Tweede Kamer der Staten-Generaal

Transcriptie

1 Tweede Kamer der Staten-Generaal 2 Vergaderjaar Dwang en drang in de hulpverlening aan verslaafden Nr. 4 LIJST VAN ANTWOORDEN Ontvangen 10 mei In de penitentiaire inrichtingen wordt hulp en zorg van velerlei aard geboden aan gedetineerden. Over het algemeen zijn het gespecialiseerde stafmedewerkers als arts, inrichtingspsycholoog en reclasseringsmaatschappelijk werker die deze hulp verlenen. Daarbij wordt geen dwang uitgeoefend. Het executieve personeel heeft in dezen vooral een signalerende en soms ondersteunende rol. Het kan gedetineerden in eerste instantie adviseren. Op drugvrije afdelingen participeert het tot op zekere hoogte in bepaalde hulpverleningsactiviteiten. Het personeelsbestand en de inzet daarvan zijn zodanig dat zonder dwang een adequate hulpverlening kan plaatsvinden. Dit geldt ook voor de forensische observatie- en begeleidingsafdeling Het Veer in Amsterdam. 2 Op interdepartementaal niveau vindt regelmatig beleidsoverleg plaats over de verslavingsproblematiek. In dat kader wordt ook gesproken over mogelijkheden voor toepassing van detentievervangende behandelingen. Dit blijkt onder meer uit het beleidsplan «Samenleving en Criminaliteit», waarin de verruiming van de toepassing van dergelijke behandelingen als middel ter bestrijding van drugverslaving is genoemd (blz. 68). Door de departementen van Justitie en van W.V.C, zal worden bezien in hoeverre nader overleg gewenst is over het creëren van opvangmogelijkheden voor verslaafden die van een strafbaar feit zijn verdacht of daarvoor zijn veroordeeld, analoog aan het overleg over de opvang van geestelijke gestoorde gedetineerden. 3 Over de in de vraag bedoelde nota heeft oriënterend overleg plaats gevonden, tussen zowel het Ministerie van Justitie als dat van Welzijn, Volksgezondheid en Cultuur en het Jellinekcentrum. Vast is komen te staan dat het Jellinekcentrum inmiddels overleg met de gemeente Amsterdam heeft gevoerd, dat onder meer geleid heeft tot de opstelling van een aantal gemeentelijke beleidsvoornemens inzake de verslaafdenproblematiek in deze gemeente. Deze beleidsvoornemens zijn geagendeerd voor het Bestuurlijk Overleg dat op 19 mei a.s. tussen de gemeente Amsterdam en de departementen van W.V.C, en van Justitie zal plaatsvinden (zie ook het antwoord op vraag 58). Tweede Kamer, vergaderjaar , 20415, nr. 4 1

2 4 Uit de mij ter beschikking staande gegevens over de methadonverstrekkingprogramma's blijkt dat het gemiddeld aantal cliënten per dag sinds januari 1987 redelijk stabiel is (± 6350). Volgens informatie uit het veld kan worden gesteld dat, landelijk gezien, het aantal drugverslaafden zeker niet toeneemt. In veel regio's is zelfs sprake van een lichte daling. Niettemin verandert de aard van de drugproblematiek: een sterk polydruggebruik, een groeiende groep kinderen van verslaafden, meer signalen omtrent toenemende psychische problematiek, toenemende agressiviteit en de AIDS-problematiek. Zo blijkt uit het Landelijk Alcohol en Drugs Informatie Systeem dat in % van de ingeschreven CAD-cliënten meer dan één middel gebruikte. In 1986 was dit percentage nog 25%. 5 De individuele en maatschappelijke gevolgen van alcohol- en drugverslaving zijn qua aard vergelijkbaar. Naast individuele (lichamelijke en psychische) problemen van verslaving, zijn er problemen van sociale (gezin, school en werk) en van maatschappelijke aard (overlast, criminaliteit). Dergelijke problemen doen zich niet in deze vorm voor bij gok- en tabaksverslaving. Laatstgenoemde verslavingsvormen kunnen derhalve niet op een lijn worden gesteld met alcohol- en drugverslaving. De bestrijding van de maatschappelijke overlast door tabaksverslaving vindt met andere middelen plaats. 6, 7 en 8 De schade als gevolg van incidenteel en chronisch overmatig alcoholgebruik kan globaal worden onderscheiden in gezondheidsstoornissen en maatschappelijke problemen. Gezondheidsstoornissen kunnen zich direct én op langere termijn voordoen. Bij de directe gevolgen van incidenteel overmatig alcoholgebruik (dronkenschap) moet onder meer worden gedacht aan verkeersongevallen, agressie-delicten, arbeidsverzuim, ongevallen op het werk en in de privé-sfeer en diverse gezondheidsaandoeningen. De gezondheidsstoornissen als gevolg van chronisch overmatig alcoholgebruik (verslaving) betreffen vooral leveraandoeningen, ontstekingen van de alvleesklier, aandoeningen aan het spijsverteringskanaal en het perifere zenuwstelsel, hart- en vaatziekten (cardiomyopathie), voedingsdeficiënties, impotentie, diverse vormen van kanker en psychiatrische aandoeningen. Op grond hiervan moet worden geconcludeerd dat, kwalitatief gesproken, de lichamelijke en psychische gevolgen van overmatig alcoholgebruik op individueel niveau zeker niet minder ernstig zijn dan die van drugverslaving. Kwantitatief zijn de lichamelijke en psychische gezondheidsaandoeningen van overmatig drinken vanzelfsprekend vele malen groter dan die van drugverslaving, omdat er veel meer alcohol- dan drugverslaafden zijn. Zo overlijden jaarlijks ten minste 2000 mensen aan de directe gevolgen van alcoholmisbruik (het aantal drugsdoden met de Nederlandse nationaliteit was in 1986: 64), staat ongeveer één op de vier opnamen in algemene ziekenhuizen in verband met overmatig drinken en worden in de algemene psychiatrische ziekenhuizen en de inrichtingen voor verslavingsziekten jaarlijks ruim 6000 mensen behandeld met als primaire diagnose alcoholverslaving. Uit het recente onderzoek «Ongevalsslachtoffers en alcoholgebruik» van het Academisch Ziekenhuis Groningen in opdracht van het Ministerie van Welzijn, Volksgezondheid en Cultuur is bovendien gebleken dat een belangrijk deel van de vraag naar poliklinische hulp en acute ziekenhuisopname van ongevalsslachtoffers direct voortvloeit uit het gebruik van alcohol. Van alle gewonden die jaarlijks op de polikliniek van het Academisch Ziekenhuis Groningen worden binnengebracht, verkeert 9% onder zichtbare invloed van alcohol. Opgesplitst naar de aard van het ongeval blijkt ongeveer 36% van alle slachtoffers van agressie-delicten, Tweede Kamer, vergaderjaar , 20415, nr. 4 2

3 ruim een kwart van de slachtoffers van zelfverwonding en 18% van de gewonde autobestuurders onder invloed van drank te verkeren. Van de mannelijke autobestuurders die op zaterdag- en zondagnacht op de polikliniek worden binnengebracht, heeft gemiddeld zelfs minstens de helft gedronken. Bovendien valt in de groep autobestuurders op dat de verwondingen vaak extra levensbedreigend zijn als alcohol is gebruikt. De maatschappelijke problemen als gevolg van overmatig alcoholgebruik hebben vooral betrekking op de openbare orde en de criminaliteit. Zo schreef de Commissie Kleine Criminaliteit in haar eindrapport op pagina 45 dat «vooral de toename van het alcoholgebruik onder jongeren sinds 1965 heeft bijgedragen aan de stijging van vandalisme, vechtpartijen en gelegen heidsinbraken.» Uit recent onderzoek van het Openbaar Ministerie is gebleken dat meer dan de helft van alle verkeersongevallen met dodelijke afloop, tweederde van alle moorden en doodslagen, één op de drie verkrachtingen, één op de drie gevallen van kindermishandeling en tweederde van alle gevallen van geweld in gezinsverband, alsmede drie op de vier vernielingen en mishandelingen - waaronder ook openlijke geweldpleging - werden gepleegd door personen die onder invloed waren van alcohol. Van alle misdrijven onder invloed van alcohol is rijden onder invloed het meest bekend. Tussen 1960 en 1987 is het aantal processen voor «dronken rijden» met 600% toegenomen van bijna 6000 tot ongeveer Bijna 20% van het zakenbestand van het Openbaar Ministerie en één op de drie veroordelingen betreffen alcoholverkeersmisdrijven. Aldus leggen deze zaken een groot beslag op de capaciteit van het strafrechtelijk apparaat. Voegt men daarbij alle andere alcoholmisdrijven en betrekt men ook zaken als horeca-overlast en de verloedering van bepaalde buurten en winkelcentra in de beschouwing dan ontstaat een zeer verontrustend beeld. Samenvattend kan worden geconcludeerd dat de schade en overlast voor de samenleving als gevolg van alcoholmisbruik aanzienlijk is. De maatschappelijke overlast die veroorzaakt wordt door drugverslaafden vloeit onder meer voort uit de door hen gepleegde zogenoemde verwervingscriminaliteit. Exacte landelijke gegevens over aantallen delicten ontbreken. Een schatting van de hiermee gemoeide bedragen werd onlangs gepresenteerd in het themanummer van het tijdschrift Justitiële Verkenningen over «De markt van misdaad en straf». Ervaringsgegevens van vooral de bestuurlijke en politiële autoriteiten in een aantal grote steden kunnen evenwel de conclusie alleszins rechtvaardigen dat de maatschappelijke overlast veroorzaakt door drugverslaafden aanzienlijk is toegenomen. 9 en 34 De motie-soutendijk is mede ingegeven door de wens om het Rotterdamse project ook elders ingevoerd te krijgen. Het betreft hier een experiment voor twee jaar, waarvan uit een evaluatie zal moeten blijken of het daarmee beoogde doel wordt bereikt. Het is aan andere gemeenten om, indien daar behoefte aan is, een soortgelijke benadering te kiezen, een en ander ten laste van de eigen financiële middelen. Overigens is het voorstelbaar dat intussen initiatieven worden genomen om ook elders tot een soortgelijke benadering van verslaafden over te gaan. Zoals de bewindslieden van Justitie bij de behandeling van de motie-soutendijk in de Tweede Kamer hebben betoogd, zullen zij in hun contacten met de instellingen van reclassering en kinderbescherming, aandacht voor het belang van deze benadering vragen. 10 Van 1974 af heeft de Hoge Raad verschillende uitspraken gedaan over de behandeling van psychiatrische patiënten met medicatie tegen de wil van die patiënten. Tweede Kamer, vergaderjaar , , nr. 4 3

4 In deze arresten is in het algemeen aansluiting gezocht bij artikel 38 lid 5 van het Wetsvoorstel BOPZ, dat dwangbehandeling toelaat om ernstig gevaar voor de patiënt of anderen af te wenden. Bij zijn uitspraak van 25 september 1981 (MJ 1982, 541) oordeelde de Hoge Raad dat een patiënt als regel niet tot een door hem niet gewenste behandeling kan worden gedwongen, maar dat die regel uitzondering kan lijden indien de verplegende instelling geen andere mogelijkheid openstaat dan het gebruik van dwangmiddelen - fysieke dan wel medicinale - om een uit de stoornis voortvloeiend ernstig gevaar, met name ook voor medepatiënten, af te wenden. Het betrof in dit geval dwangmedicatie met het psychofarmacon Fluxanol bij een patiënt die met een rechterlijke machtiging op grond van de Krankzinnigenwet in een psychiatrisch ziekenhuis was opgenomen. Het Gerechtshof te 's-gravenhage oordeelde op 9 april 1987 in hoger beroep in kort geding over de rechtmatigheid van indirecte dwang die door de kliniek op een ter beschikking van de regering gestelde patiënte was uitgeoefend omdat de patiënte de prikpil op grond van de daaraan verbonden bijwerkingen weigerde. Haar werden in verband met die weigering beperkende maatregelen opgelegd. Het Hof meende dat op grond van de overgelegde rapportage voldoende aannemelijk was geworden dat patiënte bereid was haar anticonceptie zelf te regelen en was van oordeel dat de kliniek niet juist had gehandeld door patiënte niet in de gelegenheid te stellen aan te tonen dat zij de van haar verlangde verantwoordelijkheid kon dragen. 11 Verslaving als zodanig wordt doorgaans niet als krankzinnigheid beschouwd (zie ook blz. 61, nota n.a.v. eindverslag bij Wetsvoorstel BOPZ). Aan het verslavingsgedrag kunnen echter psychische stoornissen ten grondslag liggen. Ook kunnen psychische stoornissen het gevolg zijn van verslaving(sgedrag). Vanzelfsprekend kan ook sprake zijn van een stoornis van de geestvermogens onafhankelijk van een bestaande verslaving. In die gevallen kan sprake zijn van een stoornis van de geestvermogens in de zin van de Krankzinnigenwet of van het wetsvoorstel Bijzondere Opnemingen in Psychiatrische Ziekenhuizen. 12 Elke arts die bevoegd is de geneeskunst uit te oefenen kan een geneeskundige verklaring ten behoeve van een IBS opstellen. Bij voorkeur dient de verklaring afkomstig te zijn van een de patiënt niet behandelende psychiater en slechts in bijzondere omstandigheden kan ook een andere arts die bevoegd is de geneeskunst uit te oefenen de verklaring afgeven. 13 Een verslaafde kan in bewaring worden gesteld, indien aan de criteria wordt voldaan, die in de Krankzinnigenwet zijn geformuleerd. De burgemeester kan iemand in bewaring stellen, indien een ernstig vermoeden bestaat dat hij ten gevolge van krankzinnigheid een zo onmiddellijk gevaar oplevert voor zichzelf, voor anderen of voor de openbare orde, dat een rechterlijke machtiging voor opname van deze persoon tegen zijn wil in eerste instantie niet kan worden afgewacht. Het is voor een inbewaringstelling noodzakelijk dat een zenuwarts een verklaring heeft afgelegd dat bovengenoemd ernstig vermoeden bestaat. De zenuwarts beoordeelt dit per individueelgeval, zodat in het algemeen geen andere criteria kunnen worden gesteld op grond waarvan een categorie verslaafden kan worden omschreven die in aanmerking komt voor een inbewaringstelling. Of deze modaliteit van de inbewaringstelling (meer) zal worden toegepast, zelfs voor een kleine groep verslaafden, hangt uiteindelijk af van het rechterlijk oordeel. Tweede Kamer, vergaderjaar , 20415, nr. 4 4

5 14 Er zijn geen statistische gegevens voorhanden op grond waarvan kan worden aangegeven hoe vaak sinds 1983 op grond van het Burgerlijk Wetboek een ondercuratelestelling wegens gewoontemisbruik van drank door rechtbanken is uitgesproken. 15 Een behandeling gericht op duurzame beëindiging van het verslavingsgedrag is niet zinvol indien deze geschiedt tegen de wil van de patiënt. Een machtiging op eigen verzoek, zoals bedoeld in het wetsvoorstel B.o.p.z., is geen machtiging tot een onvrijwillige behandeling, maar een machtiging tot een tijdelijke onvrijwillige opname. Hiermee kan in voorkomende gevallen een situatie worden overbrugd, waarin getracht kan worden de motivatie van de patiënt te vergroten, teneinde het behandelprogramma te voltooien. 16 Het is bekend dat er jaarlijks een aanzienlijk aantal patiënten vrijwillig in intramurale voorzieningen wordt opgenomen. Aan hun verblijf en behandeling in deze voorzieningen ligt veelal een behandelcontractten grondslag. Het is niet precies bekend hoe vaak deze contracten worden verbroken, bijvoorbeeld doordat patiënten voor het einde van de behandeling vertrekken. Vast staat wel dat een groot aantal patiënten voortijdig de voorziening verlaat. 17 Neen. 18 Over de effecten op langere termijn van de verschillende behandelmodaliteiten voor verslaafden zijn noch voor de volksgezondheids- noch voor de penitentiaire instellingen gegevens aanwezig. Wel is onderzoek op dit terrein gaande. In één studie wordt bezien welke verschillen zich voordoen in de behandelduur in een therapeutische gemeenschap van verslaafden die zich daar vanuit de samenleving hadden gemeld en van verslaafden die afkomstig waren uit een penitentiaire inrichting. Verder wordt momenteel een haalbaarheidsonderzoek uitgevoerd door de Katholieke Universiteit Nijmegen naar de korte- en lange-termijneffecten van opnames op drugvrije afdelingen. 19 Neen. Verwacht wordt dat de Stichting Informatievoorziening Gezondheidszorg tegen het einde van 1988 de gegevens over de jaren 1985 t/m 1987 kan verstrekken. 20 De interdepartementale voorbereiding van een novelle inzake het wetsvoorstel B.o.p.z. is inmiddels voltooid. Over het te verwachten tijdstip van indiening bij de Tweede Kamer kan op dit moment nog geen mededeling worden gedaan. Dit tijdstip is mede afhankelijk van de procedure die zal worden gevolgd voorafgaand aan de indiening van het wetsvoorstel. Zeer binnenkort zal daarover een beslissing worden genomen. 21 Het is niet mogelijk aan te geven in hoeverre verslavingsproblemen bij jeugdigen geleid hebben tot toepassing van de onderscheiden maatregelen van jeugdrecht, aangezien er geen registratie plaats vindt van de aanleiding tot toepassing van deze maatregelen. Tweede Kamer, vergaderjaar , 20415, nr. 4 5

6 22 Artikel 77z, vierde lid, van het Wetboek van Strafrecht is ingevoerd bij de wet van 9 november 1961 (Stb. 403). Deze bepaling sluit de mogelijkheid uit dat als bijzondere voorwaarde bij een voorwaardelijke veroordeling de verplichting wordt opgelegd tot opname in een inrichting. De toelichting op het wetsvoorstel 4141 vermeldt op dit punt uitdrukkelijk dat is afgeweken van het strafrecht voor meerderjarigen, zoals geregeld in artikel 14c, tweede lid. Opneming in een inrichting als bijzondere voorwaarde zou volgens de toelichting een onjuiste omweg zijn, daar er bij minderjarigen andere, meer aangewezen wegen zijn om een dergelijk verblijf te bewerkstelligen, bij voorbeeld door ondertoezichtstelling, gevolgd door uithuisplaatsing op grond van artikel 263, eerste lid, van Boek 1, B.W. of door overreding van de ouders zonder enige sanctie. In het rapport «Sanctierecht voor jeudigen» van de commissie-anneveldt wordt artikel 77z, vierde lid, in het door haar voorgestelde artikel 77m, vierde lid, materieel ongewijzigd overgenomen. Het lijkt ons juist de argumenten pro en contra deze bepaling nader te bezien in het kader van het wetsvoorstel ter uitvoering van het rapport van de commissie-anneveldt. 23 Het aantal centra speciaal voor jeugdige verslaafden beperkt zich tot het Bauhuus-experiment te Groningen. Aangezien het experiment nog niet zo lang geleden is gestart, kan niet worden vooruitgelopen op eventuele resultaten. 24 Een vervolgonderzoek heeft niet plaatsgevonden. Wèl heeft in 1987 een inventarisatie plaatsgevonden bij de rijksinrichtingen naar het vóórkomen van harddruggebruik. Uit deze inventarisatie kan worden afgeleid dat het genoemde percentage van 10 gebruikers van harddrugs in de rijksinrichtingen voor kinderbescherming niet is toegenomen. 25 Uit de registratiegegevens van de Consultatiebureaus voor Alcohol en Drugs en andere hulpverleningsvoorzieningen blijkt dat de gemiddelde leeftijd van mensen met alcoholproblemen in de afgelopen jaren aanzienlijk is gedaald. Eén van de oorzaken is dat jongeren eerder en meer zijn gaan drinken. De gemiddelde leeftijd van drugverslaafden vertoont daarentegen al jarenlang een stijgende lijn. Dit betekent dat de aanwas van jonge druggebruikers afneemt, hetgeen als zeer positief moet worden beschouwd. Voor jonge alcoholverslaafden zijn er geen specifieke hulpverleningsvoorzieningen. 26 Naar verwachting zal de evaluatie van het Bauhuus-experiment eind 1989 gereed zijn. Het ligt niet in het voornemen een tussentijds evaluatieverslag te produceren. 27 De kosten van het Bauhuus-experiment bedragen ruim f op jaarbasis. Dit bedrag wordt bijeengebracht door het Ministerie van WVC, de gemeente Groningen, de provincie Groningen, het Koningin Juliana Fonds, het Nederlands Comité Kinderpostzegels, alsmede door instellingen voorjeugdhulpverlening te Groningen. 28 De evaluatie van het Bauhuus-project wordt uitgevoerd door een onderzoeker van het Ambulatorium voor Orthopedagogisch Onderzoek van de Rijksuniversiteit Groningen. De kosten zijn begroot op ca. f Tweede Kamer, vergaderjaar , 20415, nr. 4 6

7 29 Met de Groningse voorzieningen voorjeugdhulpverlening zijn afspraken gemaakt over opnamen in deze voorzieningen na afloop van het verblijf in het Bauhuus. Naar verwachting zal door de nieuwe wetgeving op het terrein van de jeugdhulpverlening de afstemming tussen de residentiële en ambulante hulpverlening worden verbeterd. Tevens wordt, waar mogelijk, gestimuleerd dat voorzieningen voor het maatschappelijk herstel van (ex-)drugverslaafden worden opgezet of gecontinueerd. 30, 31 en 32 Landelijke kwantitatieve gegevens hierover zijn beperkt voorhanden. In het rapport dat de Amsterdamse GG & GD heeft uitgebracht over de kwantitatieve gegevens met betrekking tot het druggebruik in Amsterdam over het jaar 1986 wordt een schatting gemaakt van het aantal verslaafde jongeren tussen 15 en 25 jaar, n.l.: Totale populatie jaar Nederland Suriname Ned Antillen Marokko Turkije buitenland (blijvers) 21,4% van 2641 = 565 7,3% van ,1% van 112 = 3 26,8% van 243 = 65 24,4% van 70 = 17 19,7% van 1678 = Uit dit rapport volgt dat van de etnische groeperingen die door de GG & GD Amsterdam in het kader van de methadonverstrekking worden bereikt ook jongeren deel uitmaken. Bij de CAD's was in 1987 ± 21 % van de ingeschreven cliënten niet van Nederlandse afkomst. Het aandeel van de jongeren (onder de 21 jaar) vormt hierin een minderheid. 33 Ten aanzien van de hulpverlening aan drugverslaafden voeren de vier grote gemeenten op grond van het welzijnsconvenant een eigen beleid. Huiskamerprojecten voor verslaafde straatprostituées bestaan in alle vier steden. In Amsterdam wordt relatief veel aandacht besteed aan straathoekwerk. De behoefte aan een uitbreiding van het straathoekwerk en huiskamerprojecten wordt op gemeentelijk niveau bepaald. Uit de ons bekende beleidsplannen volgt niet dat er extra behoefte is. 35 Er bestaan geen statistische gegevens waaruit kan blijken hoe vaak sedert 1983 de bijzondere voorwaarde, zoals die bij verschillende justitiële beslissingen kan worden gesteld, is toegepast teneinde op justitiabelen aandrang uit te oefenen, bij voorbeeld strekkend tot opname in een verslavingskliniek. 36 Gegevens hierover ontbreken. In toenemende mate worden zowel alcohol- als drugverslaafden in dezelfde behandelinrichtingen opgenomen. Ook neemt het aantal personen toe, waarbij beide verslavingen tegelijkertijd bestaan. Bij de indicatiestelling voor detentievervangende behandeling wordt niet in de eerste plaats gekeken naar de aard van de verslaving. Tweede Kamer, vergaderjaar , , nr. 4 7

8 37 In het merendeel van de arrondissementen bestaan plannen, doorgaans in een vergevorderd stadium, voor de invoering van een zogeheten Alcohol Verkeer Project. Een groot aantal subsidie-aanvragen is aan het Ministerie van Justitie toegezonden. De betrokken arrondissementen is bericht dat afhandeling van deze verzoeken eerst kan plaatsvinden na afronding van de departementale besluitvorming over de landelijke invoering van AVP's. De vergadering van Procureurs-Generaal heeft advies gevraagd aan de zogeheten Verkeerscommissie Openbaar Ministerie. Het ligt in de bedoeling dat dit onlangs uitgebrachte advies op korte termijn in de vergadering van Procureurs-Generaal wordt besproken. Daarna zal het definitieve standpunt worden bepaald. Daarin worden tevens de schriftelijke adviezen van de Nederlandse Federatie van Reclasseringsinstellingen en van de Centrale Raad voor Strafrechtstoepassing betrokken. 38 In het aan het verlenen van gratie voorafgaande strafrechtelijke proces bestaan zoveel mogelijkheden om op justitiabelen in het kader van bijzondere voorwaarden aandrang uit te oefenen zich te laten opnemen in een verslavingskliniek, dat het niet opportuun is een daartoe strekkende bijzondere voorwaarde bij een eventueel te verlenen gratie op te nemen: te minder niet nu van gratiëring in beginsel slechts sprake kan zijn als zich gewijzigde, ten tijde van de berechting nog niet bekende, omstandigheden voordoen. Bovendien staat zo'n voorwaarde, die - zij het op vrijwillige basis - tot (soms aanzienlijke) beperking van bewegingsvrijheid leidt, op gespannen voet met het wezen van de gratie, die immers juist verlichting van de straf beoogt. Plaatsing van verslaafden in een krankzinnigengesticht vindt slechts dan plaats, indien de verslaafde aan een dusdanige stoornis van de geestvermogens of aan psychische aandoeningen lijdt, dat opname in een psychiatrische inrichting geïndiceerd is. In het algemeen wordt verslaving als zodanig door de rechter niet als indicatie voor zo'n opname aangemerkt. Alleen die verslaafden kunnen - als het belang der openbare orde dat bepaaldelijk vordert - ter beschikking van de regering worden gesteld die, schuldig aan een misdrijf of aan een van de overtredingen omschreven in de artikelen 426, tweede lid, 432, 433 en 453, derde en vierde lid, van het Wetboek van Strafrecht, aan een dusdanige gebrekkige ontwikkeling of ziekelijke stoornis van de geestvermogens lijden dat het begane feit niet kan worden aangerekend. Ook hier geldt dat in het algemeen verslaving op zichzelf niet als een gebrekkige ontwikkeling of ziekelijke stoornis van de geestvermogens wordt aangemerkt. Ook verslaving bij minderjarigen is op zichzelf onvoldoende om over te gaan tot plaatsing in een inrichting voor buitengewone behandeling; onder bepaalde omstandigheden kan een ondertoezichtstelling wel op grond van verslaving aangewezen zijn. Zowel met betrekking tot de plaatsing in een krankzinnigengesticht als met betrekking tot het ter beschikking stellen van de regering, het onder toezicht stellen of het plaatsen in een inrichting voor buitengewone behandeling geldt dat het de onafhankelijke rechter is die, veelal na advisering door medische en/of gedragsdeskundigen, in elk afzonderlijk geval beslist. 39 Om beleid te kunnen voeren ten aanzien van verslaafde gedetineerden is beleidsondersteunend onderzoek van deze populatie noodzakelijk. Tot nu toe vond veel onderzoek in de Verenigde Staten plaats, en op bescheiden wijze ook in Nederland. Op 1 januari 1988 is door de Katholieke Universiteit Nijmegen een onderzoek gestart, gesubsidieerd door het Ministerie van Tweede Kamer, vergaderjaar , 20415, nr. 4 8

9 Justitie. In de eerste fase zal de haalbaarheid worden bekeken van onderzoek in Nederland onder verslaafde gedetineerden. De vraag die in het onderzoek centraal staat is: in welke mate zijn drugvrije afdelingen zinvol? De vraag kan in drie onderdelen gesplitst worden: 1. Wat zijn de effecten van een drugvrij regiem op institutioneel niveau (de vraag naar de beheersbaarheid)? 2. In welke mate draagt een drugvrij regiem bij aan het ontwikkelen c.q. verbeteren van de motivatie van de verslaafde om een behandeling te volgen? 3. Wat zijn de (langere termijneffecten van een drugvrije detentie op b.v. recidive, druggebruik en arbeidssituatie? 40 In de brief van 7 april 1987 (Kamerstukken II, , , nr. 9) heeft de Staatssecretaris van Justitie haar beleid inzake de penitentiaire verslavingsproblematiek uiteengezet. Enerzijds omvat dit beleid maatregelen gericht op de verdere verbetering van zorg en hulp ten behoeve van verslaafde gedetineerden, anderzijds ook nieuwe maatregelen ter bestrijding van het illegaal druggebruik in de penitentiaire inrichtingen. Uitgangspunt was en is dat dit beleid gericht is op de aanpak van de eigen problemen van het gevangeniswezen. Alleen op indirecte wijze kan dit beleid bijdragen aan het terugdringen van verslavingsproblemen in meer algemene zin. Ten aanzien van de hulpverlening zijn vooral de verdere uitbouw en ondersteuning van drugvrije afdelingen in voorbereiding. Zo ligt het in de bedoeling om begin volgend jaar een aparte opvangafdeling voor verslaafde zelfmelders in gebruik te nemen. De invoering van een stelsel van urinecontroles op verdovende middelen is van direct belang voor de bestrijding van het druggebruik. Dit stelsel bestaat uit een vrijwillig en uit een onvrijwillig gedeelte. Het vrijwillige werd per september 1987 van kracht. Een wijziging van de Gevangenismaatregel die onvrijwillige controles mogelijk zal maken, is voor advies naar de Raad van State gezonden. Het midden van dit jaar lijkt een redelijke termijn waarop dat onderdeel waarschijnlijk van kracht zou kunnen worden. 41 Omdat het illegaal druggebruik in penitentiaire inrichtingen zich per definitie in het verborgene afspeelt, is er weinig bekend over de precieze omvang van dergelijk gedrag. Wel staat vast dat het hoofdzakelijk verslaafden zijn die in de detentiesituatie hun druggebruik (proberen) voort (te) zetten. De definitie van verslaving loopt evenwel sterk uiteen. In het Franse gevangeniswezen wordt bijvoorbeeld een strict medische definitie aangehouden die betrekking heeft op spuiters. Men komt dan op ca. 10%. In Zweden worden verschillende categorieën gebruikers onderscheiden. De bijbehorende percentages variëren tussen 28% en 45%. In Frankrijk wordt ondanks het relatief lage percentage verslaafden de omvang van het illegaal druggebruik als niet onaanzienlijk beschouwd, in het bijzonder in de inrichtingen in de grote agglomeraties. In Zweden wordt gesteld dat in 39% van de inrichtingen veel tot zeer veel illegaal druggebruik plaatsvindt. Van Noorwegen is uit onderzoek bekend dat in 1986 een kwart van de gedetineerden drugs binnengesmokkeld heeft. Eveneens 25% staat daar geregistreerd als drugverslaafde in het gevangeniswezen. Overige percentages gedetineerden die als verslaafd zijn geregistreerd bedragen 9,6% in België (1 985), 11,5% in Ierland (1982) en 9,7% in Italië (1984). Over dergelijke gegevens wordt verder niet beschikt voor wat betreft andere landen. 42 In de opleiding en training van het bewarend personeel wordt ruime aandacht gegeven aan fouillerings- en inspectietechnieken. Ook worden Tweede Kamer, vergaderjaar , 20415, nr. 4 9

10 de verschillende soorten drugs in het lesprogramma behandeld. Tevens wordt de nodige aandacht besteed aan verslavingsgedrag en hoe dat in inrichtingsverband adequaat kan worden tegemoet getreden. Deze vaardigheden dragen zeker bij aan het terugdringen van drugs uit de penitentiaire inrichtingen. Een aanwijzing hiervoor is het jaarlijks stijgend aantal meldingen van drugsvondsten. Hiertoe kunnen evenwel ook andere factoren hebben bijgedragen. In zijn algemeenheid moet hieraan worden toegevoegd dat het moeilijk is vast te stellen wat naast andere factoren het eigene van de personeelsopleiding in dezen is en welke de exacte omvang van het probleem in penitentiaire inrichtingen is. Het betreft immers een per definitie verhuld fenomeen. Wellicht dat in de toekomst naast de meldingen van de Opiumwetovertredingen tevens de uitslagen van de urinecontroles hiervoor indicatoren kunnen opleveren. 43 De besprekingen over het protocol voor medische behandeling van verslaafde gedetineerden is opgesteld onder leiding van het Centraal Begeleidingsorgaan voor de intercollegiale toetsing (CBO), een onafhankelijke stichting, die in de medische wereld dergelijke processen begeleidt. Dit heeft geleid tot een consensusbijeenkomst, waarin de beroepsgroep van artsen bij het gevangeniswezen tot afspraken is gekomen. Deze afspraken hebben het karakter van richtlijnen en niet van instructies. 44 Het is uit een ingestelde enquête gebleken dat de overgrote meerderheid van de gestichtsartsen heeft kennis genomen van de geformuleerde stellingen en hiermee rekening houdt. 45 De Minister van Justitie deelt deze mening van het CAD niet. De verslavingsproblematiek in de inrichtingen is weliswaar groot, maar lang niet altijd een dominante factor binnen het complex van problemen van de justitiabelen. Dit betekent dan ook dat verslavingsproblematiek niet de enige invalshoek voor hulpverlening is. Daarnaast wordt de hulpverlening aan verslaafden niet uitsluitend verricht door het CAD, maar ook door reclasseringsmedewerkers van de algemene reclasseringsstichtingen. Ook deze functionarissen hebben inmiddels de nodige deskundigheid in het werken met verslaafden verworven, zowel door ervaring als door bijscholing. 46 Plaatsing op een drugvrije afdeling geschiedt op basis van vrijwilligheid van de betrokken gedetineerde. Dit betekent dat hij vrijwillig deelneemt aan het hulpverlenings- en begeleidingsprogramma dat op een dergelijke afdeling wordt gegeven. Evenzo kan hij verkiezen niet langer daaraan deel te nemen. Hij zal dan in het gewone regiem van de desbetreffende inrichting worden geplaatst. 47 Er zijn geen statistische gegevens voorhanden aangaande het niet nakomen van een tot deelneming aan een ontwenningsprogramma strekkende bijzondere voorwaarde. Als het openbaar ministerie kennis krijgt van het overtreden van een bijzondere voorwaarde wordt bestendig gebruikelijk de opheffing bevorderd van de schorsing van de voorlopige hechtenis of de tenuitvoerlegging gevorderd van de voorwaardelijke straf waarbij de bijzondere voorwaarde wordt opgelegd. Slechts indien de geclausuleerde schorsing van de voorlopige hechtenis wordt opgeheven vindt hechtenis van de verdachte plaats; bij het bevel tot tenuitvoerlegging Tweede Kamer, vergaderjaar , 20415, nr. 4 10

11 van een voorwaardelijke straf vindt in het algemeen niet meteen insluiting van de veroordeelde plaats. Gelet op de onvoorspelbaarheid van het aantal overtredingen is het uit een oogpunt van volledig gebruik van de penitentiaire capaciteit inadequaat ten behoeve van overtreders celruimte niet te bezetten. 48 Het primaire doel is om mensen met verslavingsproblemen zo adequaat mogelijk te behandelen en op individueel niveau een gevaar als omschreven in het wetsvoorstel, af te wenden. 49 Het bereik van de Nederlandse hulpverlening aan drugverslaafden is groot. Een van de redenen hiervan is de veelheid van hulpverleningsmodaliteiten die afgestemd zijn op de individuele hulpvraag in de verschillende fasen van het verslavingsproces. De meeste drugverslaafden worden bereikt door programma's die niet in eerste instantie zijn gericht op ontwenning van drugs. Indien de instellingen die dergelijke programma's uitvoeren, al dan niet terecht, teveel worden geassocieerd met de toepassing van drang of dwang, zou dit de toegankelijkheid van deze instellingen kunnen beperken. Dit betekent dat bij de toepassing van drang een behoedzame benadering vereist is, waarin de keuze van de betrokkene om zich te laten behandelen centraal staat. 50 Ja. In het beleid ten aanzien van de verslavingszorg heeft de vrijwillige hulpverlening altijd prioriteit genoten. Dit blijkt onder andere uit de verdeling van financiële middelen over de verschillende typen verslavingszorg. Voorts wordt verwezen naar de tabellen 1 en 2 uit de notitie, waaruit blijkt dat het aantal vrijwillige opnemingen in verslavingsklinieken en algemeen psychiatrische ziekenhuizen aanzienlijk groter is dan het aantal onvrijwillige opnemingen. 51 De verslavingszorg is voor iedereen die verslavingsproblemen heeft toegankelijk. In het beleid ten aanzien van de hulpverlening aan drugverslaafden spelen maatschappelijke overwegingen een belangrijke rol. Zo hebben (grootschalige) methadonprogramma's en laagdrempelige opvangcentra, mede tot doel het maatschappelijk functioneren van hun cliënten te verbeteren. Bij hulpverlening aan verslaafde delinquenten die onder «drang» geschiedt, is sprake van het gepleegd hebben van strafbare feiten, die maatschappelijke overlast tot gevolg gehad kunnen hebben. Ook bij een onvrijwillige opname op grond van de Krankzinnigenwet kunnen openbare orde-overwegingen een rol spelen. Zo is een van de voorwaarden voor een inbewaringstelling dat de betrokkene een onmiddellijk dreigend gevaar oplevert voor zichzelf, voor anderen of voor de openbare orde. Het is noch in algemene, noch in kwantitatieve zin mogelijk om aan te geven welk gewicht moet worden gehecht aan individuele gezondheidsproblemen en maatschappelijke overlast bij de keuze tussen vrijwillige en onvrijwillige behandeling. 52 en 53 Onderzocht zal worden in hoeverre er behoefte is aan uitbreiding van behandelcapaciteit om tegemoet te komen aan de problematiek die zich in de justitiële sfeer voordoet. Deze behoefte hangt onder meer samen met de uitkomsten van het in de notitie bepleite geïntensiveerde beleid van de rechterlijke macht, alsmede met de aard en omvang van de penitentiaire verslavingsproblematiek. Onder meer dit vraagstuk zal onderwerp kunnen zijn van het in het antwoord op vraag 2 genoemde beleidsoverleg. De financiële aspecten Tweede Kamer, vergaderjaar , 20415, nr. 4 11

12 zullen hierbij aan de orde komen, evenals de wenselijkheid van regionale differentiatie. 54 Hoewel de diverse hulpverleningsmodaliteiten verschillende doelstellingen hebben, die niet allemaal zijn gericht op het zelfstandig maatschappelijk functioneren van (ex-)verslaafden, is het - waar nodig - van belang dit functioneren te verbeteren. Ook om terugval te voorkomen dient in de hulpverlening aandacht te worden besteed aan huisvesting, scholing, arbeid en relaties. Bij de intramurale verslavingszorg gebeurt dit zoveel mogelijk al tijdens en in de kliniek door allerlei daarop gerichte activiteiten in de vorm van ambulante of poliklinische nazorg. Een soortgelijke functie wordt door de reclassering uitgeoefend nadat detentie heeft plaatsgevonden. Daarnaast is - meestal ten behoeve van (ex-)drugverslaafden - een beleid ontwikkeld gericht op het maatschappelijk herstel van deze groep. In een groot aantal gemeenten zijn projecten opgezet waarin getracht wordt de mogelijkheden voor scholing, arbeid en huisvesting die voor iedereen openstaan, ook voor (ex-)verslaafden toegankelijk te maken, dan wel zulke mogelijkheden zélf aan te bieden. 55 In de gezondheidszorg en maatschappelijke dienstverlening kunnen vier categorieën voorzieningen worden onderscheiden voor de hulpverlening aan verslaafden. 1. Verslavingsklinieken en afdelingen van algemeen psychiatrische ziekenhuizen. De capaciteit van verslavingsklinieken en afdelingen bedraagt thans ca. 950 bedden. In 1984 vonden ca opnemingen plaats. Deze klinieken worden opgezet volgens een procedure die in de Wet Ziekenhuisvoorzieningen is omschreven. De provinciebesturen hebben de planningsbevoegdheid, maar de uiteindelijke beslissing over het ontstaan van deze voorzieningen ligt bij de Staatssecretaris van W.V.C. De financiering vindt plaats via de ziektekostenverzekering, dus buiten de Rijksbegroting om. Naar schatting bedragen de kosten van deze klinieken en afdelingen fl. 75 miljoen op jaarbasis. 2. Consultatiebureaus voor Alcohol en Drugs. Er zijn 17 CAD's met samen 70 vestigingen. Het aantal cliënten bedroeg in 1987 ± (in 1983 waren dat er ± ). De CAD's voeren taken uit op het gebied van de ambulante zorg, preventie, consultatie en reclassering. De CAD's worden gefinancierd volgens de Rijksregeling subsidiëring consultatiebureaus voor alcohol en drugs Voor de reclasseringswerkzaamheden krijgen de CAD's een vergoeding krachtens de Reclasseringsregeling De WVC-kosten van de CAD's bedragen in 1988 ca. fl. 53,2 miljoen. In 1983 was voor de CAD's fl. 40,7 miljoen (exclusief reclassering) begroot. 3. Methadonprogramma's van gemeentelijke gezondheidsdiensten. Door 12 GG & GD's worden methadonprogramma's uitgevoerd. Per dag maken hiervan gemiddeld 2520 drugverslaafden gebruik. Voor de uitvoering van deze programma's zijn de betreffende gemeentebesturen verantwoordelijk. De kosten worden door W.V.C, vergoed en bedragen in 1988 f 5,8 miljoen. In 1983 was dit bedrag f 5,3 miljoen. 4. Maatschappelijke hulp- en dienstverlening aan druggebruikers. De maatschappelijke-hulpverleningsvoorzieningen vertonen een geschakeerd beeld: straathoekwerk, (semi-)residentiële opvangcentra, therapeutische gemeenschappen, ambulante hulpverlening, nazorgprogramma's, voorzieningen voor maatschappelijk herstel (wonen, werken, scholing). Volgens een ruwe schatting maken jaarlijks personen met drugproblemen gebruik van deze voorzieningen. In ongeveer 60 gemeenten zijn dergelijke voorzieningen opgezet onder verantwoordelijkheid van het gemeentebestuur. Welke typen voorzieningen in een gemeente aanwezig Tweede Kamer, vergaderjaar , 20415, nr. 4 12

13 zijn, is afhankelijk van de aard en omvang van de verslavingsproblematiek, de aanwezigheid van andere voorzieningen en het beleid van het gemeentebestuur. De financiering geschiedt door W.V.C, op grond van de Rijksbijdrageregeling maatschappelijke hulp- en dienstverlening aan jongeren en jongvolwassenen (90% van de kosten), de Financieringsregeling Welzijnsovereenkomst 4 grote gemeenten en het Besluit Proefgemeenten. De kosten voor W.V.C, bedragen sinds 1983 ca. f 52 miljoen per jaar. 56 Het is niet bekend in welke omvang particulieren een financiële bijdrage leveren aan de verslavingszorg. 57 Zie het antwoord op vraag Voor een verzoek om uitbreiding van beddencapaciteit zal de procedure (aanvraag en adviezen) ingevolge de Wet Ziekenhuis Voorzieningen moeten worden gevolgd. Dit is het Jellinekcentrum onder de aandacht gebracht. Tot nu toe is een dergelijke aanvraag niet ontvangen. 59 Het bedoelde WODC-rapport bevat de resultaten van een evaluatie van twee, in 1979 begonnen, opvangexperimenten ten behoeve van drugverslaafde gedetineerden in het huis van bewaring Demersluis te Amsterdam en dat te Rotterdam. Gebleken is dat twee van de drie doelstellingen redelijk werden gehaald, te weten: een verbeterde opvang bij binnenkomst van de verslaafde alsmede het consolideren of leggen van een contact met een externe hulpinstelling. Ten aanzien van het derde doel, te weten een verbeterde begeleiding gedurende de (verdere) detentie, deden zich verschillende uitkomsten voor. In het Rotterdamse experiment bestond ontevredenheid onder de gedetineerden over het verblijf in de serie speciale cellen voor drugverslaafden. In Demersluis werd het - korte - verblijf op het speciale opvangpaviljoen als positief beleefd. De volgende doorplaatsing naar een «gewone» afdeling werd evenwel als te vroeg en ook als onbevredigend ervaren. Nadien hebben zich in beide projecten grote veranderingen voorgedaan, onder meer met betrekking tot de specifieke begeleiding van de betrokken verslaafden tijdens de detentie. In Demersluis werd de verblijfsduur verlengd en in het Rotterdamse huis van bewaring werd een aparte afdeling bestemd voor de opvang van verslaafde gedetineerden. Bovendien hebben deze experimenten het karakter van een permanente voorziening gekregen. Met deze benadering lijkt inhoud te worden gegeven aan een van de conclusies uit het rapport, n.l. «... dat het bij elkaar plaatsen van gebruikers alleen positieve ervaringen oplevert als wordt voorzien in een programma waarin zij zowel in fysieke als in psychische zin worden geactiveerd en een positief beïnvloedende communicatie wordt gestimuleerd.» De Staatssecretaris van Welzijn, Volksgezondheid en Cultuur, DJ. D. Dees Tweede Kamer, vergaderjaar , 20415, nr. 4 13