Verslag van Ferry Susanto Arsyad, inilampung.com, Bandarlampung, 29 september 2016

Transcriptie

1 De zoete drank van Berg Lokon Verslag van Ferry Susanto Arsyad, inilampung.com, Bandarlampung, 29 september 2016 De auteur is een deelnemer aan de workshop " Covering Third Regional -Fourth Cohort (MDK IV)." Ferry kreeg de opdracht om naar Tomohon, Noord Sulawesi gaan, van 24 augustus tot en met 28, De workshop werd georganiseerd door Dr. Soetomo Press Institute en de Ambassade van Noorwegen, 23 tot en met 31 augustus 2016 Tomohon, ClimateReporter - De ochtend ging langzaam voorbij en dan opeens is dit bosgebied van Mount Lokon druk. Eensklaps kwamen mannen uit de jungle, enkelen wandelen, anderen duwen karren, sommige zijn met de motor en anderen zelfs met de ossenwagen. Eén voor één lossen ze 25 liter jerrycans met sap, die zij vervolgens stapelden in een hut met een tinnen dak waarin een grote roestvrij stalen vat staat. De jerry-cans met sap waren nog warm. Idereen hielp elkaar het sap naarbinnen te dragen. Blije gezichten en gelach verbraken de stilte in het suikerpalm bos aan de voet van Mount Lokon. Mount Lokon is een actieve vulkaan 1580 meter boven de zeespiegel en is gelegen in de buurt van de stad Tomohon, dat is ongeveer 23 km, of ongeveer 30 minuten met de auto van Manado, de hoofdstad van Noord-Sulawesi. Vanwege de bergachtige locatie is Tomohon aangenaam koel, en evenals Berg Lokon het is het omgeven door Berg Mahawu en Berg Masarang. Helaas een groot deel van het bos aan de voet van deze bergen is beschadigd door brand en erosie.

2 Data van het Noord-Sulawesi Bosbouw Office, zoal staat op de website kompas.com, stellen dat de omvang van de ontbossing in Noord-Sulawesi in ,571 hectare bereikte. Een gebied van 274,786 hectaren werd gecategoriseerd als zijnde in een kritieke toestand en 23,785 hectare werden gecategoriseerd als ernstige kritiek. Dus in vergelijking met al het bos op Sulawesi -764,739 ha- 38,8 procent van het land in Sulawesi heeft problemen, waarvan sommige in hetbos van Tomohon. In 2015 alleen al verwoesten bosbranden ongeveer 100 hectare bos in de omgeving van Tomohon. Schade aan het bos heeft een diepgaand effect op het klimaat en de temperatuur van Tomohon. De stad van de bloemen is niet zo aangenaam koel als het vroeger was. Boeren aan de voet van de bergen begon te lijden aan droogte, waar voorheen er nooit een tekort aan water was geweest, nu kunnen ze als gevolg van deze bedreiging een keer per jaar hun gewassen planten. Zelfs als er hevige regenval is, zijn de bewoners van de uitlopers nog steeds bezorgd, omdat een plotselinge overstroming hun nederzettingen weg zou kunnen vegen. Een ander effect van het branden in de bossen is de uitstoot van koolstofdioxide en andere broeikasgassen. Deze koolstofemissies verhogen de globale temperatuur in de atmosfeer door invanging van zonne-energie. Dit verandert ook de waterhuishouding en wijzigt weerpatronen, wat resulteert in veranderingen in het groeiseizoen voor voedselgewassen en veroorzaakt stijging van de zeespiegel, kustgemeenschappen bedreigend. Als gevolg van het besef van het belang van het behoud van de bomen, houdt de Masarang Stichting, een stichting die de lokale gemeenschap ondersteunt, zich bezig met het behoud van het milieu in Tomohon, door herbeplanting van het bos (herbebossing). Het bos dat eens kaal was is nu groen, dankzij de aanplant van suiker palmen en frangipani. Volgens Yopi Watulangko, een interne inspecteur en de persoon die verantwoordelijk is voor de suiker palm kwekerijen, is de Masarang Stichting erin geslaagd meer dan 400 hectare bos tussen Mount Masarang en Mount Lokon op verschillende locaties te herstellen. "De eerste uitgebreide aanplant werd gestart door de lokale bevolking met zaden van ons en ook een deel van de lokale overheid. De gecombineerde hoeveelheid kan betekenen dat we in staat zijn om duizenden hectaren succesvol te herbeplanten" aldus Yopi Watulango. Volgens Yopi begon de herbebossing door de Masarang Stichting met Frangipani bomen en werd later gevolgd door de suikerpalm. De suikerpalm (arengapalm) is gekozen omdat het meer economische voordelen biedt ten opzichte van andere bomen, en is nu de eerste keuze voor het planten. Alles van de boom is geschikt, de wortels, de stam, de bladeren, de ribben van de bladeren, de palmvezel, het sap. Het sap is vooral belangrijk omdat het tot de export suiker kan worden verwerkt. "Op dit moment herstellen de verbrande en kaalgeslagen bossen zich geleidelijk. Boeren die eerder moeilijk meer landbouw konden bedrijven, omdat de bronnen waren opgedroogd, kunnen nu weer boeren". Een van de conservatieplekken is de locatie waar de palm suiker sap wordt verzameld en is op ongeveer 1,5 km van het dorpje Tara-Tara in het Westen van het Tomohon sub-district. Om de plaats te bereiken moesten we ongeveer 20 minuten lopen, hoewel we de

3 motor hadden kunnen nemen door een steil stuk weg te nemen die de contouren van de berg volgt. De commerciële waarde van het sap. Het economisch waardevolle vloeibare suiker sap wordt afgetapt van de suikerpalm en wordt vervolgens getest op zuurgraad (ph) en suikergehalte. Het instrument dat wordt gebruikt voor het controleren van de zuurgraad is een ph-meter en degene voor het meten van de zoetheid is een Brix Refractometer. De ph-meter wordt in het sap in de jerrycans gedompeld en na onderdompeling duurt het niet lang om de zuurgraad te meten. Goede suiker sap heeft een phwaarde van 7, terwijl het beste sap 14 procent suiker bevat, gemeten met de Brix Refractometer. Het goede suikerniveau en ph-waarde bepaalt de waarde van het sap. Sap dat niet voldoet aan de standaard ph wordt niet geaccepteerd, omdat het dan niet kan worden omgezet in wat 'suikermieren' wordt genoemd. Hetzelfde met het suikergehalte, hoe hoger het niveau hoe hoger de prijs. "We kopen suiker sap dat aan onze normen voldoet voor Rp. per liter. Als het suiker niveau boven de 14 procent is betalen we voor elke stijging van 1 procent een extra Rp143 per liter. Aan de andere kant, als het minder dan 14 procent is verlagen we de prijs met Rp 143 per liter ", zegt Dany Rawu, de boerencoördinator van de Masarang suikerpalm fabriek. Over de fabriek, eigendom van de Stichting Masarang in Tomohon wordt gezegd dat het de eerste moderne palmsuiker fabriek in de wereld is en deze werd geopend door president Susilo Bambang Yudhoyono op 14 januari "Ik coördineer ongeveer zestien mensen die deel uitmaken van een groep boeren die iedere dag hun sap bij ons afleveren" aldus Dany. Nadat het sap is gecontroleerd en de ph en suiker niveaus zijn opgenomen, wordt het sap in een vat gebracht om vuil eruit te filteren dat de pijplijn zou kunnen verstoppen. Vervolgens stroomt het sap door een buis totdat de voet van de berg is bereikt. Er is daar een tankwagen die alle sap van de boeren verzamelt, en onmiddellijk naar de Masarang palm suiker fabriek brengt in het dorp Mantani brengt in het Centraal-Tomohon District. "Nadat alles is opgenomen, betalen we voor het sap, dat gisteren is geproduceerd en de vandaag geproduceerde sap zal de volgende dag worden betaald nadat het is geregistreerd en gerapporteerd aan de administratie van de fabriek. Dus wordt de transactie voltooid op de top van de berg. De boeren kunnen hun geld mee naar huis nemen zonder te wachten, "legde hij uit. Alvorens te worden betaald moeten de tappers eerst het sap tot het kookpunt verwarmen, voegde hij eraan toe. Dit is om fermentatie te voorkomen, dat het sap ongeschikt zou maken om het tot 'suiker mieren' te verwerken dat geschikt is voor de export. De term 'suikermieren' komt omdat de suikerkristallen lijken op een mierennest in de grond. Een van de voordelen van palmsuiker is dat het een lager caloriegehalte heeft dan andere suikers en is daarmee beter geschikt voor mensen met een dieet. "Wanneer het sap bij de hut aan komt is deze nog warm van het eerste koken en het wordt vervolgens direct naar de fabriek gebracht en het wordt omgezet in suiker.

4 Het hele proces duurt niet lang, niet meer dan twee uur. Als het sap niet snel wordt verwerkt kan het bederven door gisting, "verklaarde Dany. Ondertussen stond Ronald Pusung (39) met een gelukkige uitdrukking op zijn gezicht. Zijn werk van die ochtend was betaald, hij had 175 liter palm suiker sap van zijn plantage verzameld. "Vandaag krijg ik gemiddelde ongeveer Rp 319,600 met het huidige prijspeil, hoewel ik voordien meer kon krijgen. Ik kreeg eerder Rp tot een miljoen per dag, "zei de bewoner van Kayawu dorp. De oorzaak van de daling van de productie is te wijten aan verschillende factoren. Een daarvan is dat het aantal productieve bomen op de plantage minder wordt, omdat ze volledig zijn benut. Momenteel is hij bezig met het bereiden van verscheidene nieuwe zaailingen om de oude bomen te vervangen. De palmsuiker boer gaf aan dat het werken met suiker palm bomen nu zijn belangrijkste werk is en dat deze zijbn de primaire bron van inkomsten zjin. Dit geldt evenzeer voor honderden van zijn collega's. Het tappen van het sap dat wordt verwerkt in de suikerfabriek van de Masarang Stichting, gaat nu al vier jaar zo. Eerder zou Ronald moeite hebben om zijn sap in ruwe suiker te verwerken. Ook werd er heel veel tijd besteed aan de verkoop van het product op de traditionele markten. Niet zelden was het resultaat van al deze energie nauwelijks de moeite waard, want soms waren er zoveel concurrenten dat de prijs van suiker kelderde. Afgezien van dat, de tijd die moest worden bestaad aan het maken van suiker betekende dat geen tijd meer was voor sociale activiteiten. Er was zelfs geen tijd voor religieuze rituelen, omdat het verwerken van het sap tot suiker zeven of acht uur per dag duurde. Daarnaast was er tijd nodig om hout te verzamelen als brandstof om de suiker te koken. "Het was een hele dag werk om de suiker tappen en op de plek te verwerken, dus hadden we geen tijd voor iets anders. Het was niet ongebruikelijk voor ons om 's nachts te blijven werken. Ook was het een lang proces dat een hoop brandhout kostte. Nu gebruiken we heel weinig hout om het sap te koken. Er is dus geen noodzaak om bomen te kappen en het bos te vernietigen, "zei de vader van twee kinderen. De rol van de fabriek. De aanwezigheid van de Masarang Suiker Fabriek heeft zeker de welvaart verhoogd van de boeren en ze hopen dat de fabriek in productie zal blijven en nog groter zal worden. "We zijn toegewijd aan de zorg en het behoud van de suiker palmen, omdat deze bomen ons leven zijn. Dit is de plek waar we ons inkomen verdienen om onze gezinnen te onderhouden, "beweerde Ronald. Hetzelfde gevoel werd uitgedrukt door Sirilius Turambe (58). Hoewel hij nu de ouderdom nadert is Sirilius nog steeds in staat om ongeveer Rp per dag te verdienen, meer dan genoeg om zijn gezin te onderhouden. De dorpelingen van Tara-Tara zijn dankbaar voor de training en de hulp van de Masarang Stichting, dat hen in staat heeft gesteld om aan de ketenen van armoede te ontsnappen "Ja, het is een enorme hulp geweest. Voordien kon ik alleen maar 'cap Tikus' maken

5 (een traditionele alcoholische drank). Sinds de suikerfabriek kwam ik ben gestopt met het maken van cap Tikus. Ook loop ik geen risico meer dat het apparaat in beslag genomen wordt en ook gebruik ik geen enorme hoeveelheden hout meer die nodig was om de drank te produceren, wat resulteerde in schade aan het bos. " Nu zorgt hij heel goed voor al zijn talrijke suiker palmbomen. Als er eem aantal niet langer kunnen worden getapt zal hij nieuwe bomen planten op dezelfde plek. Deze nieuwe generatie suiker-palmen is een goudmijn die extra voor zijn gezin zal zorgen. Wel is het een schande dat er onder de tientallen volwassen mannen een 13-jarige jongen is genaamd Refly, afkomstig van het dorp Kayawu die besloten heeft om suiker-sap boer te zijn in plaats van zijn school voort te zetten. Refly bekent dat hij de school verliet, ergens in mei 2016, terwijl hij zat in Klas 1 SMP. Hij gaf toe dat hij ervoor gekozen heeft om een boer te zijn in plaats van zijn school voort te zetten op als gevolg van de economische problemen van zijn familie. Als derde kind van vijf broers en zussen, had Refly, geen keuze, want hij was gevraagd door zijn oudere broer. Omdat zijn ouders, die beiden boeren waren, elders woonden moest hij zijn broer helpen die ook als suiker-palm tapper werkte. Het klimaat helpen. Het hoofd van de Masarang Stichting is Willie Smits een Indonesiër van Nederlandse afkomst die werd geboren in Weurt, Gelderland, Holland op 22 februari Toen hij werd geïnterviewd in zijn woonplaats in het dorp Kakasen, Noord-Tomohon, legde hij uit dat de aanwezigheid van de Masarang Suiker fabriek een sociaal doel had. Onder andere het helpen van de lokale economie en het behoud van het milieu, en om klimaatverandering ter te bestrijden. "Omdat het helpen van de mensen ook betekent het strijden tegen klimaatverandering." Waarom is dat? Hij legde het uit. Het werk van de traditionele suiker-palm tappers is erg moeilijk. Evenals het elke ochtend tappen van de bomen om het sap te verzamelen moeten ze ook elke dag hout verzamelen om de suiker te maken. Ten minste twee uur per dag is nodig om hout te verzamelen en als dit continu gebeurt is het hout op hun plantages snel opgebruikt. Leuk of niet worden ze al snel gedwongen om in het bos te te gaan verzamelen en brandhout te hakken. "Dit zorgt ervoor schade aan het bos, erosie, overstromingen en andere rampen", aldus Willie. Dit is waar de Masarang Stichting komt helpen; wij ontwikkelden een logistiek systeem waarmee de boeren vloeistof sap door een pijpleiding van de berg laten stromen, dus hoeft het niet handmatig te worden vervoerd en hoeft het niet tot suiker te worden gekookt. Nu hoeven ze alleen maar het sap uit hun plantages op te warmen tot het steriel is, zodat het niet meer kan vergisten. Dan wordt via de buis naar de voet van de berg verzonden. We openen gewoon de kraan om de tankwagen te vullen en nemen het meteen mee naar de fabriek. "Bovendien neemt het hele proces niet meer dan twee uur om het sap te verweken tot suikermieren (kristallen) voor de export, waarbij we geothermische energie gebruiken die vrijkomt bij Pertamina," (Indonesische staatsbedrijf benzine en gas) legde hij uit. Willie ontwikkelt ook een aantal innovaties die het mogelijk maken voor de boeren

6 om het gebruik van brandhout te minimaliseren. Een daarvan is een verwarmingstoestel genaamd de rocket stove en pelechef. Rocket stove en pelechef zijn apparaten die worden gebruikt om met behulp van zeer weinig brandhout het sap te koken, en het proces is volledig rookloos. Ook is het gezonder door het ontbreken van rook en de warmte wordt volledig geabsorbeerd door de houder en daardoor kookt het sap snel. "Inderdaad zijn er heel weinig mensen in Indonesië die weten van deze middelen. Nou, de instrumenten zijn nog midden de ontwikkeling. Alleen een beetje hout is nu nodig om het sap te koken. Ook hoeven de boeren het sap niet meer te koken tot al het water is verdampt. Het is genoeg om het sap een beetje te verwarmen om het suikergehalte te verhogen. Dan kan het worden verplaatst met ons systeem legde "Willie weer uit. Maar om dit te bereiken waren veel investeringen nodig, voegde hij eraan toe. Maar het is de meest effectieve manier om ontbossing te verminderen en te voorkomen, en ook om de gezondheid van boeren te beschermen tegen de nadelige gevolgen van het inademen van rook. "Dus de boeren werken nu minder uren, terwijl ze maximale resultaten bereiken. Niet zoals vroeger, toen zij lange uren werkten terwijl ze zaten te wachten bij het vuur, blootgesteld aan de rook. Ze kunnen nu verder gaan met ander werk en hoeven niet om uren op zoek naar hout of om de berg op te klimmen om bomen te hakken, en een ecologische ramp te veroorzaken. Dit betekent dat met behulp van de landbouwers de biomassa van het bos weer zal toenemen. En het bos begint koolstof absorberen uit de lucht die dan in de wortels onder de grond wordt opgeslagen. Dus het helpen van de lokale bevolking betekent hetzelfde als het helpen van het klimaat in de wereld. "Zonder het kappen van bomen in het bos wordt de kans op brand automatisch verminderd. Dit is een van de positieve effecten van het planten van suiker-palmen, "zei hij. Local bestuur en NGO's Freddy Kaligis, hoofd van de Bosbouw Dienst in Tomohon zei dat hij volledig staat achter het programma van bosbehoud door gebruik te maken van de suiker-palm. In feite zowel de politie als de lokale gemeenschap bewaken en bewaren het bos tegen degenen die het willen vernietigen. "Wij steunen ten zeerste het behoud van het bos door middel van het gebruik van suiker-palm. Het is niet een bedrijf of onderneming die dit doen, maar de mensen die rond het bos wonen ", zegt Freddy Kaligis die geïnterviewd wordt via de telefoon. Maar er moet continue maatschappelijk werk worden gedaan om het publiek bewust te maken van het belang van duurzaam bosbeheer. Freddy is van mening dat voorkomen beter is dan genezen. De Bosbouw dienst, zei hij, heeft zaailingen gratis ter beschikking gesteld aan de lokale bevolking die suiker-palmen wilden planten op hun land. Ze hoefden alleen een schriftelijk verzoek in te dienen bij de afdeling en dan krgen ze een briefje waarbij ze toestemming krgen om hun zaailingen op te halen. "Iedereen is welkom, niet alleen groepen. Individuen kunnen ook van toepassing zijn, maar ze moeten het gebied waar ze naartoe gaan om de zaden te planten kunnen aangeven. Dit vanwege de zorg dat als de zaailingen zonder toezicht kunnen worden

7 geplant deze in andere gebieden komen en niet in Tomohon, "zei hij. Volgens Freddy, zijn nieuwe lokale wetten, voorschriften en regels voor bosbeheer niet dringend nodig in Tomohon, want de bestaande milieuwetgeving dekt deze dingen. Volgens hem was er slechts behoefte aan bepaalde regels rondom bosgrenzen. "Wij dringen er op aan bij mensen die land willen kopen om eerst te onderzoeken en te rapporteren aan het ministerie om te bepalen of het land binnen bos valt of niet. Als het land in het bos ligt dan kunnen er geen vergunningen worden uitgegeven, "zei hij. In tegenstelling tot Freddy, beweert Judi Turambi (54), Milieu-coördinator voor Suluwatch, dat bosbeheer en de instandhouding ervan in Tomohon moet worden ondersteund door duidelijke regels in de vorm van regionale regelgeving (Perda) Perda beheer en het behoud van de bosgrenzen behoort tot de gemeenschap en het bos moet nog worden beschermd. Het wordt nu uitgevoerd in het gebied als een afwijking van de wetgeving. Op dit moment zijn de regels slechts een paraplu voor de milieuwetten, "zei Judi Turambi. Op dit moment zijn de regels afgeleid van een regeling die de grenzen van het bos ingestellen en wat wel en wat niet kan worden gedaan met betrekking tot het bos gebruik is onduidelijk. Bepaalde partijen die de moed hebben om inbreuk te maken op het bos kunnen onvoldoende worden aangepakt. In een poging om de Perda regelgeving te bereiken, is de zaak al vaak aan de orde geweest in het DPRD (Huis van Afgevaardigden) en bij de lokale overheid. Ondanks de inspanningen om de voor de hand liggende betekenis van Perda uit te leggen is er nog geen antwoord gekomen. "Op dit moment heeft de meerderheid van de politici geen basiskennis van het milieu. Hoewel ze vocaal goede sier maken over milieukwesties is dit slechts lippendienst om een goede indruk te maken, "zei ze sarcastisch. Volgens Judi wordt de aanwezigheid van de Masarang Stichting bij het helpen bij het behoud van het bos zeer gewaardeerd. Toch moet er synergie zijn tussen de stichting en de lokale overheid om effectief samen te werken. "De regering mag niet de vrije hand hebben. Zij moeten ook het publiek betrekken bij de bescherming van de bossen. Als ze dit niet doen, is de inspanning voor het behoud niet maximaal, 'zei ze. De directeur van Friends of the Earth (WALHI) in Noord-Sulawesi, Theo Runtuwene zegt dat hij zijn best doet om samen te werken met de Masarang Stichting en de lokale overheid om het idee van het belang van de suiker-palm ten behoeve van bosbehoud verspreiden. "We zijn een groot voorstander van het conservatie werk van Masarang. In de toekomst zullen we samenwerlen om het publieke bewustzijn te het verhogen over het belang van het behoud van en de zorg voor het", zegt Theo. Volgens hem is in het kader van de klimaatverandering de suiker-palm de meest geschikte boom om te planten in gebieden met beschadigd bos, omdat de suikerpalm meer voordelen heeft ten opzichte van andere bomen. "Het gaat niet alleen om mensendie bomen planten. Later hebben de bomen een hoge economische waarde, "legde hij uit. Evenals de suiker-palm is de sago palm een goed alternatief. Maar om de sago te gebruiken voor voedsel moet de boom worden gekapt halen, dus is deze boom niet echt geschikt om het beginsel - het behoud van bossen- te ondersteunen.

8 Tuin niet Bos. Milieu-analist en academicus bij de Sam Ratulangi Universiteit, Martina Langi die aan de Universiteit van Queensland is afgestudeerd, zei dat de zinsnede "suiker-palm bos in Tomohon niet nauwkeurig 'is. Omdat een gebied alleen 'bos' kan worden genoemd als het de status heeft van Nationaal Bos. "Eigenlijk is Tomohon een Suiker-palm plantage en niet een suiker-palm bos, omdat het gebied eigendom van de dorpelingen is. Om het bos te mogen noemen is ten minste een SK (besluit) van de minister van Bosbouw nodig, zei Martina Langi toen we elkaar ontmoetten op de Universiteit van Sam Ratulangi. Doordat er geen status is van National Bos is er geen garantie dat de suiker-palm plantages zullen worden bewaard. Volgens haar is het grootste deel van de palmforest van de mensen, zelfs als er veel reeds is gecertificeerd. Niettemin, als de mensen het land willen herbebossen dat zij bezitten in het algemeen belang, dan kan het gebied worden aangewezen als "People's Forest" of Gemeenschappelijk Woud". Dit is een milieuvriendelijke aanpak. "Elke poging om het bos te verbeteren moet meer dimensies hebben. Als het alleen voor het het milieu is, is dit voor een land als Indonesië, niet aantrekkelijk voor het grote publiek. Alles moet worden beoordeeld op de economische waarde of het levensvatbaar is of niet. Als het economisch waardevol is dan zullen de mensen geïnteresseerd", legde ze uit. Om dit te bereiken moet een inspanning worden gedaan, zodat bescherming ook economisch aantrekkelijk aantrekkelijk is om de gemeenschap erbij te betrekken. Dus in de toekomst hopen we dat een systeem wordt onteikkeld dat door alle partijen wordt omarmt. "Wat betreft het behoud van de omgeving met behulp van suiker-palm zoals in Tomohon wordt gedaan, zien wij als academici dit positief. Initiatie van lokaal overheidsbeleid en de steun van de lokale bevolking biedt de mogelijkheid van een multi-functionele benadering, "zei ze. Suiker-palmbomen zijn zeer goed voor het milieu. Hun functie is om water en aarde te binden en overstromingen en aardverschuivingen voorkomen. Evenals dat ze houden de bestaande waterbronnen in stand. "Voor het milieu is de suiker-palm uitstekend. Al vanaf de productie worden palmsuiker en traditionele dranken gemaakt. Vanuit een economisch aspect is dit zeer belangrijk voor de lokale bevolking. Dit soort dingen zijn hard nodig in Indonesië, "legde ze uit. Het inspanning tot behoud en het gebruik van de palm door de Masarang Stichting in Tomohon kan een voorbeeld zijn voor projecten in andere gebieden, volgens deze alumna van het Bogor Instituut voor Landbouw. Dr. Langi eindigde haar toespraak met een herinnering: "Hier in Tomohon gaan behoud en economisch voordeel hand in hand. Systemen zoals deze zijn meestal langdurig. Hopelijk overstijgt dit systeem het regionaal niveau, tot een nationaal em zelfs internationaal niveau. Het was daar dat we begonnen te praten over de aarde die moeten worden beschermd om opwarming te voorkomen " Editor Warief Djajanto Basori