14-18 VAN DICHTBIJ INSPIRATIEGIDS VOOR LOKALE PROJECTEN OVER DE GROTE OORLOG

Transcriptie

1 14-18 VAN DICHTBIJ INSPIRATIEGIDS VOOR LOKALE PROJECTEN OVER DE GROTE OORLOG

2

3 14-18 van dichtbij Inspiratiegids voor lokale projecten over de Grote Oorlog Giselle Nath & Maarten Van Alstein Acco Leuven / Den Haag

4 Eerste druk : 2012 Gepubliceerd door Uitgeverij Acco, Blijde Inkomststraat 22, 3000 Leuven, België uitgeverij@acco.be Website : Voor Nederland : Acco Nederland, Westvlietweg 67 F, 2495 AA Den Haag, Nederland info@uitgeverijacco.nl Website : Omslagontwerp : Wendy Guns, Gramma nv Foto : Het Sanitätsbad te Kortrijk (Stedelijke Bibliotheek Kortrijk) 2012 by Acco (Academische Coöperatieve Vennootschap cvba), Leuven (België) Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze ook zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. No part of this book may be reproduced in any form, by mimeograph, film or any other means without permission in writing from the publisher. D/2012/0543/208 NUR 740 ISBN

5 INHOUD Inhoud Voorwoord 7 Dankwoord 9 Hoofdstuk 1. Inleiding 11 Hoofdstuk van dichtbij. Een traject voor lokale publieksprojecten Het dagelijks leven van de kleine man? Enkele addertjes onder het gras Het verleden vandaag Meerdere stemmen aan het woord Het belang van een probleemstellende aanpak 26 Hoofdstuk 3. Overleven en ondernemen Waarom patisserie ook iets zegt over oorlog De gevolgen van economische oorlogsvoering Zich behelpen. Individuele bestaansstrategieën Productie en consumptie als collectieve problemen Besluit 55 Hoofdstuk 4. Man en vrouw, gezin en kind De meest intieme dimensie. Gender in oorlogstijd Andere lasten, andere levens De tegenstelling tussen Venus en Mars Besluit 77 Hoofdstuk 5. Over goede Belgen, slechte Duitsers en alles daartussen Insiders en outsiders Duitsers in een vreemd land De Belgische interne keuken De lasagne-identiteit verbrand? Besluit 98 5

6 6Hopen en geloven Hoofdstuk 6. Hopen en geloven Inleiding De klerikale top. De rol van religie in de Eerste Wereldoorlog De gelovigen. Over toegepast christendom Bemiddelaars. Kerken in het brandpunt Besluit 113 Hoofdstuk 7. Heropbouwen en herinneren Het bevrijde land: sluimerende problemen en halfslachtige oplossingen Heropbouwen in een financiële wurggreep De naoorlogse heropbouw De strijd om autoriteit De overgang van oorlog naar vrede: afrekenen en vieren Het gewicht van het verleden Besluit 137 Hoofdstuk 8. Van vraag naar antwoord: omgaan met bronnen Inleiding De weg door het archief Overleven en ondernemen Man en vrouw, kind en gezin Over goede Belgen, slechte Duitsers en alles tussenin Hopen en geloven Heropbouwen en herinneren 163 Hoofdstuk 9. Van inhoud naar vorm Inleiding Publicaties over lokale oorlogsgeschiedenis Tentoonstellingen Digitale & sociale media Historische wandel- en fietsroutes Re-enactment en levende geschiedenis Educatieve projecten Kunstzinnige projecten 191 Hoofdstuk 10. Besluit 195 Noten 197

7 VOORWOORD Voorwoord De oorlog van luidde het begin van de 20ste eeuw in. Ook in de 21ste eeuw blijft de herinnering aan de Grote Oorlog actueel. Dat zal ten overvloede blijken in Afgaande op de vele voorstellen en plannen die sinds enkele jaren uitgetekend worden, kunnen we een grootscheepse eeuwherdenking verwachten. De Westhoek maakt zich op voor een immense stroom bezoekers naar de slagvelden van weleer. Er zal terecht veel aandacht zijn voor de frontgeschiedenis en de verhalen van soldaten. Maar we mogen niet vergeten dat het hele land in de oorlog meegesleept werd. Vier jaar lang was België een grotendeels bezet land, wat een enorme impact had op het dagelijks leven. Met het oog op de herdenking staan allerhande projecten op stapel, die de oorlogsen bezettingsgeschiedenis in dorpen en steden willen belichten. Hierover leven veel vragen: hoe kunnen we goede publiekshistorische projecten over de oorlog opzetten? Waar vinden we materiaal om die projecten inhoudelijk te stofferen? Welke thema s kunnen we belichten? Dit boek is bedoeld om dat soort vragen te beantwoorden. Zoals de ondertitel aangeeft, gaat het om een inspiratiegids. Het is niet de bedoeling kant-en-klare recepten voor te schotelen, wel om lokale actoren te inspireren bij het uittekenen van een project. Het beoogde lezerspubliek is divers: erfgoedwerkers, heemkundigen, lokale besturen, cultuurbeleidscoördinatoren, studenten en leerkrachten kortom: iedereen die aan de slag wil gaan met het lokale oorlogsverleden. De klemtoon ligt daarbij op het bezette land omdat de bezetting in veruit de meeste gemeenten de dominante oorlogservaring was. Het boek is de vrucht van een samenwerking tussen het Vlaams Vredesinstituut en het Instituut voor Publieksgeschiedenis (IPG) van de Universiteit Gent (Vakgroep Geschiedenis). Het Vredesinstituut is een onafhankelijke onderzoeksinstelling ingebed in het Vlaams Parlement. In zijn onderzoekspijler Vrede & samenleving onderzoekt het instituut onder meer de maatschappelijke rol van herdenken en herinneren. Een belangrijke 7

8 8Voorwoord vraag daarbij is hoe oorlogen herdacht kunnen worden om de vredesgedachte te versterken. In zijn rapport Honderd jaar Eerste Wereldoorlog in het teken van vrede formuleerde het Vredesinstituut twee basisprincipes. Om echt vredesgezind te zijn, moeten herdenkingen de meerstemmigheid van de geschiedenis en de herinnering laten weerklinken. En om historisch verantwoord te blijven, ontstaat de vredesgedachte best van onderuit, door zo divers mogelijke verhalen te vertellen over mensen die de impact van de oorlog in hun dagelijkse leven ervaren hebben. Met deze inspiratiegids willen we deze principes in de praktijk brengen. Het Instituut voor Publieksgeschiedenis (IPG) is een recent opgericht expertisecentrum voor de vertaling, valorisering en evaluatie van academische historische kennis naar onderwijs, musea, historische tentoonstellingen, herdenkingen, publieksboeken en media. Concreet kon in het geval van dit boek inhoudelijk voortgebouwd worden op de onderzoekstraditie op het terrein van de oorlogsgeschiedenis binnen diezelfde Gentse Vakgroep Geschiedenis; de onderzoeksgroep Sociale geschiedenis na 1750 wijdt als een van de weinigen in België een specifiek onderzoeksprogramma aan beide wereldoorlogen. Het Vredesinstituut en het IPG hebben met dit boek twee doelstellingen. Ten eerste is er de bekommernis om in het bos van de herdenking de bomen te blijven zien: ervoor zorgen dat de vele publieksprojecten voldoende aandacht besteden aan inhoud en aan historische relevantie. Daarom nemen we als wetenschappelijke instellingen onze rol op en hertalen we de actuele stand van de historische inzichten over de bezetting van naar een breder publiek. Dat is nodig, want de resultaten van het meest recente wetenschappelijke onderzoek stromen lang niet altijd door naar een publiek buiten de kring van wetenschappers. Ten tweede zijn we ervan overtuigd dat de geschiedenis van oorlog, bezetting en geweld niet vrijblijvend gebruikt kan worden. Het gaat om een complex verleden, dat we op een verantwoorde en genuanceerde manier moeten benaderen. Dat neemt niet weg dat de herdenkingsperiode een uitgelezen kans biedt om interessante en relevante verhalen over de oorlog en de bezetting naar een breder publiek te brengen. Met dit boek willen we daartoe bijdragen. Tomas Baum Directeur Vlaams Vredesinstituut Antoon Vrints Universiteit Gent, Vakgroep Geschiedenis, IPG

9 DANKWOORD Dankwoord Deze inspiratiegids kwam tot stand dankzij de bereidwillige medewerking van heel wat mensen. We willen hen daarvoor van harte bedanken. Ellen Janssens, Ruben Mayeur, Joachim Spyns, Iris Steen, Ellen Vandenbulcke, Gregory Vercauteren, Tijl Vereenooghe en Nico Wouters deelden hun inzichten en expertise over erfgoed en publieksgeschiedenis. Wies De Graeve, Bert De Munck, Bruno De Wever, Aline Sax, Pieter Serrien, Martine Teunissen en Kim Van Belleghem gaven vorm en inhoud aan een boeiende workshop over publieksgeschiedenis, die van groot nut was voor het project. Ook Jan Art, Julie Carlier, Gita Deneckere, Luc Vandeweyer en Sven Vrielinck verdienen lof voor de tijd en kennis die ze in dit boek geïnvesteerd hebben. We danken de bibliotheken, archieven en erfgoedcellen die foto s en beeldmateriaal ter beschikking stelden. Barbara Deruytter verrichte grondig redactiewerk op verschillende versies van de tekst. We bedanken de peer reviewers voor hun opmerkingen en suggesties. Tot slot gaat onze dank uit naar Fien Danniau, duivel-doet-al van het IPG, voor haar essentiële en zeer gewaarde bijdrage tot het welslagen van dit boek. 9

10