Toespraak in de Amsterdamse Studentenekklesia op 5 april 2009 door Geeske Hovingh. Jij zult niet stelen Rijkdom en armoede

Transcriptie

1 Toespraak in de Amsterdamse Studentenekklesia op 5 april 2009 door Geeske Hovingh Jij zult niet stelen Rijkdom en armoede Lezing uit het boek 1 Koningen 1 Koningen 21 vers En het geschiedde na deze woorden: Nabot, de Jizreëliet, had een wijngaard die in Jizreël lag naast het paleis van Achab, de koning van Samaria. Achab sprak tot Nabot: Geef mij jouw wijngaard, die moet mijn moestuin worden want hij is vlak naast mijn huis, en ik zal jou in plaats daarvan een wijngaard geven, beter dan deze. Maar als dat beter is in jouw ogen, zal ik jou in zilver de prijs ervan geven. Nabot sprak tot Achab: Bij JHWH! Het zij verre van mij jou het erfgoed van mijn vaderen te geven! Achab kwam terug in zijn huis, woedend en gedeprimeerd over de woorden die Nabot, de Jizreëliet, tot hem gesproken had toen hij sprak: Ik geef jou niet het erfgoed van mijn vaderen. Hij ging liggen op zijn bed, wendde zijn aangezicht af en wilde geen brood eten. Izebel, zijn vrouw, kwam bij hem en sprak tot hem: Waarom ben je zo woedend en eet je geen brood? Hij sprak tot haar: Dan spreek ik met Nabot, de Jizreëliet, ik zeg hem: Geef me jouw wijngaard in ruil voor zilver, maar als je dat liever hebt, geef ik jou in ruil een andere wijngaard - zegt hij: Ik geef jou mijn wijngaard niet. Izebel, zijn vrouw, sprak tot hem: Jij - nu moet je je als koning over Israël waarmaken. Sta op, eet brood, dat verlicht je hart. Ik zelf zal je de wijngaard geven van Nabot de Jizreëliet. Toen schreef zij brieven in naam van Achab, ze verzegelde die met zijn zegel en stuurde de brieven naar de oudsten en de grootgrondbezitters in zijn stad, ingezetenen als Nabot. In de brieven had zij geschreven: Roep een vasten uit en laat Nabot zitten aan het hoofd van het volk. Laat twee mannen, gewetenloze lieden, tegenover hem zitten. Die moeten tegen hem getuigen door te zeggen: Heb jij daar even god en koning vervloekt! Breng hem daarna naar buiten en stenig hem tot hij dood is. De mannen van zijn stad, de oudsten en de grootgrondbezitters die in zijn stad ingezetenen waren, zij deden zoals Izebel hen had gestuurd, 1

2 zoals stond geschreven in de brieven die zij hen gestuurd had: zij riepen een vasten uit en lieten Nabot zitten aan het hoofd van het volk. Toen kwamen de twee mannen, gewetenloze lieden, en gingen tegenover hem zitten. De gewetenloze lieden getuigden tegen Nabot ten overstaan van het volk: Heeft Nabot daar even god en koning vervloekt! Zij voerden hem weg, buiten de stad en stenigden hem met stenen - hij ging dood. Toen stuurden zij iemand naar Izebel: Nabot is gestenigd en hij is dood. En het geschiedde toen Izebel hoorde dat Nabot door steniging gedood was, dat Izebel sprak tot Achab: Sta op, beërf de wijngaard van Nabot, de Jizreëliet, die hij jou weigerde te geven in ruil voor zilver want er is geen Nabot meer in leven want hij is dood. En het geschiedde toen Achab hoorde dat Nabot dood was: Achab stond op om af te dalen naar de wijngaard van Nabot, de Jizreëliet, om die te beërven. Toen geschiedde het woord van JHWH aan Elia, de Tisbiet: Sta op, daal af, Achab tegemoet, de koning van Israël, die in Samaria is, zie, hij is in de wijngaard van Nabot waarheen hij is afgedaald om die te beërven. Spreek tot hem en zeg: Zo spreekt JHWH: Gemoord heb jij en ook nog beërfd? Spreek tot hem en zeg: Zo spreekt JHWH: Op de plaats waar de honden het bloed van Nabot hebben opgelikt zullen de honden jouw bloed oplikken, ook het jouwe. Achab sprak tot Elia: Heb je me weer weten te vinden, mijn vijand? Hij sprak: Ik moest jou vinden omdat je je verkocht hebt om te doen wat kwaad is in de ogen van JHWH. Zie, ik laat kwaad op jou komen, ik maak schoon schip achter jou, ik snijd van Achab weg uit Israël al wat tegen de muur plast, de gebondene én de vrije. Ik geef dat jouw huis zal worden als het huis van Jerobeam, de zoon van Nebat, en als het huis van Basja, de zoon van Achia, vanwege het tergen waarmee jij mij hebt getergd, dat je Israël hebt doen zondigen. - En ook over Izebel spreekt JHWH en zegt: De honden vreten Izebel op het stuk grond bij Jizreël -, wie van Achab sterft in de stad, vreten de honden, 2

3 wie op het veld sterft, vreten de vogels van de hemel. En het geschiedde toen Achab deze woorden hoorde: hij scheurde zijn kleren, trok een zak over zijn lichaam, vastte, lag op een zak en ging ingetogen rond. Toen geschiedde het woord van JHWH aan Elia de Tisbiet: Heb je gezien dat Achab zich neerbuigt voor mij? Omdat hij zich voor mij neerbuigt, wil ik het kwaad niet laten komen in zijn dagen. In de dagen van zijn zoon laat ik het kwaad komen over zijn huis. Toespraak 1. Plastic zeil tussen de bomen gespannen, kleine, slordig opgezette tentjes. Mensen in de rij voor een kop waterige soep, hun gezichten grauw, afgepeigerd. Zijn het beelden van een vluchtelingenkamp in Darfur? Een sloppenwijk van Rio? Nee, dit is Tent City, een open veld langs het spoor in Sacramento-California. En dan blijkt Amerika inderdaad het land van de onbegrensde mogelijkheden want geen van de bewoners van dit kamp had ooit voor mogelijk gehouden onder een tentzeil te moeten bivakkeren, op een plek zonder elektriciteit en met slechts twee tuinslangen water per 350 mensen. Desalniettemin groeit Tent City. Niet lang geleden bezaten haar bewoners nog mooie huizen vol zoete familiefoto s, barbecuefeestjes in de tuin en met Thanksgiving een mooie kalkoen op tafel. Maar nu zitten hun eigendommen soms in één enkel winkelwagentje. Het werkloosheidscijfer in de Verenigde Staten is als gevolg van de crisis nu opgelopen tot boven de 8 procent, de afgelopen maanden zijn 4,4 miljoen banen verdampt. Dat maakte het voor veel mensen onmogelijk om de hypotheek af te lossen van hun ooit zo gunstig aangeschafte droomhuis. Het gevolg daarvan was weer dat ze ineens nog maar twee salarisstroken verwijderd waren van dakloosheid en hun American dream in duigen viel. 2. In juli 2007 werd er voor het eerst over de kredietcrisis gerept. Op internet vind je allerlei analyses over de mogelijke oorzaken ervan, maar als het bankiers al niet lukt het te begrijpen, dan mij als niet-econoom al helemaal niet. Toch werden me tussen de raadselachtige termen als: subprime mortgages, collateralized debt obligations en frozen credit markets twee dingen duidelijk: allereerst dat er in de loop der jaren in de economie een overstap is gemaakt van feitelijk geld naar fictief geld, waardoor velen zich onterecht rijk rekenden. De jaarlijkse groei van kredieten bedroeg de afgelopen tien jaar gemiddeld viermaal de groei van de zogeheten reële economie. En achter alle technische verklaringen zit nog een wezenlijk gegeven: er is op grote schaal gejat. Ergens is op hogerhand besloten dat een deel der mensheid geen brood hoeft, opdat wie rijk is, rijk kan blijven leven. 3

4 Deze crisis komt voort uit de gedachte dat de toekomst altijd synoniem is met groei. The sky als the limit beschouwen en dan ineens onder ogen moeten zien dat die sky uit luchtbellen bestaat die nu een voor een uiteenspatten. De wereldwijde gevolgen zijn dalende koersen, sluitende fabrieken, stilstaande vrachtwagens en de kleine man die in zijn tentenkamp zit en hoort hoe de regen op het zeil druppelt. Hij is een van de vele slachtoffers van de graaicultuur, van onrecht dat zich voortplant. 3. Een continent verderop zit nog een man onder het tentzeil. Zijn land was in opbouw, er gloorde hoop aan de horizon, maar nu zijn ineens de geldkranen dichtgedraaid. Afrika heeft even geen prioriteit, het is op dit moment vooral zaak de eigen machines draaiende te houden en ook in Nederland worden de stemmen luider van mensen die ontwikkelingshulp definitief willen afschaffen. De ontwikkelingsorganisatie Oikos is tot de schrikbarende conclusie gekomen dat er momenteel per saldo vierhonderd miljard dollar meer Afrika uit- dan instroomt. Dit bedrag gaat op aan het betalen van schulden, kapitaalvlucht en winst op investeringen. In gewone mensentaal: jij vindt een diamant, ik geef je een tientje en ik verkoop m voor duizend dollar. Dat soort winsten dus. Dat soort diefstal dus. 4. De grootgrondbezitter koning Achab is ook zo n handelaar. Hij heeft een enorm stuk land, maar er is één postzegeltje grond dat hij nog niet in zijn collectie heeft. Daarom benadert hij de eigenaar en doet hem een voorstel. Maar hoe aanlokkelijk ook, Nabot weigert erop in te gaan. Niet uit onwil, eerder uit onmacht: hij mag het land niet weggeven, het is namelijk niet van hem maar van JHWH, de God van Israël, de wijngaard is dus niet Nabots bezit, die is zijn vaderen gegeven als erfgoed met de bedoeling deze goed te beheren, vruchtbaar te maken en van geslacht op geslacht door te geven. Dit essentiële detail vergeet Achab er voor het gemak even bij te vermelden als hij thuiskomt en zich beklaagt bij zijn vrouw, koningin Izebel. Die reageert als door een wesp gestoken en spoort Achab aan tot actie over te gaan. Nú moet je je als koning over Israël waar maken. Sta op! Tevergeefs Achab blijft liever in bed liggen mokken en dus neemt Izebel het heft zelf maar in handen. Als Nabot voor het gerecht gesleept wordt als gevolg van haar snode plan, krijgt hij van twee duistere lieden te horen dat hij koning en god vervloekt zou hebben. De koning? Misschien. Maar God? Die met de kleine letter g dan, de Baäl, de god van de grootgrondbezitters, die mensen in slavernij voert en zelfverrijking toejuicht, met díe god wil Nabot inderdaad niets te maken hebben. Het wordt zijn dood, het onrecht zegeviert en Nabots bloed stroomt tussen de stenen van het onvruchtbare land buiten de stad. En niet alleen Achab, maar ook Izebel houdt van halve verhalen: als ze haar man informeert over het gebeurde, beperkt ze zich tot de opmerking dat Nabot dood is. De toedracht laat ze voor het gemak even achterwege. Belangrijker is dat haar echtgenoot de wijngaard nu probleemloos kan innemen. In dit verhaal wordt de meest laffe vorm van diefstal bedreven: eerst het slachtoffer uitschakelen alvorens hem te beroven, zodat hij zich nooit meer ergens kan beklagen. Het roept een associatie op met de joodse getto s in 4

5 Warschaw die geplunderd werden nadat hun bewoners met een enkeltje Auschwitz op de trein waren gezet. Over lijken gaan om zelf nog meer te krijgen. Gewetenlozer kan het niet. 5. Het gebod Jij zult niet stelen heeft meerdere niveaus en gedaanten en na al deze zware verhalen rijst de vraag hoe deze woorden van toepassing zijn op ons eigen leven. Je kunt je bestolen voelen als iemand iets van je neemt zonder dat je er toestemming voor gaf. Dat kan om spullen gaan, maar ook om eer, je partner, zelfs je identiteit. En iedereen kent in mindere of meerder mate wel het gevoel van afgunst om iets dat een ander heeft. Je zou willen dat het van jou was, dat huis, die vrouw, die jurk, dat figuur. Het is niet echt je intentie te stelen, maar eerder pakken of permanent lenen. Statistieken wijzen uit dat op 90 procent van de Nederlandse werkplekken gestolen wordt. Hoe groter een bedrijf, hoe meer kans, want: hoe onzichtbaarder het slachtoffer. Toen bisschop Muskens de beroemde uitspraak deed dat iemand met echte honger best een broodje mocht stelen, was een veelgehoorde reactie: Als ie dat dan maar doet bij de Albert Heijn en niet bij ons bakkertje op de hoek! Die opmerking van Muskens deed veel stof opwaaien, want waar trek je de grens tussen diefstal die echt diefstal is en diefstal uit nood geboren? Dat leidt tot de vraag waar diefstal uit voortkomt. Bisschop Muskens bezocht in 1996 het Mexicaanse platteland en maakte er mee hoe arme boeren, gesteund door de katholieke kerk, stiekem lappen grond van grootgrondbezitters terugnamen om dit als akkerland te bewerken. Hij toonde daar begrip voor met de woorden: Armoede is onrecht en een zonde. Het is een gevolg van diefstal op hogerhand en als mensen daardoor in onleefbare situaties terecht komen, dan valt deze vorm van diefstal wat mij betreft te rechtvaardigen. 6. De profeet Elia zou misschien wel ongeveer hetzelfde gezegd hebben. Het laatste woord is aan hem en niet aan Achab die nu alles heeft wat zijn hartje begeert. Elia is door JHWH geroepen om Achab tegemoet te treden en hem te wijzen op zijn wandaden. Blijkbaar is dat niet de eerste keer want Achab zegt: Heb je me weer weten te vinden, mijn vijand? Ik móest jou vinden, is Elia s antwoord. De profeet heeft tot taak maatschappelijke misstanden aan te klagen. Dat gaat er zeker niet zachtzinnig aan toe. Elia spreekt een vloek uit over het huis van Achab: alle mannen zullen worden uitgeroeid want alles wat tegen de muur plast is in de bijbel een plastische aanduiding van het mannelijk geslacht. Hij refereert aan dynastieën van koningen uit het verleden, minstens zo misdadig, die door hetzelfde lot zijn getroffen. En ook Izebel treft straf: haar wacht een beschamende dood en haar lichaam wordt tot voer voor de honden. Achab scheurt zijn hermelijnen mantel, verwisselt die voor een juten zak en vast. Hij komt werkelijk tot inkeer en gaat ingetogen rond, zoals het er staat. En dan is hij ineens een kleine man die met een hart vol schaamte naar zijn nieuwe moestuin kijkt de eerste bloemkolen bijna rijp om te oogsten. JHWH ziet hoe Achab zich voor hem neerbuigt. En dan besluit Hij Achab zelf te sparen. Zijn inkeer is een teken van hoop, maakt duidelijk dat er in al het gegraai, al het machtsvertoon omkeer mogelijk is. Achab heeft geluisterd naar Elia en wil het voortaan anders doen. Dat het kwaad wel over het huis van zijn zoon zal komen, is het gevolg van diens gedrag: die lijkt namelijk 5

6 niets van het verleden geleerd te hebben en gaat op de oude voet verder. Om die geweldsspiraal te doorbreken is er geen andere mogelijkheid dan de verdelging van het kwaad. 7. Over de huidige crisis zegt econoom Lars Bovenberg: Deze situatie dwingt ons tot een wereldwijde nieuwe economische orde, een waarin de schuld eerlijk wordt verdeeld en de lasten naar draagkracht gedragen moeten worden. Uiteindelijk zullen we hier sterker uit komen. We gaan terug naar normaal, zoals het hoort. Het is uit met de grootheidswaan die ons decennia lang domineerde, we leefden op te grote voet en het is misschien even slikken, maar dat mag nóóit meer gebeuren. De toekomst kan en mag niet langer enkel voor materiële groei staan, maar voor een rechtvaardige verdeling, een waardoor diefstal uitgebannen wordt. De in Italië weggegooide hoeveelheid voedsel kan een einde maken aan de honger in Ethiopië. Ook het milieu heeft er baat bij als we zuiniger met voedsel zijn. En dat geldt voor wel meer zaken, praktische tips genoeg die we allemaal ter harte kunnen nemen en die er toe bijdragen dat we weer als gewetensvolle beheerders met de aarde omgaan, in plaats van haar kaal te slaan, uit te putten en te vergiftigen. De wereld is nog steeds vol Achabs, sommigen zijn al een beetje tot inkeer gekomen door de crisis, maar het is maar de vraag hoe oprecht dat is. We hebben ook nog steeds profeten, mensen die onrecht aankaarten, maar ons ook de weg willen wijzen, een visioen willen voorhouden. We kunnen beginnen met zingen over dat visioen. Over mensen met rechtvaardige handen en onverdeelde harten die afgekeerd zijn van schijn en leugen. Hen behoort de aarde in bruikleen toe. Wij mensen zijn ertoe bestemd om de aarde te vernieuwen, er een plek van te maken waar niemand meer vreest voor een nieuwe morgen. Zo moge het zijn. 6