf als volgt: Mijn dochter was wel grensoverschrijdend, maar dat had ook te maken met mijn houding. Ik had haar ook kunnen aanhoren, kunnen constateren dat ze er last van had en er verder niet op hoeven reageren. Maar zover was ik zelf toen nog niet. Naar aanleiding van de gespreksgroepen vinden de geïnterviewden het erg belangrijk dat er duidelijkheid is voor de verslaafde en dat grenzen gesteld en gewaarborgd worden. Bij twee deelnemers heeft dit ertoe geleid dat ze het verslaafde kind uit huis hebben gezet, na de keuze te hebben gegeven tussen het volgen van een behandeling of uit huis gaan. Een deelnemer vertelt hierover: Mijn man zei op een gegeven moment: Of hij eruit of jij eruit. Met hulp van de LSOVD en overleg met de gespreksgroepsleider heb ik tegen mijn zoon gezegd: Of je zoekt professionele hulp of je gaat weg. En toen heeft hij besloten om weg te gaan. De geïnterviewde zussen geven aan dat zij beter grenzen zijn gaan stellen naar hun ouders en verslaafde broer/zus. Een van hen heeft sinds enkele jaren geen contact meer met haar broer en heeft ook aangegeven aan haar ouders dat zij dit moeten accepteren, wat een hele stap voor haar was. Een tijdje geleden zei mijn moeder: Ga je nu nog steeds naar die gespreksgroep toe? Heb je nu nog niet geleerd om gewoon contact te hebben met je broer? Dat soort opmerkingen. Ik probeer haar dan uit te leggen dat ik daar niet naartoe ga voor mijn broer, maar voor mezelf. Het feit dat ik bij de LSOVD heb geleerd om grenzen te stellen, dat is voor mijn ouders niet makkelijk. Deze bevindingen komen overeen met de antwoorden op de online vragenlijst. 22 van de 29 respondenten die de vraag invulden geven daarin aan dat door de LSOVD het stellen van grenzen naar de (ex-)verslaafde is verbeterd en dat hij of zij dat ook gemerkt heeft. Loslaten van de verslaafde wordt door de meerderheid van de geïnterviewden als een verandering gezien die voortkomt uit de deelname aan de gespreksgroepen. Hiervoor is acceptatie van de verslaving nodig en het inzicht dat de verslaafde zelf de verantwoordelijkheid heeft voor het gedrag en de verslaving. Een zus vertelt heel treffend: Het is echt een proces dat je doormaakt. In het begin zat ik helemaal in die woede en hulpfunctie, ik wilde alles doen voor mijn zus. Maar hoe vaker ik de gespreksgroepen bezocht, hoe meer ik tot inzicht kwam dat ik die hulp niet kan bieden. De enige die het kan oplossen, is mijn zus. Het heeft heel veel tijd nodig om dat in te zien. Het is ook een soort rouwproces, want je moet op een gegeven moment accepteren dat het is, zoals het is. Door de beschreven veranderingen zijn de meeste geïnterviewden in staat het eigen leven weer beter op te pakken. Dit wordt door hen als erg prettig ervaren, omdat niet meer alles in het teken staat van het verslaafde kind of de verwant. Dit fenomeen, wanneer iemands leven draait om de verslaving van een ander, wordt ook wel verslaafd zijn aan de verslaafde genoemd. Eén deelnemer is een aantal jaren geleden mee geweest op een weekend dat door de LSOVD werd georganiseerd en kreeg daar de opdracht om op papier te tekenen hoe haar leven was geweest de afgelopen jaren. Ze vertelt hierover: Dat was heel frappant, maar daar stond alleen maar mijn zus. Alles ging gewoon om mijn zus. Het was allemaal zij, zij, zij en ik was weg. Ik lach er nu om, maar ik had mezelf compleet weggecijferd. Ik kan nu ook weer zeggen ik en ik ga dat doen en doe ik voor mezelf, dus dat woordje ik is voor mij wel enorm belangrijk geworden. De LSOVD is dus vreselijk belangrijk voor mij geweest, omdat ik weer aan mezelf toekom. De (ex-)verslaafden geven in de interviews aan dat het gedrag van hun ouders door het volgen van de gespreksgroepen op verschillende manieren is veranderd. Ze vertellen alle drie dat hun ouders beter in staat waren grenzen te stellen door aan te geven wat geaccepteerd gedrag is. Ook merkten ze dat hun ouders zich anders tegenover hen opstelden. Ze werden meer losgelaten en hun ouders probeerden minder controle te krijgen over hun zoon of dochter Betekenis voor de hulpverlening In eerder onderzoek is aangetoond dat er tegenwoordig meer samenwerking plaatsvindt tussen zelfhulpgroepen en hulpverleners en dat hulpverleners hier positiever tegenover staan dan in het verleden. Deze samenwerking is wenselijk, omdat het kan bijdragen aan betere en langdurige ondersteuning van verslaafden (Muuss, Henskens & Van Rooijen, 2008). Daarnaast wordt het belang van het betrekken van familie bij de behandeling erkend door verschillende verslavingszorginstellingen die vormen van familie- of gezinstherapie aanbieden, zoals FFT (Functionele gezinstherapie) en MDFT (Multidimensionele Familietherapie). Uit onderzoek blijkt dat de meerderheid van de adolescente broers en zussen van een verslaafde negatieve gevolgen ervaart (Soyez, 2006). Sociale steun aan de verslaafde is op meerdere manieren van invloed op de hulpverlening; het kan motiveren tot behandeling, gedragsverbeteringen in gang zetten tijdens de behandeling en zorgen voor een afname van het drugsgebruik. Na afloop van de behandeling kan steun van familie en verwanten leiden tot een beter behoud van de behandelresultaten en het risico verminderen op terugval (Soyez, 2006). De LSOVD ziet de behandeling van verslaving als een proces dat uit verschillende fasen bestaat. Door meerdere geïnterviewde gespreksgroepsleiders wordt aangegeven dat zij het essentieel vinden dat ouders of verwanten van de verslaafde betrokken zijn, meegaan in dat proces. Dit vergroot de kans op een 18 19

11 Evaluatie van de werkwijze en resultaten van het LSOVD-groepswerk Resultaten geslaagde behandeling. Van een aantal deelnemers en gespreksgroepsleiders heeft het verslaafde familielid één of meerdere behandelingen gevolgd. Zij geven aan dat de gespreksgroepen hebben bijgedragen aan een goed verloop van die behandeling. Zoals eerder naar voren kwam, geven zij aan dat ze de verslaafde meer kunnen loslaten en dat zij duidelijker zijn geworden in het stellen van grenzen. Dit laatste werd door een van de geïnterviewden aangegeven als reden dat haar verslaafde zoon uiteindelijk in behandeling is gegaan. Zij vertelt hierover: Dat heb ik heel duidelijk geleerd en dat is een hele grote meerwaarde. Hij liep toen tegen zijn eigen problemen aan, omdat ik niet meer alles geloofde. ( ) Uiteindelijk is hij zo boos geworden op mij, dat hij wel even zou laten zien dat hij niet verslaafd was. ( ) Ik zei: Je hebt zelf de keuze en je kan ook hulp zoeken. Waarop hij zei: Dat zijn allemaal klotelui. En toen zei ik: Ik weet wel een hele goede. Vervolgens is hij bij een therapeut gaan lopen en heeft hij daar samen met zijn vriendin gesprekken gehad en die zijn geweldig verlopen. Ook van de 29 respondenten die een vraag hierover in de online vragenlijst hebben ingevuld, geven er 6 aan dat ze door de gespreksgroepen van de LSOVD hun verslaafde familielid hebben kunnen motiveren tot behandeling. Daarnaast geven er 9 aan dat ze meer betrokken zijn geworden bij de behandeling, waardoor de behandeling naar hun mening meer effect heeft gehad. Van 7 respondenten heeft het verslaafde familielid geen behandeling gehad en heeft de LSOVD hierop geen effect gehad. Eén deelnemer geeft aan dat ze meer begeleiding en steun kon bieden in de nazorgperiode van de hulpverlening, omdat ze via deelname aan de gespreksgroepen wist hoe ze duidelijkere regels en richtlijnen kon hanteren. Daardoor kon het effect van de behandeling beter beklijven. Twee van de drie (ex-)verslaafden hebben behandeling gehad voor hun verslaving en geven in het interview aan dat de deelname van de ouders aan een gespreksgroep daaraan heeft bijgedragen. Dit komt voornamelijk door het betere begrip voor de situatie en een afname van confrontaties. Daarnaast geven ze aan dat het nemen van eigen verantwoordelijkheid, na het loslaten en vertrouwen geven door de ouders, belangrijk was voor het slagen van de behandeling. 2.6 Aanbevelingen (ex-)deelnemers Over het algemeen waren de geïnterviewden erg tevreden over het aanbod van de LSOVD. De meesten vonden dat de bekendheid van dit aanbod beter zou kunnen. Ook de respondenten die de online vragenlijst hebben ingevuld kwamen voornamelijk met deze aanbeveling. Vanwege de eigen positieve ervaringen zouden de geïnterviewden liever meer mensen bereikt zien. Zelf weten ze hoe moeilijk de situatie kan zijn met een drugsverslaafd kind of verwant. Een gespreksgroepsleider: Het gezinssysteem is voor mij het allerbelangrijkste. Dat is de toekomst. Als het systeem niet geholpen wordt, dan ziet de toekomst er moeilijk uit. Het gaat generaties door. Ik denk dat het ook datgene is waar ik me heel erg druk over maak en waarom ik dit werk al zolang doe. Volgens de geïnterviewden kunnen er meer folders verspreid worden over het aanbod via scholen, huisartsen en verslavingszorginstellingen. Ook worden voorlichtingsavonden in wijkgebouwen genoemd. Sociale media zoals Facebook kunnen hier naast het verspreiden van folders voor ingezet worden. Een aantal personen geeft aan dat de naam van de LSOVD aangepast zou kunnen worden, omdat het een moeilijke naam is die men niet snel onthoudt. Dit maakt het bovendien lastiger om gevonden te worden door mensen die op zoek zijn naar een zelfhulpgroep. Alle geïnterviewde deelnemers, gespreksgroepsleiders en (ex-)verslaafden zeggen bekenden en onbekenden over de LSOVD te informeren wanneer ze zouden horen dat deze een drugsverslaafd familielid hebben. Meerdere personen hebben dit in het verleden ook daadwerkelijk gedaan. Twee (ex-) verslaafden hebben vanwege de ervaring van de eigen ouders de LSOVD aangeraden aan ouders van verslaafde vrienden. Sommige deelnemers zouden er echter niet snel uit zichzelf over beginnen tegen bekenden vanwege gevoelens van schaamte. Schaamte maakte het voor sommige deelnemers ook moeilijk om met de LSOVD contact op te nemen. Men geeft aan zich wel prettig te voelen in de gespreksgroepen, ook vanwege de gewaarborgde anonimiteit. Dit maakt het lastig om van huidige deelnemers te vragen om zelf naar buiten te treden met positieve ervaringen over de LSOVD. Een aantal deelnemers heeft hier geen problemen mee en zouden zelf extra bekendheid voor de LSOVD kunnen genereren. De geïnterviewden vinden het verder erg wenselijk dat al bestaande trainingen, die nu vanwege beperkte financiële middelen niet meer gegeven kunnen worden, weer terugkeren. Het gaat hier bijvoorbeeld om de weerbaarheidstraining, familieopstelling en de rouwverwerkingstraining. Een aantal personen geeft aan dat zij positieve ervaringen hebben met het eerdere jaarlijkse LSOVD-weekend. Veel geïnterviewden hopen dat er in de toekomst meer gespreksgroepen gestart kunnen worden, vooral in gebieden waar nu geen groep is. Duidelijk wordt dat de geïnterviewden een gespreksgroep voor sommige mensen niet geschikt vinden, hoewel dit maar voor een kleine groep zou gelden. Zij denken hierbij aan mensen met een psychiatrische stoornis of mensen van wie de eigen problematiek te groot is. Door deze problemen zijn zij mogelijk niet in staat naar anderen in de groep te luisteren en zich open op te stellen. Met nieuwe deelnemers houdt een van de gespreksgroepsleiders overigens altijd een intakegesprek, waarin kennisgemaakt wordt en de visie en werkwijze van de LSOVD besproken wordt. Hierin zouden ook deze problemen naar voren kunnen komen

12 conclusie Samenvatting en conclusie 22

13 Evaluatie van de werkwijze en resultaten van het LSOVD-groepswerk Samenvatting en conclusie 3.1 Reguliere hulp aan familie van drugsverslaafden in Nederland Hoofdstuk 3 Samenvatting en conclusie In dit hoofdstuk worden de resultaten beknopt weergegeven. Er wordt eerst een antwoord gegeven op de vijf deelvragen waarmee de hoofdvraag die in dit onderzoek centraal staat wordt beantwoord, om vervolgens tot een conclusie te komen. Bij het lezen van de conclusies is het belangrijk te realiseren dat alleen informatie over het werk van de LSOVD is verzameld bij rechtstreeks betrokkenen: deelnemers aan de gespreksgroepen, gespreksgroepsleiders en enkele (ex-)verslaafde familieleden. Van de personen die zijn gevraagd om de online vragenlijst in te vullen heeft bovendien maar een klein deel (22%) gereageerd. Vanzelfsprekend laat dit rapport daarmee een deel van de werkelijkheid zien; verhalen van deelnemers die na één of meer groepsbijeenkomsten zijn afgehaakt zijn niet in dit onderzoek betrokken, vooral omdat het opsporen van deze mensen erg tijdsintensief zou zijn. Deelname aan gespreksgroepen is vermoedelijk niet voor iedereen passend of aantrekkelijk. In dit rapport laten we zien wat het werk van de LSOVD betekent (of heeft betekend) voor degenen voor wie dit aanbod wél passend is gebleken. Eerder onderzoek naar groepsgesprekken bij verslavingszorg instellingen laat zien dat ze met name gericht zijn op het verstrekken van informatie, geven van handvatten, leren stellen van grenzen en lotgenotencontact (Van der Poel, Van Vliet & Stoele, 2008). Deelnemers aan deze groepen lijken het meeste waarde te hechten aan het lotgenotencontact waarbij het gaat om erkenning, herkenning, het uitwisselen van ervaringen, steun, begrip en in mindere mate tips en adviezen (Resultaten Scoren, 2005). Voor de deelnemers aan de LSOVD-gespreksgroepen voor ouders en andere familieleden van verslaafden lijkt dit ook op te gaan. De resultaten van het onderzoek naar de meerwaarde van het groepswerk van de LSOVD worden in dit hoofdstuk besproken. Van alle behandelcontacten in de verslavingszorg betreft slechts 2% een systeemcontact, dus contacten met familie of andere personen uit de omgeving en de verslaafde samen. Daarnaast lijkt het dat hulp aan familieleden vaker vanuit behandelafdelingen plaatsvindt (van personen in 2007 naar bijna personen in 2011; Wisselink, Kuijpers & Mol, 2012) en minder vanuit preventieafdelingen (Dijkstra, Ruiter, Poel & Boon, 2012). 3.2 Organisatie en werkwijze LSOVD De LSOVD is sinds dertig jaar actief in Nederland en zet zich in voor naasten van (ex-)drugsverslaafden door middel van gespreksgroepen, scholing van vrijwilligers en personeel van verslavingszorginstellingen, diverse steunpunten en een telefonische en digitale hulpdienst. In 2011 waren er vijftig actieve leden. In meerdere regio s zijn er gespreksgroepen, die worden geleid door twee mensen die eerder zelf als deelnemer in een gespreksgroep hebben gezeten; allen zijn ervaringsdeskundigen die een cursus tot groepsleider hebben gevolgd. Gespreksgroepen vinden ongeveer één keer per maand plaats. Een groep heeft zo n 6 tot 12 deelnemers. Tijdens de bijeenkomst worden er thema s besproken, wisselen deelnemers ervaringen met elkaar uit en wordt een gedicht gelezen. Deze organisatie en werkwijze lijken, vooral wat betreft de gespreksgroepen, goed aan te sluiten bij de behoeften van familieleden van verslaafden, zoals die in de interviews naar voren zijn gekomen. Het werken met vrijwilligers, die zelf lotgenoot zijn en deelnemer zijn geweest aan de groepen, lijkt de basis te leggen voor een open sfeer waarin deelnemers zich gehoord en niet veroordeeld voelen. De kleine groep biedt bovendien de veiligheid om persoonlijke ervaringen met elkaar uit te wisselen en herkenning te vinden. 3.3 Wijze van kennismaking met het LSOVD-groepswerk, aanleiding en duur van de deelname Deelnemers hebben op uiteenlopende wijzen kennisgemaakt met het werk van de LSOVD. Zo kwamen zij in contact met de stichting via informatie op internet, de folder van de LSOVD of werden zij door kennissen of hulpverleners naar de stichting verwezen. Alle deelnemers hadden bij aanmelding problemen als gevolg van de verslaving van een kind of broer/zus. De redenen van aanmelding liepen uiteen van het plaatsvinden van een incident, de schaamte om de problemen met familie of kennissen te bespreken, tot de behoefte aan kennis over verslaving vanwege de ontstane (ernstige) problemen in het gezin. De deelname aan de gespreksgroep lijkt zich ook lang na deze aanleidingen voort te zetten: de geïnterviewden namen tussen één en vijf jaar deel aan de groep. Hoewel de kennismaking met het groepswerk en achterliggende redenen voor deelname dus zeer divers zijn, lijkt het erop dat de gespreksgroepen veel mensen voorzien in behoeften, die ook op langere termijn nog aanwezig zijn. Dit sluit aan bij de visie dat het omgaan met een verslaving een proces is, waarbij men meerdere fasen doorloopt

14 Evaluatie van de werkwijze en resultaten van het LSOVD-groepswerk Samenvatting en conclusie 3.4 Waardering van het groepswerk door de deelnemers aan de groepen en de drugsverslaafde familieleden Het lotgenotencontact wordt door de deelnemers als belangrijkste meerwaarde van het groepswerk gezien. De steun en het advies van lotgenoten komt in de interviews steeds terug als meest waardevolle element. Deelnemers voelen zich hierdoor gehoord en erkend in hun problemen. Ook de herkenning van de verschillende fasen die men in het omgaan met een verslaving doormaakt, is voor deelnemers erg belangrijk. Deze vorm van hulpverlening vult voor de deelnemers een belangrijk hiaat in het bestaande aanbod op. en om inzicht te krijgen in de mechanismen die de aanpak van de problemen belemmeren. Voor de ouders of verwanten draagt dit bij aan hun eigen welzijn en helpt het hen bijvoorbeeld om in hun werk te kunnen blijven functioneren. Deels lijkt het ook een positief effect te hebben op het welzijn van het verslaafde familielid, vaak op de langere termijn. Uit onderzoek blijkt dat een goede samenwerking tussen hulpverlening en familieleden kan bijdragen aan betere en langdurige ondersteuning van verslaafden (Muuss, Henskens & Van Rooijen, 2008). In het huidige onderzoek komt dit ook naar voren. De reguliere hulpverlening biedt ouders en verwanten van verslaafden op dit moment echter niet altijd de steun waar behoefte aan is. De werkzaamheden van de LSOVD lijken dit hiaat in het bestaande aanbod van hulpverlening op te vullen. 3.5 Wat levert het op voor het gezin, familierelaties en hulpverlening De verslaving van een gezinslid heeft vaak grote gevolgen voor het gezin als geheel. Uit de interviews komt naar voren dat er op meerdere vlakken problemen kunnen ontstaan. Met het veranderde gedrag van de verslaafde hebben ouders of andere gezinsleden vaak veel moeite. Diefstal en leugens zijn verschijnselen die alle deelnemers hebben ervaren. Ook relatieproblemen tussen gezinsleden onderling worden genoemd. Ouders, broers en zussen kunnen veel energie steken in zogenaamd hulpgedrag en hun leven laten beheersen door het helpen van de verslaafde, vaak zonder resultaat. De deelnemers van de gespreksgroepen geven aan dat zij dit door de LSOVD hebben kunnen doorbreken. Zij kunnen de verslaafde vaak minder veroordelend benaderen, waardoor confrontaties afnemen. In de gespreksgroep leren zij grenzen te stellen en los te laten, waardoor zij hun eigen leven kunnen leiden zonder de verslaving aan de verslaafde. Door de verantwoordelijkheid bij de verslaafde te leggen, heeft dit vaak ook positieve effecten op de behandeling. Sommige deelnemers hebben hun kind of verwant op die manier weten te motiveren tot behandeling en terugval weten te voorkomen. Deze bevindingen worden ondersteund door eerder onderzoek, waaruit de positieve effecten van sociale steun aan verslaafden blijkt. Deze positieve effecten zijn het motiveren tot behandeling, gedragsverbeteringen, grotere afname van het drugsgebruik, behoud van behandelresultaten en een risicovermindering op terugval (Soyez, 2006). 3.6 Conclusie Met bovenstaande beantwoording van de vijf deelvragen komen we tot de beantwoording van de hoofdvraag: Hoe is het LSOVD-groepswerk georganiseerd en wat levert het op voor de deelnemers aan de groepen, het drugsverslaafde familielid en de hulpverlening? Het groepswerk van de LSOVD levert volgens betrokkenen een positieve bijdrage aan het oplossen van de problemen van ouders en verwanten van verslaafden, en op hun manier van omgaan met het verslaafde familielid. In het vorige hoofdstuk lezen we dat ouders en verwanten beter leren om grenzen te stellen, 26 27

15 Literatuur Dijkstra, M., & Ruiter, M. (2011). Aard en Omvang GGZ- en Verslavingspreventie Ontwikkelingen in de inhoud, organisatie en omvang van de GGZ- en Verslavingspreventie. Utrecht: Trimbos instituut. Dijkstra, M., Ruiter, M., Van der Poel, A., & Boon, B. (2012). Aard en Omvang GGZ-preventie Ontwikkelingen in de inhoud, organisatie en omvang van de GGZ-preventie. Utrecht: Trimbos instituut. Henggeler, S. W., Clingempeel, W. G., Brondino, M. J., & Pickrel, S. G. (2002). Four-year follow up of multisystemic therapy with substance abusing and dependent juvenile offenders. Journal of the American Academy of Child & Adolescent Psychiatry, 41, Muuss, C., Henskens, R., & Van Rooijen, S. (2008). Zelfhulp en de verslavingszorg: op weg naar meer contact. Verslaving, 4(4). bijlagen Bijlagen Resultaten Scoren (2005). Zelfhulp. Literatuurstudie over de waarde van zelfhulpgroepen en 12 stappenprogramma s. Soest. Rigter, H., & Mos, K. (2006). Meervoudige gezinstherapie voor adolescenten met verslavingsproblemen. Tijdschrift voor Gezondheidswetenschappen, 88(3). Soyez, V. (2006). Sociale steun voor drugsverslaafden in behandeling. Verslaving, 2(4). Van de Mheen, D., Van der Poel, E., Van Vliet, E., & Stoele, M. (2010). Mantelzorg en verslavingszorg: Samen staan we sterk. Tijdschrift voor Gezondheidswetenschappen, 88(6). Van der Poel, A., Van Vliet, E., & Stoele, M. (2008). Ondersteuning van mantelzorgers van verslaafden. Verslaving, 4(2). Van Reybrouck, T., Vandeburie, J., & Soyez, V. (2011). Behoeften en verwachtingen van familieleden van drugsgebruikers als basis voor gerichte ondersteuning. Verslaving, 7(2). Wisselink, D.J., Kuijpers, W.G.T., & Mol, A. (2012). Kerncijfers verslavingszorg Landelijk alcohol en drugs informatiesysteem. Houten: Stichting Informatie Voorziening Zorg. 28

16 Evaluatie van de werkwijze en resultaten van het LSOVD-groepswerk Bijlagem Bijlage 1 Methoden van onderzoek 1. Documentenanalyse De documentenanalyse was vooral gericht op verkregen informatie van het bestuur van de LSOVD en de website van de LSOVD. Met deze informatie kon de eerste deelvraag (Hoe is de LSOVD georganiseerd en wat is de werkwijze?) grotendeels worden beantwoord. Om de tweede deelvraag te beantwoorden (Wat is de sociale context van verslaafden?) zijn gegevens van het Landelijk Alcohol & Drugs Informatie Systeem (LADIS) van de Stichting Informatievoorziening Zorg (IVZ) gebruikt (LADIS, 2012). Aan de hand daarvan zijn enkele kenmerken van drugsverslaafden in Nederland in kaart gebracht die betrekking hebben op de sociale context. Het zijn onder andere cijfers over het aantal naasten van drugsverslaafden. Nationale literatuur is geraadpleegd voor het opstellen van de topiclijsten voor de interviews met gespreksgroepsleiders, deelnemers en (ex-)verslaafden en voor het opstellen van de online vragenlijst. 2. Interviews 2.1 Interviews gespreksgroepsleiders Voor het onderzoek zijn vier semi-gestructureerde interviews met gespreksgroepsleiders gehouden. Hiervan is één interview face-to-face gehouden en zijn er drie interviews telefonisch afgenomen. De gemiddelde duur van de interviews was een uur. De vier gespreksgroepsleiders gaven op het moment van het interview leiding aan een gespreksgroep in hun eigen regio. Het gaat hier om drie verschillende regio s in Zuid-Holland, Brabant en Zeeland. Tijdens de interviews met de gespreksgroepsleiders werd onder meer aandacht besteed aan de ervaren invloed van het groepswerk op de omgang met het verslaafde familielid en eventuele behandeling in de hulpverlening (bijlage 1). Omdat de gespreksgroepsleiders zelf eerst deelnemer van de groep zijn geweest, werd ook bij hen ingegaan op hun ervaringen als deelnemer. 2.2 Interviews deelnemers In totaal zijn er acht semi-gestructureerde interviews afgenomen met deelnemers van gespreksgroepen. Deze interviews duurden elk ongeveer een uur. Twee van de acht deelnemers waren als zus van een (ex-)verslaafde betrokken bij een gespreksgroep van de LSOVD, en de overige zes geïnterviewde waren betrokken als ouder van een (ex-)verslaafd kind. Twee interviews zijn telefonisch uitgevoerd en de overige zes face-to-face. In het interview werd vooral ingegaan op de wijze waarop het cliëntsysteem wordt beïnvloed door de ondersteuning die familie gezocht heeft bij het LSOVD-groepswerk. Met clientsysteem wordt het contact 30 31

17 Evaluatie van de werkwijze en resultaten van het LSOVD-groepswerk Bijlagem tussen de verslaafde en zijn gezins- en familieleden bedoeld. Ook werd gevraagd hoe de deelnemers en de drugsverslaafde familieleden het groepswerk waarderen (bijlage 2). 2.3 Interviews (ex-)verslaafden Drie (ex-)verslaafden hebben meegewerkt aan een telefonisch semi-gestructureerd interview, dat gemiddeld 45 minuten duurde. In deze interviews werd ingegaan op de betekenis van deelname van de ouder(s) of zus aan een gespreksgroep bij de LSOVD voor de eigen verslaving en het verloop van de eventuele behandeling (bijlage 3). Tabel 2. Positie van de respondent binnen de LSOVD Positie respondent Aantal Deelnemer 17 Gespreksgroepsleider 6 Aankomend tel.hulpdienst 1 Bestuurslid 1 Ex-deelnemer 4 Landelijk Grootouder/kleinkind Steunpunt 1 3. Online vragenlijst Tot slot is een korte vragenlijst opgesteld met 19 voornamelijk gesloten vragen (bijlage 4). Hierin kwamen dezelfde thema s aan de orde als in de interviews. In totaal zijn 151 personen of families per brief gevraagd om deze vragenlijst online in te vullen. Dit heeft het mogelijk gemaakt onder een grotere groep naar de betekenis van het werk van de LSOVD en een beoordeling hiervan te vragen. Het gaat hierbij om gespreksgroepsleiders, deelnemers en ex-deelnemers van gespreksgroepen en andere betrokkenen door heel Nederland. In totaal hebben 33 personen gereageerd (22%). In tabellen 1 en 2 staat aangegeven door wie de vragenlijst is ingevuld en wat de relatie van de respondenten met de LSOVD is. Tel contact met grootoudersteunpunt 1 Tel. en digitale hulpdienst 1 Telefonische hulpdienst 2 Ex-voorzitter 1 Werkgroepslid en Actieven 1 Werven van fondsen 1 Totaal 33 Tabel 1. Persoon die vragenlijst heeft ingevuld Vragenlijst ingevuld Aantal Vader 6 Moeder 12 Allebei de ouders/verzorgers 4 Broer/zus 3 Andere verwant 4 Niet ingevuld 4 Totaal

18 Evaluatie van de werkwijze en resultaten van het LSOVD-groepswerk Bijlagem Bijlage 2 Topiclijst interviews gespreksgroepsleiders Datum interview: Wijze van afname: Plaats respondent binnen LSOVD: Achtergrondkenmerken Geslacht: Leeftijd: Kennismaking met LSOVD 1. Hoe bent u met de LSOVD in contact gekomen? Ontwikkeling participatie binnen LSOVD Gesprekgroepsleiders 2. Hoelang heeft u deelgenomen aan een gespreksgroep? 2.1 Wat heeft u doen besluiten deel te nemen aan een gespreksgroep? 2.2 Leidt u één of meerdere gesprekgroepen? 2.3 Sinds wanneer leidt u deze? 2.4 Wat is de belangrijkste reden daarvoor? 2.5 Kunt u kort vertellen hoe een bijeenkomst verloopt? 2.6 Wat vindt u de meest waardevolle onderdelen van een bijeenkomst? Waarom? Achtergrond, omgang en problemen familielid 3. Met welke verslaving heeft uw familielid te maken? 4. Tegen welke problemen liep u aan met uw verslaafde familielid? Ervaring hulpverlening 5. Heeft u naast steun van de LSOVD ook steun van andere organisaties? Zo ja, van welke organisatie(s) naast de LSOVD heeft u steun? Welke steun mist u van andere organisaties die u wel bij de LSOVD vindt? Betekenis LSOVD voor arbeidsparticipatie 6. Heeft u een baan? Is deze betaald of onbetaald? 7. Heeft u door de LSOVD uw (on)betaalde baan kunnen behouden? 34 35

19 Evaluatie van de werkwijze en resultaten van het LSOVD-groepswerk Bijlagem Meerwaarde en verbeterpunten LSOVD 8. Waarom is de LSOVD belangrijk voor u? 9. Wat is voor u persoonlijk de meerwaarde van de LSOVD? 10. In hoeverre heeft de steun [hier benoemen welke vorm steun eerder in interview door resp. werd genoemd] van de LSOVD aan uw verwachtingen voldaan? 11. Hoe beoordeelt u het aanbod van de LSOVD? 12. Wat vindt u minder goed aan de LSOVD? Wat zou u verbeterd willen zien bij de LSOVD? Aanbeveling LSOVD 13. Zou u iemand anders aanraden hulp te zoeken bij de LSOVD? Zo ja, waarom? Zo nee, waarom niet? 14. Voor welke mensen is het groepswerk van de LSOVD niet geschikt? Dit waren de vragen. Hartelijk dank voor uw deelname aan ons onderzoek! Heeft u zelf verder nog opmerkingen? Bijlage 3 Topiclijst interviews deelnemers Datum interview: Wijze van afname: Plaats respondent binnen LSOVD: Achtergrondkenmerken Geslacht: Leeftijd: Kennismaking met LSOVD 1. Hoe bent u met de LSOVD in contact gekomen? Ontwikkeling participatie binnen LSOVD 2. Sinds wanneer neemt u deel aan een gespreksgroep van de LSOVD? 3. Wat heeft u doen besluiten deel te nemen aan een gespreksgroep? Achtergrond, omgang en problemen familielid 4. Met welke verslaving heeft/had uw familielid te maken? 5. Tegen welke problemen liep u aan met uw verslaafde familielid? Ervaring hulpverlening 6. Heeft u naast steun van de LSOVD ook steun van andere organisaties? Zo ja, van welke organisatie(s) naast de LSOVD heeft u steun? Welke steun mist u van andere organisaties die u wel bij de LSOVD vindt? Betekenis LSOVD voor arbeidsparticipatie 7. Heeft u een baan? Is deze betaald of onbetaald? 8. Heeft u door de LSOVD uw (on)betaalde baan kunnen behouden? Verloop groepsbijeenkomsten 9. Kunt u kort vertellen hoe een bijeenkomst verloopt? 10. Wat vindt u de meest waardevolle onderdelen van een bijeenkomst? Waarom? 11. Wat vindt u van de groepsleider? Waarom? 36 37

20 Evaluatie van de werkwijze en resultaten van het LSOVD-groepswerk Bijlagem Meerwaarde en verbeterpunten LSOVD 12. Waarom is de LSOVD belangrijk voor u? 13. Wat is voor u persoonlijk de meerwaarde van de LSOVD? 14. In hoeverre heeft de steun [hier benoemen welke vorm steun eerder in interview door resp. werd genoemd] van de LSOVD aan uw verwachtingen voldaan? 15. Hoe beoordeelt u het aanbod van de LSOVD? 16. Wat vindt u minder goed aan de LSOVD? Wat zou u verbeterd willen zien bij de LSOVD? Aanbeveling LSOVD 17. Zou u iemand anders aanraden hulp te zoeken bij de LSOVD? Zo ja, waarom? Zo nee, waarom niet? 18. Voor welke mensen is het groepswerk van de LSOVD niet geschikt? Dit waren de vragen. Hartelijk dank voor uw deelname aan ons onderzoek! Heeft u zelf verder nog opmerkingen? Bijlage 4 Topiclijst interviews (ex-)verslaafden Datum interview: Wijze van afname: Plaats respondent binnen LSOVD: Achtergrondkenmerken Geslacht: Leeftijd: Kennismaking met LSOVD 1. Hoe bent u met de LSOVD in contact gekomen? Ontwikkeling participatie ouder(s) binnen LSOVD (Ex-)verslaafde kinderen 2. Wanneer hoorde u dat uw vader/moeder contact had opgenomen met de LSOVD? 3. Weet u waarom uw vader/moeder dat gedaan heeft? 4. Wat vond u daarvan? Achtergrond, omgang en problemen vader/moeder 5. Met welke verslaving heeft/had u te maken? 6. Tegen welke problemen liep u aan met uw vader/moeder? [Problemen niet benoemd in literatuur, doorvragen!] Ervaring hulpverlening 7. Heeft u steun van een verslavingszorginstelling of een andere organisatie? Zo ja, van welke organisatie(s) heeft u steun? Is er bepaalde steun die uw vader/moeder van de LSOVD krijgen, die andere verslavingszorginstellingen niet kunnen geven? 8. Denkt u dat de deelname van uw ouders aan de gespreksgroep van de LSOVD heeft geholpen bij uw behandeling? Zo ja, op welke manier? Zo nee, waarom niet? Arbeidsparticipatie 9. Heeft u een baan? Is deze betaald of onbetaald? 38 39