PARALLELLEPIPEDA BOEK

Transcriptie

1 Edith Doove (red.) PARALLELLEPIPEDA BOEK In coproductie met de Onderzoekseenheid Psychologie van de K.U.Leuven Cahiers van het IvOK 17 Acco Leuven / Den Haag

2 CONTACTGEGEVENS Instituut voor Onderzoek in de Kunsten Schapenstraat Leuven Yves Knockaert directeur tel COLOFON Eerste druk: 2010 Gepubliceerd door: Uitgeverij Acco, Blijde Inkomststraat 22, 3000 Leuven (België) Website: Voor Nederland: Acco Nederland, De Star 17, 2266 NA Leidschendam Omslagfoto: Lay-out: Foto's: Kristien Daem, Nick Ervinck, Ruth Loos Elke auteur is verantwoordelijk voor zijn eigen tekst. De teksten weerspiegelen de mening van de auteurs en niet noodzakelijk de mening van het IvOK by Acco (Academische Coöperatieve Vennootschap cvba), Leuven (België) Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze dan ook zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. No part of this book may be reproduced in any form, by mimeograph, film or any other means without permission in writing from the publisher. D/2010/0543/14 NUR 644 ISBN

3 Een Oog voor Kunst Peter De Graef, Karen De Ryck, Line Denayer, Johan Wagemans Wanneer je als kunstenaar een tentoonstelling voorbereidt, nadenkt over de selectie van werken die je wil presenteren, over de opstelling in de ruimte die je ter beschikking staat, komt er een ogenblik waarop je naar het publiek denkt te kunnen gaan, een ogenblik waarop de kunstkijker toegang krijgt tot jouw wereld. En dan begint het raden naar de wijze waarop de kijker je werk verkent, begrijpt, beoordeelt. Wat gaat er om in het hoofd van de kunst(fijn) proever, hebben ze wel aandacht voor de compositie die je in je werk aanbracht, begrijpen ze de thema s, vormen en kleuren die je hanteerde, beroert het werk hen of laat het hen helemaal koud? Doorgaans krijg je op dit soort van vragen pas een antwoord wanneer je bezoeker gevraagd of ongevraagd een mening ventileert. Ook dan heb je echter enkel toegang tot het eindstation van de impressies en bedenkingen die je werk opriepen. En die eindoordelen kunnen dan ook nog eens bijgeschaafd/versterkt/afgezwakt zijn naargelang de toehoorders waarvoor ze bestemd zijn. Is er dan geen enkele manier om het perceptueel aftasten van je werk, het ontstaan van een oordeel in vivo te observeren? Misschien wel. Waarnemingspsychologen maken al zo n halve eeuw gebruik van gespecialiseerde technieken die toelaten om je kijkpunt te meten terwijl je aan het kijken bent. Met behulp van steeds ingenieuzere toestellen (zie afbeelding 1) worden je ogen gefilmd terwijl je leest, TV kijkt, tijdschriften leest, en ja, kunst kijkt. Heel wat onderzoek heeft daarbij uitgewezen dat de plaats waar je je ogen op richt, vrij betrouwbaar aangeeft welke informatie je op dat ogenblik in je hersenen aan het verwerken bent. Je kan met deze techniek dus onderzoeken welke beeldelementen het meest in het oog springen, waar je kijker meest intens in geïnteresseerd is, of de evenwichten of evenwichtsbreuken die je in je werk stopte ook daadwerkelijk tot evenwichtige of wankele kijkpatronen leiden. Na al dat kijken kan je dan ook nog aan je kijker om een oordeel vragen, waarbij speciaal daarvoor geconstrueerde vragenlijsten een zo waarachtig mogelijke evaluatie proberen uit te lokken. Die evaluatie kan je dan weer via statistische technieken in verband brengen met de kijkpatronen en zo nagaan of de manier waarop je naar een kunstwerk kijkt je oordeel erover kan voorspellen en misschien dus ook kan bepalen. Deze manier van werken werd in het kader van Parallellepipida geconcretiseerd in twee kijkstudies die ook in M voorgesteld worden, samenwerkingen tussen het Laboratorium voor Experimentele Psychologie en kunstenaars Wendy Morris en Anne- Mie Van Kerckhoven. In de eerste studie kregen kijkers de animatiefilm Off The Record van Wendy Morris te zien. Morris werkt met grote houtskooltekeningen die ze animeert door momentopnames te filmen, te gommen, te hertekenen, Afbeelding 1. Meting van kijkpunt. 82

4 weer te filmen tot er een vloeiende beweging ontstaat, met als thema de Zuid-Afrikaanse aanwezigheid in de Eerste Wereldoorlog. De resulterende animatie is erg rijk aan visueel detail, vormveranderingen, verplaatsingen en een voor de hand liggende vraag is dan ook of al dit visueel geweld door de kijker waargenomen en verwerkt wordt. Daarom werd een experiment opgezet waarin Morris film aan verschillende groepen van kijkers getoond werd terwijl hun kijkpatronen geregistreerd werden. Afbeelding 2 illustreert twee zulke kijkpatronen over een naar beneden ontplooiende animatie van postkaarten: links zie je het kijkpad (cirkels voor oogpauzes, lijnen voor oogbewegingen) van een deelnemer die een globaal beeld probeerde waar te nemen, rechts dat van een kijker met oog voor detail. Verschillende groepen van kijkers kregen bovendien via inleidende teksten een ander interpretatief kader aangereikt om naar de film te kijken, met verschillende klemtonen op historische of visuele aspecten van de film. Vraag was dan of dit kader zou bepalen welke beeldelementen meest aandacht kregen, en of dit ook een invloed zou hebben op de herinnering aan de film zoals die bij de kijkers zou ontstaan. Om dit laatste te onderzoeken werd na de film een onverwachte geheugentest uitgevoerd, waarin details uit de film herkend moesten worden. Op deze manier werd gepoogd een antwoord te geven op de vraag of al de lagen informatie aangebracht door de kunstenaar ook door de kijkers opgenomen werden in de mentale sporen die de film achterliet in hun geheugen. In de tweede studie zagen deelnemers Kalligrafie, een werk van Anne-Mie Van Kerckhoven bestaande uit een reeks van 15 tekeningen waarin vormelijke en tekstuele elementen op een initieel toevallige maar gradueel meer intentionele manier gecombineerd en geordend worden tot een vloeiend perceptueel geheel. Voor de kunstenaar is de tekening op die manier een samenhangend visueel verhaal geworden, maar opnieuw is de vraag of de kunstkijker dit verhaal wel ziet en begrijpt. Onmiddellijk daarbij aansluitend kan je je dan afvragen of het lezen van zo n verhaal iets is waar je ervaring, expertise kan in opbouwen, en of Afbeelding 2: Postkaarten uit 'Off the record' van Wendy Morris III. EXPERIMENTELE PSYCHOLOGIE 83

5 het doorgronden van het verhaal een rol speelt in je esthetisch-affectieve evaluatie van het werk. Een antwoord op deze vragen werd gezocht in een experiment waarbij elk van de tekeningen door de deelnemers bekeken werd, terwijl kijkpatronen gemeten werden. De helft van de deelnemers bestond daarbij uit kunstexperts met een kunstopleiding, de andere helft uit kunstleken die helemaal niet vertrouwd waren met de gehanteerde beeldtaal. Keken deze verschillende groepen op een andere manier naar de tekeningen en bepaalde dit de evaluatieve antwoorden die van hen na afloop verwacht werden? Zoals geïllustreerd in onderstaande figuur (zie afbeelding 3) kan eenzelfde werk wel heel andere kijkpatronen ontlokken naargelang de ervaring van de kijker. In het bovenste paneel zie je de oogbewegingen van de kunstenaar zelf, met een radiaal patroon waarbij ze steeds terugkeerde naar het centrum om van daaruit in verschillende richtingen aparte details te onderzoeken alsof ze het evenwicht van de compositie aftastte. Het middelste paneel toont het kijkgedrag van een kunstexpert met aandacht voor de tekstelementen rechts onder en een duidelijk elliptisch kijkpad dat de compositie van de divan en de daarboven zwevende figuur volgt. Het onderste paneel ten slotte, toont de visuele verkenning door de kunstleek die al vlug gevangen raakt in de tekst en nog weinig aandacht overhoudt voor de rest van de compositie. Drie kijkers, drie erg verschillende lezingen van het zelfde beeld. Of je er zelf een eigen lezing aan toe zou voegen kan je in deze tentoonstelling letterlijk met eigen ogen zien wanneer jouw kunstkijken door oogbewegingmeting bekeken wordt. Afbeelding 3a. De kunstenaar kijkt. Afbeelding 3b. De kunstexpert kijkt. Afbeelding 3c. De kunstleek kijkt. 84