Cover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation.

Transcriptie

1 Cover Page The handle holds various files of this University dissertation. Author: Scheffers, Albert Antoine Jacques Title: Om de kwaliteit van het geld. Het toezicht op de muntproctie in de Republiek en de voorziening van kleingeld in en West- in de achttiende eeuw Issue Date:

2 06 Kadertekst 14 Begin Eind Muntheer Muntmeester Bus Locatie Handschrift Nu de organisatie, de omvang en het toezicht op de muntproctie aan de orde zijn geweest, is het tijd te gaan kijken naar de reisverslagen en de declaraties van de essayeurs-generaal die de aanleiding zijn geweest voor deze studie. De bundel reisverslagen van de essayeurs-generaal Johan en Marcellus Emants en Willem A.A. Poelman geven een gedetailleerd beeld van wat er bij de opening van een muntbus allemaal komt kijken. De reisverslagen zijn naar het lijkt overgegeven van vader op zoon en via deze op opvolger. Vervolgens zijn zij per gewest en daarna chronologisch geordend en in een perkamenten band gebonden. In onderstaande tabel worden de verslagen uit de bundel gerangschikt op datum. Uit de twee meest linkse kolommen van de tabel wordt idelijk dat er grote gaten in tijd zitten tussen de verschillende verslagen. In de derde kolom van links wordt de muntheer, de bezitter van het recht van munt, vermeld. Ten tijde van de Republiek der Verenigde Nederlanden is dat het gewest. De staatkundige verandering in 1795 heeft in het recht van munt géén wijziging gebracht. De provinciale Munthuizen, voor zover nog actief, blijven onder het beheer van de departementale besturen. Volledigheidshalve dient hier te worden vermeld dat de Westfriese steden in 1795 het beheer over hun Munt kwijtraken aan het Provinciaal Bestuur van. 532 Tijdens het Koninkrijk ( ) gaat het recht van munt over op de koning. Hoewel de proctie van de Dordtse Muntmeester Bodisco gerende zijn achtste en tevens laatste muntbusperiode (21 april 1804 tot en met 8 februari 1806) geheel geschiedt ten tijde van de Bataafse Republiek en s onder het departement als soeverein muntheer, wordt pas medio juli 1806 daarover verantwoording afgelegd. Lodewijk Napoleon heeft dan al zijn intocht in zijn Koninkrijk gehouden en s dient de muntproctie verantwoord te worden aan de vertegenwoordiger van de koning. 533 Met de in de tweede kolom van rechts vermelde locatie wordt de plaats aangeid waar de opening van de muntbus werkelijk heeft plaatsgevonden. 532 Omdat er in deze bundel geen verslagen van bezoeken aan de Munt in van na 1795 (vanaf 1803 in ) bewaard zijn gebleven, wordt hier niet verder op deze kwestie ingegaan. 533 Lodewijk Napoleon houdt op 23 juni 1806 zijn officiële intocht in Den Haag Zeeland Groene, Adolf de 1 Middelburg Johan Emants Zeeland Fiers, David 1 Middelburg Johan Emants Zeeland Fiers, David 2 Middelburg Johan Emants Zeeland Holtzheij, Martinus sr & jr West Gelderland Novisadi, Carel Christiaan West- 1 & 1 Middelburg Marcellus Emants Buijskes, Pieter 3 Medemblik Marcellus Emants 4 Harderwijk Marcellus Emants / Guilliam Balthasar Emants Buijskes, Pieter 4 Medemblik Marcellus Emants Buck, Wouter 11 Den Haag Marcellus Emants West Gelderland Lohse, Marten Hendrik Slijper, Hessel 1 Gerard Emants 1 Harderwijk Gerard Emants Zeeland Holtzheij, Martinus jr 5 Middelburg Gerard Emants Utrecht Naamen, Johan Utrecht Naamen, Johan Bodisco, Johan West Utrecht Naamen, Johan 2 Utrecht Gerard Emants 3 Utrecht Gerard Emants 1 Den Haag Willem A.A. Poelman Slijper, Hessel 2 Willem A.A. Poelman 4 Utrecht Willem A.A. Poelman Zeeland Holtzheij, Martinus jr 6 Middelburg Willem A.A. Poelman Zeeland Slob-Holtzheij, Petronella Utrecht Naamen, Johan Gelderland Lohse, Marten Hendrik Bodisco, Johan Utrecht Naamen, Johan Utrecht Naamen, Johan Utrecht Utrecht 1 Middelburg Willem A.A. Poelman 5 Utrecht Willem A.A. Poelman Den Haag Willem A.A. Poelman 2 Den Haag Willem A.A. Poelman 6 Utrecht Willem A.A. Poelman 7 Utrecht Willem A.A. Poelman 6 Den Haag Willem A.A. Poelman 7 Den Haag Willem A.A. Poelman 156 Om de kwaliteit van het geld 157

3 Begin Eind Bodisco, Johan Muntheer Muntmeester Bus Locatie Handschrift Utrecht Koninkrijk Koninkrijk Koninkrijk Koninkrijk Koninkrijk Bodisco, Johan 7 Den Haag Willem A.A. Poelman 8 Den Haag Willem A.A. Poelman 8 Den Haag Willem A.A. Poelman 9 Utrecht Willem A.A. Poelman 10 Utrecht Willem A.A. Poelman 11 Utrecht Willem A.A. Poelman 12 Utrecht Willem A.A. Poelman De in het tweede deel van deze publicatie in transcriptie opgenomen verslagen van de essayeursgeneraal moeten vervaardigd zijn als geheugensteun voor het op te stellen rapport en verantwoording achteraf. Vanwege de nauwkeurige opgave van alle ontvangsten en gedane uitgaven zullen de verslagen ook een rol hebben gespeeld bij de onderlinge afrekening tussen de generaalmeesters en de essayeur-generaal. Uit de periode , blijken van veertien muntbusopeningen verslagen in deze vorm te ontbreken. Zij betreffen de opening van de zevende tot en met de tiende muntbus van Wouter Buck, van de derde, vierde, vijfde en zesde muntbus van Jan Bodisco, beiden se Muntmeesters, van de bussen van de Utrechtse Muntmeesters Joan George Holtzheij en Carel Frederik Wesselman, de eerste bus van Johan Naamen en ten slotte van de derde en vierde bus van de Zeeuwse Muntmeester Martinus Holtzheij jr. Dat er reisverslagen van de opening van de muntbus van de se Muntmeesters te ontbreken in deze reeks, is verklaarbaar. Die openingen hebben veelal plaatsgevonden in Den Haag in de Generaliteits Muntkamer. Raden en generaalmeesters en essayeur-generaal hebben voor deze openingen niet hoeven reizen en s geen extra kosten hoeven maken. De reeks verslagen maakt verder idelijk dat er geen exemplaren van de hand van essayeurgeneraal J.P. Beekman ( ) zijn toegevoegd. Mogelijk zijn zij helemaal niet gemaakt in deze vorm. In elk geval kan hier worden volstaan met de conclusie dat dit soort verslagen, als zij door Beekman zijn gemaakt, niet zijn overgedragen aan zijn ambtsopvolger en toegevoegd aan de verzameling die uiteindelijk tot deze bundel heeft geleid. De reisverslagen zijn geschreven door drie elkaar opvolgende essayeurs-generaal mr. Johan Emants, mr. Marcellus Emants en mr. Willem A.A. Poelman. Daarnaast zijn teksten geschreven door de twee zoons van Marcellus Emants, Guilliam Balthasar en Gerard. De serie reisverslagen van de essayeurs-generaal biedt een bijzonder inzicht in de activiteiten van raden en generaalmeesters en essayeur-generaal bij de controle van de proctie van de provinciale Muntmeesters. Om vooral met een complete delegatie vanuit de Generaliteits Muntkamer bij de opening van een muntbus te verschijnen wordt ook wel de secretaris als officieel gedelegeerde van een van de generaalmeesters op reis meegenomen. Wanneer de secretaris als gedelegeerde mee gaat wordt zijn opdracht doorgaans uitgebreid met de taken die de generaalmeesters bij een muntbusopening hebben. Voorbeelden hiervan zijn te vinden in het verslag van de opening van de Gelderse muntbus in Bij de opening van de Westfriese muntbus in 1774 gaat secretaris Belaerts van Blokland vanwege de indispositie van de generaalmeesters Van Slingelandt en Bentinck mee naar Medemblik, maar blijft hij in zijn rol als secretaris. 534 Zoals al is meegedeeld dienen de generaalmeesters en essayeur-generaal zich te gedragen als ondergeschikten van de vertegenwoordigers van de muntheer. De positie van de raden en generaalmeesters en essayeur-generaal ten opzichte van de gewestelijke bestuurders wordt ook idelijk in de berekeningen die zij uitvoeren. Bij elke opening berekenen zij steevast het heerlijk recht of de sleischat die de Muntmeester volgens de algemene muntverordeningen aan de muntheer moet afdragen. Ze hebben echter moeten weten dat er Muntmeesters zijn aangesteld op contracten waarin afspraken zijn gemaakt dat de sleischat alleen of de sleischat en de boetes niet hoeven te worden afgedragen. Die berekening van de sleischat en de boetes zijn dan feitelijk overbodig. 535 Dat de opening van de muntbus in de achttiende eeuw niet een louter administratieve en technische handeling is, maar zeker ook een sterk ceremonieel en sociaal karakter heeft, blijkt uit de nauwkeurige beschrijving van de ontvangsten aan de Munt en daarbuiten. De raden en generaalmeesters en de essayeur-generaal leggen bezoeken af en ontvangen tegenbezoeken op hun logeeradres. Tevens wordt er met regelmaat gegeten bij de Muntmeester, de waardijn of bij een van de vertegenwoordigers van de muntheer en worden diverse uitstapjes gemaakt. De bij de verslagen overgeleverde rekeningen geven een gedetailleerd inzicht in de onkosten die gepaard gaan met een opening van de muntbus. Tevens wordt idelijk hoe er wordt gereisd, waar er wordt gelogeerd, wat er zoal onderweg wordt gegeten en gedronken en welke vergoedingen de generaalmeesters ontvangen aan leggelden en leges voor de uitvoering van hun werkzaamheden. De rekeningen laten zien dat het leggeld, het emolument dat aan het ambt van raad en generaalmeester en essayeur-generaal is verbonden, van origine 1 mark zilver per jaar bedraagt. Gerende de gehele achttiende eeuw wordt deze vergoeding echter standaard uitbetaald in muntgeld, te weten in ƒ 25: 2: -. Voor de administratieve handelingen en de officiële akte moet de Muntmeester aan ieder van de generaalmeesters en aan de essayeur-generaal per opening ƒ 300: - aan leges betalen. Daarboven komt nog de vergoeding voor de reis van de heren controleurs Zie voor het reisverslag hoofdstuk in het deel Bronnen van deze publicatie. Zie voor de officiële akte waaruit blijkt dat generaalmeester Ten Hove als enige generaalmeester aanwezig is: NHAH en NA fol. 301v Het blijft altijd mogelijk dat de generaalmeesters met deze berekeningen hebben willen aantonen wat de muntheer zou hebben ontvangen over de muntproctie in deze controleperiode, wanneer met de Muntmeester een overeenkomst was gesloten waarin de sleischat en de boetes wel volgens de regels van de Generaliteit zouden zijn afgedragen. 536 Uit een Memorie van de leges die aan de Muntofficianten ter Muntkamer betaalt moeten worden, mistgaders van andere leges blijkt dat de heren voor een muntbusopening in Gelderland ƒ 64: 0: 0, in ƒ 50: 0: 0, in West- ƒ 36: 0: 0, in Zeeland ƒ 50: 0: 0, in Utrecht ƒ 32: 0: 0 en in 158 Om de kwaliteit van het geld 159

4 Tenslotte kan hier worden gemeld dat de reisverslagen van de essayeur-generaal nieuwe gegevens opleveren over reeds bekende gouden afslagen van de se katons en over de penningen op de opening van de muntbus te Gelderland. Hoewel de reisverslagen aanleiding zijn geweest om de organisatie van en het toezicht op de muntproctie in de Republiek met de nadruk op de achttiende eeuw te beschrijven, dient zeker nog gewezen te worden op de tekst over de inspectie van de nieuwe Franse muntmachines op donderdag 7 december Die inspectie (feitelijk gaat het om een demonstratie) vindt plaats na de opening van de twaalfde muntbus van G.J.L. Marchie Sarvaas ten overstaan van minister van Financiën J.H. Appelius en zijn secretaris-generaal E. Canneman. Ten behoeve van de demonstratie van de nieuwe balanciers van de Franse werktuigkundige Salneuve heeft de Muntmeester een partij goud laten smelten voor de proctie van tien en twintig guldenstukken en zilver voor de rijksdaalder. De nieuwe machines doorstaan echter de proef onder het hoge toezicht niet. Frappant is dat dit keer niet, zoals in zeventiende eeuw, het Muntpersoneel, maar de Muntmeester zelf de meeste bezwaren heeft tegen de invoering van de nieuwe machines. Du Marchie Sarvaas meldt tijdens de demonstratie diverse keren dat hij met de nieuwe machines niet zo snel kan werken als met de oude en s de kooplieden niet snel genoeg van dienst kan zijn. 537 Hoe deze zaak afloopt zal onderwerp moeten zijn van een studie over de Utrechtse Munt. 538 Een serie declaraties van de essayeurs-generaal over de jaren 1780 tot en met 1795 biedt een inzicht in de werkzaamheden die de essayeur-generaal voor de Staten van en West- verricht. Het betreft hier voornamelijk activiteiten die hij in opdracht of op verzoek van de Staten van of hun Gecommitteerde Raden uitvoert ten behoeve van het toezicht op zowel de goud- en zilversmeden als de muntproctie. De declaraties zijn eveneens in het tweede deel van deze publicatie in transcriptie opgenomen. Per gewerkte dag declareert de essayeur-generaal ƒ 6: - en de onkosten die gemaakt zijn om de werkzaamheden uit te voeren. Zoals al gemeld declareert de essayeur-generaal in de periode 1780 tot en met maart 1795 gemiddeld 79 werkdagen per jaar. De declaraties bevatten ook vermeldingen van activiteiten van de essayeur-generaal waarvoor hij geen vergoeding vraagt. 539 De declaraties beginnen jaarlijks met de vermelding dat de essayeur-generaal enige dagen besteedt aan de verwerking van de ontvangen berichten van de goud- en zilversmidsgilden waarin wordt opgesomd wie de nieuw gekozen dekens zijn en welke de jaarletters zijn die de keurmeesters dat jaar zullen gebruiken. Zij vermelden precies wanneer nieuw aan te stellen functionarissen hun examen komen afleggen in de Muntkamer te Den Haag, hoeveel dagen gespendeerd is aan de vervaardiging van nieuwe naalden of stalen voor het keuren van goud en zilver en welke brieven of rapporten zijn ontvangen of geschreven. 540 In hoeverre de vermelding van deze laatste een compleet beeld van de activiteiten van de essayeur-generaal opleveren is niet uitgezocht. Mogelijk betreft het hier alleen rapporten die (ook) voor de Staten van en West- van enig belang zijn. Uit de serie declaraties wordt tevens idelijk dat mr. Gerard Emants zijn functie als adjunct of tweede essayeur-generaal op 5 februari 1790 neerlegt en wordt opgevolgd door W.A.A. Poelman. 541 De precieze datum waarop Jan Bodisco wordt aangesteld als meester particulier van de se Munt te is er ook in te vinden. De declaraties geven ook inzicht in de kleine aanschaffingen die de essayeur-generaal doet. In maart 1781 declareert hij bijvoorbeeld ƒ 11:14: 0, besteedt aan noodwendigheeden voor schaalen en gewigten voor de sche besoignes. Op basis van de declaraties van de essayeur-generaal kan voor de periode 1780 tot en met 1795 tevens de frequentie van de controles van het goud- en zilverwerk, vervaardigd in de se steden, worden bepaald. 542 Kadertekst 15 Controle van het opgekochte goud- en zilverwerk door essayeurs-generaal Alkmaar jjjjmm X X X X X X X Overijssel ƒ 64: 0: 0 aan reiskosten ontvingen. NA NA Verslag van de twaalfde muntbus van G.J.L. Marchie Sravaas op den 5 en 6 december Zie voor de transcriptie hoofdstuk in het deel Bronnen van deze publicatie. 538 Voor het moment wordt verwezen naar Besier, Aanteekeningen betreffende den muntslag in de Munt te Utrecht, gerende het tijdvak van het Bataafsch Gemeenebest, het Koningrijk en de inlijving bij het Franse keizerrijk, Zie hoofdstuk 5.2 in dit deel en hoofdstuk 13 in het deel Bronnen van deze publicatie. 540 Zie bijvoorbeeld de melding van het examen van Joh. Roelofs op 22 februari 1780 als essayeur te Middelburg of die op 7 maart 1782 van Gerrit Schöne als toekomstig essayeur te. Diezelfde Joh. Roelofs legt volgens de declaratie van de essayeur-generaal van 1790 op 22 september van dat jaar in de Muntkamer te Den Haag zijn eed af als adjunct-essayeur van de Zeeuwse Munt te Middelburg. Of de beëdiging van Hendrik Walter als stempelsnijder van de Gelderse Munt te Harderwijk in juli 1791 of die van Gerrit Konsé als stempelsnijder van de Westfriese Munt op 19 september Zie voor beide vermeldingen de transcriptie van declaratie in het tweede deel van deze studie. 542 De verslagen van deze tests zijn veelal opgenomen in de Resolutieboeken van de Generaliteits Muntkamer. Het archief van de Muntkamer bevat ook twee folianten met ingekomen en uitgaande stukken over de se goud- en zilversmeden over de periode 1700 t/m Om de kwaliteit van het geld 161

5 Alkmaar Alkmaar X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X 162 Om de kwaliteit van het geld 163

6 Alkmaar X X X X Uit het bovenstaande overzicht wordt idelijk dat de goud- en zilversmidsgilden in de steden,, Den Haag, en bijna jaarlijks worden gecontroleerd. Op het goud- en zilverwerk vervaardigd in de kleinere steden wordt minder frequent toezicht gehouden. Uit een opgave uit 1798 (zie kadertekst 16) blijkt dat het aantal goud- en zilversmeden waarvan het werk moet worden gecontroleerd aanzienlijk is. Op verzoek van het Administratief Bestuur van geven raden en generaalmeesters het volgende overzicht van op dat moment in totaal 691 actieve goud- en zilversmeden X X X Kadertekst 16 Lijst der goud- en silversmeeden binnen het voormalige gewest X X X Plaats Aantal Plaats Aantal 286 Schiedam X X X X X X X X X 78 Den Haag 46 Vlaardingen 3 Leijden 51 Brielle Monninkendam Medemblik 4 In s Haage Alkmaar 27 Woerden X X X X X X X Opvallend is het grote verschil in aantal goud- en zilversmeden tussen en de overige steden van het gewest, maar ook het verschil in aantal in bijvoorbeeld de steden (22), (3) en Medemblik (4). Hoe nauwkeurig die controle op het goud- en zilverwerk door de essayeur-generaal wordt uitgevoerd en genoteerd blijkt onder andere uit een kopie van een pagina uit de verslaglegging van de zitting van raden en generaalmeesters van zaterdag, maandag, dinsdag, woensdag, vrijdag, zaterdag en maandag 25, 27, 28 en 29 april, 1, 2, en 4 mei De controle van de door de essayeurgeneraal bij de Haagse juweliers en kashouders opgekochte twee gouden en achttien zilveren werken urt zeven dagen. Van elk object wordt genoteerd bij wie het is gekocht, tegen welke prijs, wat het gewicht is, met welke merken het werk is gekeurd en welk gehalte het object heeft NA fol Lijst der goud- en silversmeeden binnen het voormalige gewest d.d. 6 april Het is niet idelijk of hier de heerlijkheid Schagen in het Noorderkwartier wordt bedoeld of bijvoorbeeld de dorpen en vlekken rondom Den Haag. Nader onderzoek hiernaar is zeker gewenst, maar valt buiten het kader van deze studie. 545 Voor de belangstellenden in antiek goud- en zilverwerk is het archief van de Generaliteits Muntkamer een bron die meer aandacht verdient dan het tot nu toe heeft gekregen. 164 Om de kwaliteit van het geld 165

7 Afb. 25. Fragment van een pagina van de notulen van raden en generaalmeesters van de Munten, betreffende de zitting van 25 april tot en met 4 mei De genoteerde gegevens zijn van in Den Haag opgekochte en vervolgens op gehalte en gewicht gecontroleerde gouden en zilveren werken. NA fol Om de kwaliteit van het geld