Over het aanpakken van de gevolgen van de huidige klimaatverandering in de Over het aanpakken van de oorzaken en gevolgen van de huidige

Transcriptie

1 Over het aanpakken van de gevolgen van de huidige klimaatverandering in de Over het aanpakken van de oorzaken en gevolgen van de huidige klimaatverandering in gemeente Veere de gemeente Veere

2 Profielwerkstuk Aardrijkskunde Titel: Think globally, act locally Naam: Lorinda de Korte en Anne Maljaars Docent: M. Bloemhof Datum:

3 Inhoudsopgave Inleiding... 5 Hoofdvraag en deelvragen... 6 Hypothese... 7 Methode van onderzoek... 8 Theoretisch kader Mondiale klimaatverandering Het Klimaatsysteem Oorzaken voor klimaatverandering op mondiaal niveau Natuurlijke oorzaken Menselijke oorzaken Gevolgen van klimaatverandering op mondiaal niveau Gevolgen op korte termijn Gevolgen op lange termijn Nationale klimaatverandering Oorzaken voor klimaatverandering op nationaal niveau Menselijke oorzaken Gevolgen van de huidige klimaatverandering op nationaal niveau Gevolgen op korte termijn Gevolgen op lange termijn De huidige bescherming tegen de gevolgen van de klimaatverandering Deltawerken Bescherming kustlijn Scenario s voor het klimaat in de toekomst...18 Onderzoek...20 Hoofdstuk 1 Gevolgen van klimaatverandering Gemeente Veere Ligging Bescherming tegen het water Bevolkingskenmerken Beroepssectoren Bestuur Gevolgen klimaatsverandering Waterstanden van binnenwateren en de zee Temperatuur Het weer Deelconclusie hoofdstuk

4 Hoofdstuk 2 Maatregelen: nu en in de toekomst Hedendaagse beleid gemeente Veere Hedendaagse mitigatiebeleid Hedendaagse adaptatiebeleid Mitigatie in de toekomst Duurzaam leven Duurzaam wonen Mensen voorlichten Adaptatie in de toekomst Zeespiegelstijging Zoetwatervoorziening Deelconclusie hoofdstuk Hoofdstuk 3 Eisen voor deze maatregelen Klimaat- en energie doelen Bescherming Reductie CO 2 -uitstoot Verduurzamen energieverbruik Duurzaam handelen Wat is duurzaam? Waarom duurzaam? Methodisch handelen Doelgericht handelen Systematisch handelen Procesmatig handelen Bewust handelen Toepassing Mitigatie Adaptatie Deelconclusie hoofdstuk Conclusie...47 Discussie...48 Begrippenlijst...50 Bronnenlijst...52 Bijlage Bijlage

5 Inleiding Beste lezer, De klimaattop in Parijs ligt ons nog vers in het geheugen. Afgevaardigden van alle deelnemende landen kwamen bij elkaar om te spreken over dat ene onderwerp: De klimaatverandering. Op de klimaattop in Parijs moest een nieuw klimaatverdrag worden gesloten. Dit klimaatverdrag moet in combinatie met andere maatregelen de huidige klimaatverandering gaan bestrijden. Wij hebben voor het onderwerp klimaatverandering gekozen, omdat we een onderwerp bij het vak aardrijkskunde wilden doen. Ook vonden we het belangrijk dat het een actueel onderwerp was. We waren het er snel over eens dat het ook iets met de invloed van de zee te maken moest hebben. Dit omdat wij in een waterrijke gemeente wonen, die veel invloed kent van de zee. Bij dit onderwerp hebben we gekozen voor de volgende hoofdvraag: Hoe kunnen we op efficiënte wijze de gevolgen die de huidige klimaatverandering met zich meebrengt, in gemeente Veere, verminderen en verzachten? Om een groot probleem als klimaatverandering aan te pakken is het van belang om klein te beginnen. In het onderzoek dat voor u ligt, wordt onderzocht welke gevolgen de klimaatverandering heeft voor een kleine gemeente in Nederland, de gemeente Veere. Daarnaast wordt onderzocht welke maatregelen de gemeente Veere moet nemen om zich op de juiste manier aan te passen en voor te bereiden op de gevolgen van de klimaat verandering. Als laatste wordt er onderzocht aan welke eisen deze maatregelen moeten voldoen. Wij zijn tot onze hoofdvraag en deelvragen gekomen aan de hand van de informatie die we hadden na de gelezen literatuur. Daarnaast hebben we gebruik gemaakt van de kennis die we in de afgelopen jaren, als aardrijkskunde studenten, hebben opgedaan. Voor de deelvragen worden beantwoord, worden in het theoretisch kader de oorzaken en gevolgen van de huidige klimaatverandering op mondiaal en nationaal niveau behandeld. Om de oorzaken en gevolgen op lokale schaal goed te onderzoeken is het belangrijk dat eerst vanuit bredere schaalniveaus wordt gekeken naar de oorzaken en gevolgen van de huidige klimaatverandering. Verder vindt u in dit onderzoek een hypothese. In de hypothese wordt een voorlopig antwoord gegeven op de hoofdvraag. Naast de hypothese vindt u de methode van onderzoek. Hierin wordt beschreven welke bronnen gebruikt zijn en hoe de tijdsplanning van het onderzoek is geweest. Aan het einde van het onderzoek vindt u een discussie en een conclusie. In de discussie wordt een reflectie op het onderzoek gegeven en in de conclusie wordt het uiteindelijk antwoord op de hoofdvraag geformuleerd. Naast de bovengenoemde onderdelen van het onderzoek bevat dit document ook enkele bijlagen. In bijlage 1 vindt u een verslag van ons gesprek met Mark Minderhoud en in bijlage 2 vindt u de vragen van de enquête met de daarbij horende uitslagen. Van deze plaats willen wij de gemeente Veere bedanken voor de goede same nwerking die wij hebben ervaren. In het bijzonder willen we Mark Minderhoud bedanken voor alle informatie die hij aan ons heeft gegeven. Naast de gemeente Veere willen we ook meneer Bloemhof bedanken voor de begeleiding voor en tijdens ons onderzoek. Anne Maljaars en Lorinda de Korte 5

6 Hoofdvraag en deelvragen Hoofdvraag: Hoe kunnen we op efficiënte wijze de gevolgen die de huidige klimaatverandering met zich meebrengt, in gemeente Veere, verminderen en verzachten? Deelvragen: Deelvraag 1 Wat zien we in de gemeente Veere terug van de huidige klimaatsverandering en welke gevolgen brengt dit met zich mee voor nu en in de toekomst? Deelvraag 2 Met welke maatregelen kunnen we op een effectieve manier de oorzaken en de gevolgen van de huidige klimaatsverandering nu en in de toekomst, in de gemeente Veere, bestrijden? Deelvraag 3 Aan welke eisen moeten deze maatregelen voldoen om de gevolgen van de huidige klimaatsverandering in de gemeente Veere zo goed mogelijk te bestrijden? 6

7 Hypothese In de gemeente Veere zijn ook, net als in andere delen van de wereld, de gevolgen van de huidige klimaatverandering merkbaar. De gevolgen van deze klimaatverandering kunnen op lange termijn ingrijpende gevolgen met zich mee brengen. Vooral voor een gemeente als Veere, die rondom in het water ligt, kunnen deze gevolgen groot zijn. Het is daarom van groot belang dat wij preventieve en beschermende maatregelen treffen voor zowel nu als in de toekomst. Preventieve maatregelen moeten we treffen om te voorkomen dat de gemeente Veere ervoor zorgt dat het versterkte broeikaseffect, wat de oorzaak is van de huidige klimaatverandering, verder toeneemt. Dit kan de gemeente Veere in praktijk brengen door middel van het verminderen van de CO 2 -uitstoot. Ook is het belangrijk dat de gemeente Veere ervoor zorgt dat het gebruik van andere broeikaseffect versterkende elementen wordt verminderd of teruggedrongen. Daarnaast is het van groot belang dat de gemeente Veere zich beschermt tegen de hedendaagse gevolgen van de huidige klimaatverandering. Dit is van belang om de gevolgen van de huidige klimaatverandering te verzachten. De gemeente Veere kan dit op verschillende manieren aanpakken. Enige voorbeelden hiervan zijn: de dijkverzwaring en het opspuiten van de stranden. Willen we de gevolgen van de huidige klimaatverandering op een efficiënte aanpakke n dan zullen deze maatregelen aan bepaalde eisen moeten voldoen. Deze bij deze eisen denken wij aan doelgerichte en duurzame maatregelen. 7

8 Methode van onderzoek Tijdsplanning Deeltaak Verwachte tijd in uren Gereed op Door wie: Inlezen onderwerp Anne & Lorinda Formuleren hoofd- en deelvragen Anne & Lorinda Vragen interview opstellen Anne & Lorinda Interview afnemen Anne & Lorinda Theoretisch kader afronden Anne & Lorinda Enquête maken en verspreiden Anne & Lorinda Deelvraag 1 afronden Anne Deelvraag 2 afronden Lorinda Deelvraag 3 afronden Anne & Lorinda Profielwerkstuk afronden Anne & Lorinda Vooraf Om de gevolgen van klimaatverandering in de gemeente Veere te onderzoeken is het van groot belang dat we nauw samenwerken met de gemeente zelf. We zijn daarom ons onderzoek begonnen met een contactpunt binnen de gemeente te zoeken. Als eerste hebben wij een mailtje gestuurd naar wethouder Jaap Melse, die het onderdeel milieu in zijn portefeuille heeft. Wethouder Melse heeft ons doorverwezen naar Mark Minderhoud, die momenteel bezig is met het opstellen van een nieuw klimaatbeleid. Met hem hebben we een afspraak gemaakt om een gesprek te voeren over de situatie in gemeente Veere als het gaat om het klimaat. Om ons verder voor te bereiden op ons onderzoek zijn wij begonnen met het lezen van verschillende websites. Wij dachten dat dit voldoende was omdat er al zoveel is geschreven over de klimaatverandering. We hebben vooral de internetsite van het KNMI geraadpleegd. Deze heeft ons veel goed bruikbare informatie gegeven. Overige bronnen die wij hebben gebruikt voor ons onderzoek zijn terug te vinden onder het kopje bibliografie die te vinden is aan het einde van ons onderzoek. Theoretisch kader Klimaatverandering op mondiaal niveau Om de gevolgen van klimaatverandering in de gemeente Veere te onderzoeken is het van belang om klimaatverandering in een veel breder kader te plaatsen. We hebben aan de hand van verschillende websites onderzocht wat de oorzaken van de huidige klimaatverandering zijn. Daarnaast hebben we onderzocht wat deze oorzaken voor gevolgen hebben voor het klimaat. Klimaatverandering op nationaal niveau De gemeente Veere is maar een hele kleine gemeente in Nederland. Wij hebben daarom voor ons onderzoek eerst ook nog wat meer ingezoomd op Nederland. We hebben onderzocht met welke gevolgen Nederland te maken heeft of zal krijgen. Daarnaast hebben we gekeken op welke manier Nederland zich nu al beschermd tegen de gevolgen van de huidige klimaatverandering. Onderzoek 1.1 Gemeente Veere Het is belangrijk dat we een duidelijk beeld krijgen van de gemeente Veere zodat we ons onderzoek op een goede manier kunnen vervolgen. We hebben daarom verschillende kenmerken van de gemeente Veere wat beter onderzocht. We hebben dit vooral gedaan aan de hand van een document van het Centraal Bureau van Statistiek. Deze hebben we gekregen van Mark Minderhoud 8

9 toen we met hem een gesprek mee hadden. Daarnaast gebruiken we internetsites om nog meer informatie te krijgen over de gemeente Veere. 1.2 Gevolgen klimaatverandering Om de gevolgen van de huidige klimaatverandering te onderzoeken gebruiken wij vooral bronnen die wij direct of indirect hebben gekregen bij het gesprek met Mark Minderhoud. Voor de informatie over de zeespiegelstijging rondom de gemeente Veere kijken wij naar de waterstanden van de zee bij Vlissingen. Dit meetstation voor het meten van de waterstanden, ligt het dichtst bij de gemeente Veere en is daarom ook het meest betrouwbaar. Daarnaast gebruiken we de informatie over de waterstanden van de binnenwateren in de gemeente Veere die wij ontvingen van waterschap Scheldestromen. Ook bij het onderzoeken van de temperaturen in de gemeente hebben we gebruik gemaakt van gegevens van een meetstation in Vlissingen. Opnieuw was er geen meetstation in de gemeente zelf. Het weer in de gemeente hebben we onderzocht aan de hand van bijvoorbeeld het nieuws van de afgelopen jaren, en de sites die op internet staan over extreem weer en dergelijke. 1.3 Deelconclusie De conclusie hebben we gebaseerd op de verschillende gegevens uit hoofdstuk 1. We hebben geprobeerd een duidelijk antwoord te geven op de deelvraag: Wat zien we in de gemeente Veere terug van de huidige klimaatsverandering en welke gevolgen brengt dit met zich mee voor nu en in de toekomst? 2.1 Huidige beleid Het is belangrijk voor het vervolg van ons onderzoek dat we eerst een duidelijk beeld krijgen van het beleid dat nu in de gemeente Veere wordt gevoerd als het gaat over de huidige klimaatverandering. Om hier een duidelijk beeld van te krijgen hebben we de hedendaagse maatregelen in de gemeente Veere onderzocht. We hebben dit gedaan aan de hand van de informatie die te vinden was op de site van de gemeente Veere. Met behulp van andere websites hebben we deze maatregelen verder uitgewerkt. 2.2 Toekomstig beleid mitigatie Om een advies te geven welke maatregelen genomen moeten worden op het gebied van mitigatie is het belangrijk dat we eerst kijken op welke terreinen de gemeente Veere bijdraagt aan de huidige klimaatverandering. Deze informatie hebben we afgeleid van hoofdstuk 1 van ons onderzoek. Daarna zijn we zelf gaan nadenken welke oplossingen daarop bedacht konden worden. Hiervoor hebben we ook onze enquête gebruikt. Deze oplossingen hebben we met behulp van meerdere websites verder uitgewerkt. 2.3 Toekomstig beleid adaptatie Om een advies te geven welke maatregelen genomen moeten worden op het gebied van adaptatie is het belangrijk dat we eerst kijken op welke terreinen de gemeente Veere bedreigd wordt door de huidige klimaatverandering. Deze informatie hebben we afgeleid van hoofdstuk 1 van ons onderzoek. Daarna zijn we zelf gaan nadenken welke oplossingen daarop bedacht konden worden. 2.4 Deelconclusie De conclusie is ook in dit hoofdstuk gebaseerd op alle gegevens van hoofdstuk 2. Dit keer hebben we geprobeerd een zo duidelijk mogelijk antwoord te geven op de deelvraag: Met welke maatregelen kunnen we op een effectieve manier de oorzaken en de gevolgen van de huidige klimaatsverandering nu en in de toekomst, in de gemeente Veere, bestrijden? 9

10 3.1 Klimaat- en energiedoelen In deze paragraaf hebben we de klimaat- en energiedoelen die de gemeente Veere heeft opgezet dankzij de doelen die Nederland heeft, verder onderzocht en deze beschreven. 3.2 Duurzaam handelen Ten tweede dachten wij dat duurzaamheid erg belangrijk is voor het uitvoeren van de verschillende maatregelen uit hoofdstuk 2. We hebben daarom ook dit onderdeel verder onderzocht. Dit hebben we gedaan aan de hand van verschillende websites. Daar hebben we gekeken of duurzaam handelen echt belangrijk is voor het uitvoeren van maatregelen als het gaat om de huidige klimaatverandering. 3.3 Methodisch handelen Om de juiste eisen te stellen bij de maatregelen uit hoofdstuk 2 hebben we eerst de maatregelen goed doorgenomen. Daarna hebben we aan de hand van verschillende websites en onze eigen kennis die we hebben over de maatregelen deze eerste eis onderzocht. 3.4 Toepassing In paragraaf 4 hebben we de maatregelen uit hoofdstuk 2 getoetst aan de doelen die beschreven zijn in paragraaf 1. Op deze wijze kunnen in de eindconclusie een rangorde opstellen voor het aanpakken van de klimaatverandering. 3.5 Deelconclusie De conclusie is ook in het laatste hoofdstuk gebaseerd op alle gegevens van het hoofdstuk. In het laatste hoofdstuk hebben we geprobeerd een zo duidelijk mogelijk antwoord te geven op de deelvraag: Aan welke eisen moeten deze maatregelen voldoen om de gevolgen van de huidige klimaatsverandering in de gemeente Veere zo goed mogelijk te bestrijden? 10

11 Theoretisch kader Het klimaat verandert! Deze zin heeft in de laatste jaren al voor heel wat opschudding gezorgd en het laatste is hierover ook nog niet gezegd; gemeentes schrijven een klimaatbeleid, landen proberen de beste oplossing te zoeken om zich aan te passen aan het veranderende klimaat, de Europese Unie stelt verschillende doelstellingen op om de klimaatverandering te verminderen en tegen te gaan en ook op mondiaal niveau wordt er gevochten tegen gevolgen die deze klimaatverander ing met zich meebrengt. Maar hoe zit het klimaatsysteem in elkaar? En wat zijn de oorzaken en gevolgen van de klimaatverandering die gaande is voor zowel mondiaal als nationaal niveau? 1. Mondiale klimaatverandering De huidige klimaatverandering krijgt op mondiale schaal veel aandacht. Dit komt omdat iedereen, wereldwijd te maken heeft of krijgt met deze verandering van het klimaat. Om een duidelijk beeld te krijgen van de huidige klimaatverandering gaan we in het vervolg van dit theoretisch kader verschillende aspecten als het klimaatsysteem, de oorzaken en de gevolgen op mondiale schaal verder toelichten Het Klimaatsysteem De zon In het klimaatsysteem(figuur 1) speelt de zon een belangrijke rol. De zon verwarmt de aarde. De helft van de zonnestralen waarmee de zon de aarde beschijnt, wordt teruggekaatst en de andere helft wordt omgezet in warmte. Deze warmte wordt tegen gehouden door broeikasgassen zoals: CO 2, methaan en waterdamp. Deze broeikasgassen vormen een warme deken om de aarde. Zij zorgen ervoor dat een deel van de warmtestraling die vanaf de grond wordt teruggekaatst vastgehouden word. Zonder deze broeikasdeken zou het een stuk kouder zijn geweest op aarde. (KNMI, sd) Processen in het klimaatsysteem Ook wind- en oceaanstromingen spelen een belangrijke rol in het klimaatsysteem. Deze stromingen zorgen voor de warmte transport tussen de tropen en de polen. De relatie tussen de oceaan, de Figuur 1; Schematische weergave van de elementen, processen en onderlinge interacties van het klimaatsysteem. (KNMI, sd) atmosfeer, sneeuw en ijs, het landoppervlak en de biosfeer is van groot belang in het klimaatsysteem. Elk afzonderlijk deel in het systeem brengt processen opgang. Deze verschillende processen kunnen elkaar versterken of juist afzwakken. Daarom is het erg lastig om in te zien welke verstoringen in het klimaatsysteem doorwerken en daardoor voor de huidige klimaatverandering zorgen. (KNMI, sd) 1.2. Oorzaken voor klimaatverandering op mondiaal niveau Dat het klimaat verandert, heeft verschillende oorzaken. We kunnen deze oorzaken verdelen in twee groepen: natuurlijke oorzaken en menselijke oorzaken. Het is bij het onderzoeken van de huidige 11

12 klimaatsverandering erg belangrijk dat beide oorzaken tegenover elkaar worden gezet. Zo krijgen we een duidelijk beeld van de klimaatverandering die gaande is Natuurlijke oorzaken Er zijn verschillende natuurlijke oorzaken die een rol spelen bij klimaatverandering. Deze oorzaken ontstaan door natuurlijke processen die zich voordoen zonder toedoen van menselijke activiteiten. Deze verschillende oorzaken zorgen voor een verandering in het klimaat. Deze verandering kan zowel positief als negatief zijn voor de mensen op aarde. We behandelen de zonneactiviteit, vulkaanuitbarstingen en El Nino. Zonneactiviteit Het aantal zonnevlekken en de magnetische polariteit van zonnevlekken op de zon varieert met een periode van ongeveer 11 jaar. Deze 11 jarige zonnecyclus wordt ook wel de Schwabe cyclus genoemd. Hoe meer zonnevlekken er te zien zijn op de zon, hoe actiever de zon is. De zonneactiviteit heeft geen directe effecten op het klimaat, maar de zonneactiviteit zorgt wel voor indirecte effecten door middel van versterkingsmechanismen. Een van deze versterkingsmechanismen is de variatie van de zonneactiviteit die zorgt voor een variatie in de kosmische straling. (Gray, 2010) Bij een afname van de zonneactiviteit zal de hoeveelheid kosmische straling toenemen. Deze toename zorgt voor een toename van laag hangende bewolking, wat zorgt voor een verkoelend effect. Deze kosmische straling heeft niet in één bepaald gebied invloed. Hierdoor zal het een mondiaal effect te weeg brengen. (van Schie, Hoebe, & Fernandes, 2011) Vulkaanuitbarstingen Grote vulkaanuitbarstingen hebben eveneens gevolgen voor het klimaat. Bij de uitbarsting van een vulkaan komen grote hoeveelheden vulkanisch materiaal in de atmosfeer terecht. Dit vulkanische materiaal bestaat uit gassen en stofdeeltjes. De stofdeeltjes die in de atmosfeer blijven hangen reflecteren zonlicht, hierdoor hebben zij een verkoelend effect. Het gevolg hiervan is dat de gemiddelde temperatuur op aarde daalt. Als er lange tijd achter elkaar geen vulkaanuitbarstingen hebben plaatsgevonden neemt de gemiddelde temperatuur op aarde toe. Vulkaanuitbarstingen zijn dus verstoringen in het klimaat. Deze verstoringen hangen nauw samen met andere natuurlijke oorzaken, zoals de zonneactiviteit en El Nino. (DBNL, 2008) El Nino El Nino(Figuur 2) is een periode waarin warm water zich ter hoogte van de evenaar langs de kust over een groot gedeelte van de Stille Oceaan uitstrekt richting Peru. In de normale situatie bevat de kust van Peru koud, vis- en voedselrijk water. Als er zich een El Nino voordoet merken vissers in Peru dit direct. Het voedselrijke water maakt plaats voor warm, minder voedselrijk water, waardoor de Figuur 2; El Nino vangsten veel minder goed zijn. Niet alleen in Peru zijn de gevolgen van een El Nino merkbaar, overal ter wereld veranderd het weer. Dit is voornamelijk te merken aan de verandering van de temperatuur en de hoeveelheid neerslag. Zo is er in een droge woestijn opeens een overvloed aan regen. Op plaatsen waar er altijd veel neerslag valt, is er juist droogte. Het is lastig om met alle nauwkeurigheid te zeggen wanneer een El Nino zich afspeelt. De El Nino komt ongeveer één keer in de drie tot zeven jaar voor. (van der Pol, 2010) 12

13 Menselijke oorzaken Menselijke oorzaken die een rol spelen bij klimaatverandering, zijn oorzaken die ontstaan door toedoen van de mensen. Net als natuurlijke oorzaken zijn ook de menselijke oorzaken niet weg te denken bij de klimaatverandering. We behandelen de uitstoot van broeikasgassen en het kappen van regenwouden. Versterkt broeikaseffect De belangrijkste veroorzakers van het versterkte broeikaseffect zijn de mens, auto s, de industrie et cetera. De temperatuur op aarde stijgt omdat wij steeds meer fossiele brandstoffen gaan gebruiken. (Rijksoverheid, sd) Bij het gebruik van fossiele brandstoffen komt veel CO 2 vrij dat honderden jaren geleden is vastgelegd door planten. Deze CO 2 kwam toen niet vrij omdat de planten fossiliseerden nadat de plant dood ging. Deze CO 2 lag opgeslagen buiten de CO 2 -cyclus. Met het gebruik van fossiele brandstoffen komt deze CO 2 als extra hoeveelheid in de atmosfeer. (Milieu centraal, 2015) Dit versterkt het natuurlijke broeikaseffect. De atmosferische deken wordt dikker. Dit zorgt er voor dat het op aarde steeds warmer wordt (Figuur3). (Dam, 2009) Ook broeikasgassen als methaan en waterdamp zorgen, door hun toenemende hoeveelheid in de atmosfeer, voor het dikker worden van de atmosferische deken. Het toenemen van methaan en waterdamp zorgt dus ook voor een verandering in het klimaat op aarde. Ontbossing Om meer landbouwgrond te krijgen worden grote oppervlakten tropisch regenwoud gekapt. Het kappen van regenwouden voor uitbreiding van landbouwgrond of andere doeleinden, met menselijke invloed, noemt men ontbossing. Deze ontbossing heeft directe gevolgen op het klimaat. Als bomen groeien, nemen ze CO 2 op uit de lucht. Wanneer deze bomen worden gekapt komt de opgeslagen CO 2 uit de bomen weer vrij. Op dit moment wordt gemiddeld 20 procent van de menselijke factoren op de huidige klimaatverandering veroorzaakt door het kappen van regenwouden. (HIER, 2015) Naast het feit dat er bij ontbossing CO 2 vrijkomt wordt er ook steeds minder CO 2 opgenomen omdat er minder bomen zijn die het proces van fotosynthese mogelijk maken. Ontbossing heeft dus op twee manieren invloed op de klimaatverandering. Figuur 3; Links: het normale broeikaseffect, Rechts: het versterkte broeikaseffect Gevolgen van klimaatverandering op mondiaal niveau We hebben in het voorgaande gezien dat er twee soorten oorzaken zijn die invloed hebben op de huidige klimaatverandering. Maar welke gevolgen brengen deze huidige klimaatverandering met zich mee? Dit hopen wij nader toe te lichten in het volgende gedeelte. We onderscheiden de gevolgen in twee groepen: gevolgen op korte termijn en gevolgen op lange termijn. 13

14 Gevolgen op korte termijn Temperatuurstijging Broeikasgassen, zoals methaan en CO 2, houden warmte vast. 1 Door de uitstoot van deze broeikasgassen, door mensen, neemt de concentratie van de broeikasgassen in de atmosfeer toe. Hierdoor vindt een mondiale temperatuurstijging plaats.(figuur 4) De temperatuurstijging is het belangrijkste gevolg van de huidige klimaatverandering. Alle andere gevolgen van klimaatverandering, zijn gevolgen van de mondiale temperatuurstijging. De Figuur 4; Mondiale temperatuurstijging (Hagelaars) opwarming van de aarde zal niet op elke plaats in de wereld even sterk zijn. Vooral in gebieden rond de Noordpool zal de temperatuur sterk toenemen. Dit is een gevolg van de afnemende albedo in het gebied. (HIER, 2015) Gevolgen op lange termijn Zeespiegelstijging Door veranderingen in het klimaat stijgt de zeespiegel snel. We moeten bij de zeespiegelstijging kijken naar de uitzetting van het zeewater, het smelten van gletsjers en kleine ijskappen en naar het smelten van de ijskappen op Groenland en Antarctica. (PBL, 2007) Doordat de luchttemperatuur stijgt, wordt de temperatuur van het zeewater warmer. Eerst wordt het oppervlakte water warmer, later gaat het warmere water ook de bodem van diepe oceanen bereiken. Als de temperatuur van het water stijgt, zet het uit. Hierdoor gaat het water stijgen. (Sannelang, 2009) Door de temperatuurstijging smelten gletsjers en kleine ijskappen. Water hiervan komt in de zee terecht, waardoor de zeespiegel ook stijgt. Van ijskappen op Antarctica en op Groenland is in de afgelopen jaren al veel ijs gesmolten. Het ijs verdwijnt in de zee. Hierdoor stijgt ook op deze manier de zeespiegel. (Kennislink, 2012) 2. Nationale klimaatverandering Zoals het mondiale klimaat verandert, verandert ook het klimaat in Nederland. In welke mate draagt Nederland bij aan de oorzaken van de klimaatverandering en wat zijn de gevolgen van deze klimaatverandering voor Nederland? Op welke manier beschermen wij ons momenteel tegen deze gevolgen? Dat hopen wij in de komende alinea s uit te werken Oorzaken voor klimaatverandering op nationaal niveau Menselijke oorzaken Wanneer we kijken naar de Nederlandse bijdrage in de oorzaken van de huidige klimaatverandering, zullen we alleen ingaan op de menselijke oorzaken. Dit omdat de natuurlijke oorzaken al behandeld zijn op mondiaal niveau. Deze oorzaken zijn zowel op mondiale schaal als op nationale schaal de belangrijkste oorzaken die de natuur zelf veroorzaakt. 1 Zie theoretisch kader, onder kopje het klimaatsysteem, pagina 11 14

15 Industrie en energie De totale CO2-uitstoot van Nederland bestaat voor een groot deel uit de uitstoot van de energie- en industriesector, ongeveer 55% (Figuur 5). De totale CO 2 uitstoot van Nederland bedraagt 207 megaton. CO 2 -uitstoot leidt tot het dikker worden van de atmosferische deken 2. De Nederlandse industrie- en energiesector neemt daarvan ook een percentage voor zijn rekening. Waar komt de CO 2 uitstoot in deze sector vandaan? Het ontstaat door de verbrandingsprocessen van koolstof houdende stoffen, zoals aardolie en aardgas. Bij de verbranding van deze stoffen blijft de CO 2 over, deze komt in de atmosfeer terecht. De industrie en energie sector gebruikt deze stoffen voor het opwekken van energie en warmte. (admin, 2012) Verkeer en transport Ook de transportsector is verantwoordelijk voor een belangrijk deel van de Nederlandse uitstoot van broeikasgassen. De transportsector stoot hoofdzakelijk CO 2 uit. Samen met al het andere verkeer dat op de wegen actief is, is de transportsector verantwoordelijk voor 22% van de Nederlandse uitstoot van CO 2. (Spaar het klimaat, 2005) Veel voertuigen komen en blijven in beweging door de verbranding van een brandstof die koolstof houdende stoffen bevat. Bij de verbranding van deze brandstoffen komen grote hoeveelheden CO 2 vrij. Deze CO 2 uitstoot is mede verantwoordelijk voor het versterkt broeikaseffect. Figuur 5; Totale CO2-uitstoot van Nederland (ECN) Huishoudens Naast de industrieën en het verkeer zorgen ook de huishoudens voor een hoeveelheid CO 2 uitstoot. Elk huishouden in Nederland stoot gemiddeld 8 ton CO 2 per jaar uit. In de eerste plaats wordt veel energie gebruikt voor de verschillende huishoudelijke apparaten. Deze energie wordt in veel gevallen opgewekt door kolencentrales, deze zijn verantwoordelijk voor grote hoeveelheden CO 2 uitstoot. Ten tweede wordt door veel mensen dagelijks gas gebruikt om te koken en voor het verwarmen van het huis. (Milieucentraal, 2015) De cv-ketel verwarmt zijn water door het verbranden van gas. Bij deze verbranding komt CO 2 vrij. (GasNed, 2013) Al deze dingen zijn voorbeelden van directe CO 2 uitstoot. Naast deze directe uitstoot hebben huishoudens ook een indirecte uitstoot. Deze bedraagt ongeveer 15 ton CO 2 per jaar. We kunnen hierbij denken aan de CO 2 uitstoot ten gevolge van het maken van onze kleding en ons voedsel. Ook het produceren van ons interieur heeft voor de nodige CO 2 uitstoot gezorgd. (Milieucentraal, 2015) 2.2. Gevolgen van de huidige klimaatverandering op nationaal niveau Ook in Nederland zullen de gevolgen van de huidige klimaatverandering zichtbaar worden. Deze gevolgen zullen niet alleen in de natuur te merken zijn, maar ook in andere dimensies zullen ze niet onopgemerkt blijven. We willen deze gevolgen opsplitsen in gevolgen op korte termijn en gevolgen op lange termijn Gevolgen op korte termijn Temperatuurstijging 2 Zie theoretisch kader, onder kopje versterkt broeikaseffect, pagina 13 15

16 Door allerlei oorzaken wordt de hoeveelheid broeikasgassen in de atmosfeer vergroot 3. De gevolgen hiervan zijn ook in Nederland duidelijk merkbaar. Deze toename van de hoeveelheid broeikasgassen leidt tot een wereldwijde temperatuurstijging 4. Ook in Nederland is deze temperatuurstijging merkbaar. De gemiddelde jaartemperatuur van Nederland is de afgelopen honderd jaar met ongeveer 1,5⁰C gestegen. In de toekomst zal de gemiddelde jaartemperatuur blijven stijgen. Ook de temperatuurverschillen tussen zomer en winter zullen in hoge mate toenemen, omdat de temperaturen in de zomers harder zullen stijgen dan de temperaturen in de winter periode. (KNMI, 2014) Extreem weer Ook de intensiteit van de weersomstandigheden zal veranderen. Er zal vaker sprake zijn van extreme weersomstandigheden. Eerst iets over de veranderende neerslag intensiteit. Er zal vaker sprake zijn van extreme vormen van neerslag. Dit is een gevolg van de stijging van de hoeveelheden waterdamp in de atmosfeer. Dit wordt veroorzaakt door het opwarmende klimaat. De belangrijkste reden voor deze neerslag zijn de fronten die over ons land trekken. Deze fronten gaan vaak gepaard met depressies en regenbuien. (KNMI, 2014) Daarnaast zullen ook de temperaturen veranderingen laten zien. Het aantal ijsdagen zal sterk afnemen. Dit is een gevolg van de temperatuurstijging die zowel op mondiale als nationale schaal plaats vindt. In de zomer zal het aantal dagen met tropische temperaturen stijgen. Temperatuur extremen zullen vaak voorkomen op zomerse dagen. (KNMI, 2014) Gevolgen op lange termijn Zeespiegelstijging De oorzaken op mondiaal niveau van zeespiegelstijging 5 zijn ook zichtbaar in Nederland. De verwachtingen voor Nederland zijn dat de zeespiegel de komende jaren sneller zal gaan stijgen dan de afgelopen jaren het geval was. De afgelopen jaren steeg de zeespiegel met ongeveer 2 mm per jaar. Het huidige tempo van de zeespiegelstijging is ongeveer 3 millimeter per jaar en in de komende jaren zal dit ongeveer 10 mm per jaar zijn. Deze toenemende stijging is een gevolg van de toenemende temperatuur van het water van de oceanen en zeeën. (KNMI, 2014) 2.3. De huidige bescherming tegen de gevolgen van de klimaatverandering Nederland moet zich beschermen tegen de gevolgen van de huidige klimaatverandering. Om ons land te beschermen worden verschillende maatregelen genomen. Een deel van deze maatregelen is ook al uitgevoerd. Deze maatregelen beschermen ons nu en in de (nabije) toe komst tegen de gevolgen van de huidige klimaatverandering. Nederland moet beschermd worden tegen de stijgende waterstanden van zowel de binnenwateren, rivieren etc., als tegen de stijging van de zeespiegel Deltawerken De deltawerken hebben als taak Nederland te beschermen tegen het zeewater. De deltawerken zijn te vinden in Zeeland en Zuid-Holland. Toen men net met het deltaplan kwam dacht men dat het noodzakelijk was alle zeearmen af te dammen. Dit bleek echter een plan wat niet realiseerbaar zou zijn. Enkele zeearmen zijn wel afgedamd, bij anderen bleek dit geen optie. 3 Zie theoretisch kader, onder kopjes mondiale- en nationale klimaatverandering: menselijke oorzaken, pagina 13,14,15 4 Zie theoretisch kader, onder kopje versterkt broeikaseffect, pagina 13 5 Zie theoretisch kader, onder kopje: zeespiegelstijging, pagina 14 16

17 Oosterscheldekering Dit was ook het geval bij de Oosterschelde. Het milieu en de visstand zouden teveel schade oplopen, wanneer de Oosterschelde zou worden afgedamd. Daarom werd een alternatief plan opgesteld, wat uit zou lopen tot een van de grootste bouwwerken op de wereld: de Oosterscheldekering. In deze kering zitten 62 openingen van elk 40 meter breed, door deze openingen kan het getijdewerking in stand gehouden worden(figuur 6). In deze 62 openingen hangen grote schuiven. Bij extreme weersomstandigheden of waterstanden kunnen deze schuiven gesloten worden en is het land langs de Oosterschelde veilig. (Deltawerken online, 2004) Figuur 6; Werking Oosterscheldekering Afsluitdijk Ook de afsluitdijk heeft een beschermende functie. Zij beschermt de achterliggende pold ers tegen de getijde wisseling en de extreme waterstanden van de zee. Door deze dijk wordt ook voorkomen dat een grote afstand aan dijken onderhouden en telkens opgehoogd moet worden. De afsluitdijk beschermt zo de laag liggende polders van onder andere Fl evoland. Naast deze beschermende functie zorgt de afsluitdijk ook voor een belangrijk stukje zoetwatervoorziening in Nederland. Het IJsselmeer dat ontstaan is door deze afsluitdijk is een zoetwatervoorraad voor de omliggende polders en steden. Ook wordt he t IJsselmeer gebruikt als drinkwater voorziening. (Rijkswaterstaat, sd) Maeslantkering Een ander onderdeel van de deltawerken is de Maeslantkering. De Maeslantkering is een stormvloedkering voor de Nieuwe Waterweg. Deze stormvloedkering bestaat uit twee grote deuren die voor de opening van de Nieuwe Waterweg gedraaid kunnen worden. Wanneer er extreme hoge waterstanden zijn worden deze deuren voor de monding van de Nieuwe Waterweg gedraaid en tot zinken gebracht door het vol laten lopen van de ballasttanks. Hiermee zorgen ze ervoor dat het zeewater niet verder kan en dat Rotterdam beschermt is tegen de hoge waterstanden. Wanneer de deuren open zijn, ligt de vaarroute helemaal open en wordt geen last ondervonden van de grote deuren. (Deltawerken online, 2004) Figuur 7; De Maeslantkering (Rijkswaterstaat) 17

18 Bescherming kustlijn Duinen en dijken beschermen de Nederlandse kust tegen het zeewater, maar ook langs de oevers van de rivieren vinden we dijken die ons beschermen. Zeedijken Eerst iets over de zeedijken. Zeedijken zijn door mensen aangelegde zeeweringen. Ze beschermen het achtergelegen land tegen het zeewater, zowel bij getijde wisselingen als bij extreme waterstanden. Dijken bestaan uit twee delen: de dijkbekleding en het dijklichaam(figuur 8). Het dijklichaam bestaat vaak uit zand en grind. De daarover liggende dijkbekleding bestaat meestal uit asfalt en/of grote betonblokken. De dijkbekleding moet de dijk beschermen tegen de erosie die het golvende zeewater aanricht. (Ecomare, 2015) Duinen Naast dijken kennen we in Nederland ook de duinen. Figuur 8; Opbouw van een zeedijk (Noorderzijlvest) Duinen zijn natuurlijke zeeweringen. Ze ontstaan door helmgras of andere planten die zandkorrels vast- en tegenhouden. Doordat deze plantjes de zandkorrels tegenhouden worden de duinen steeds groter. Dit proces gaat jarenlang door, waarna uiteindelijk volwaardige duinen ontstaan. Alle losse duintjes die los van elkaar zijn ontstaan, vormen uiteindelijk een duinenrij. Tegenwoordig worden de stranden vaak opgespoten om duinen te beschermen tegen de zee. Doordat het stand hoger komt te liggen beuken golven niet of minder hard tegen de duinen. Dit zorgt voor een betere weerstand tegen het zeewater. (Deltawerken online, 2004) Rivierdijken Naast bescherming tegen het zeewater moet Nederland ook beschermd worden tegen de rivieren. Wanneer ineens grote hoeveelheden rivierwater Nederland passeren moet rivierdijken het omliggende land beschermen tegen overstromingen. Een rivierdijk is even als een zeedijk door mensen gemaakt. Rivierdijken zijn kleiner dan zeedijken, maar zeker net zo belangrijk. 2.4 Scenario s voor het klimaat in de toekomst Klimaatscenario s De situatie van de komende klimaatverandering in Nederland wordt samengevat in vier scenario s. Deze scenario s worden regelmatig aangepast op basis van nieuwe resultaten van onderzoe ken. De meest recente versie is de KNMI 14-klimaatscenario s. Deze versie geeft de verandering van het klimaat weer in de periode van 2050 tot 2085 ten opzichte van de periode van De vier klimaatscenario s die zijn gegeven, zijn afhankelijk van de mate waarin de wereldwijde temperatuur stijgt en de mogelijk verandering van het luchtstromingspatroon. Bij beide f actoren zijn twee mogelijkheden, bij de wereldwijde temperatuur zijn dit: gematigd en warm. Bij de luchtstromingspatronen zijn dit: Lage waarde en hoge waarde.(figuur 9) 18

19 Op basis van deze twee factoren zijn vier scenario s gevormd: 1. Gematigde temperatuurstijging gecombineerd met een lage waarde van verandering in de luchtstromingspatronen 2. Gematigde temperatuurstijging gecombineerd met een hoge waarde van verandering in de luchtstromingspatronen 3. Warme temperatuurstijging gecombineerd met een lage waarde van verandering in de luchtstromingspatronen 4. Warme temperatuurstijging gecombineerd met een hoge waarde van verandering in de luchtstromingspatronen (KNMI, 2014) Deze scenario s kunnen we toepassen op verschillende algemene veranderingen. Voorbeelden van deze algemene veranderingen zijn: blijvende temperatuurstijging, verandering neerslagintensiteit, blijvende zeespiegelstijging. Figuur 9; Klimaatscenario's 2014 (KNMI, 2014) De scenario s zijn geen zekerheden, het zijn voorspellingen. Deze voorspellingen zijn gedaan op basis van onderzoeken. Deze onderzoeken zijn uitgevoerd door onderzoekers van het IPCC, Intergovermental Panel on Climate Change, een organisatie van de Verenigde naties. Zij hebben als doel om de klimaatverandering te evalueren. Deze organisatie bestaat uit onderzoeksinstituten die zich over de hele wereld bevinden. (IPCC, 2012) 19

20 Onderzoek Hoofdstuk 1 Gevolgen van klimaatverandering Over de gevolgen van de huidige klimaatverandering in gemeente Veere Net als op mondiale en nationale schaal zijn de gevolgen van de huidige klimaatverandering ook op lokale schaal merkbaar. In dit hoofdstuk gaan we eerst de gemeente Veere wat beter onderzoeken. We kijken naar aspecten als ligging, bevolkingskenmerken en het bestuur. Daarnaast onderzoeken we welke gevolgen van de huidige klimaatverandering merkbaar zijn in de gemeente Veere. Ten laatste gaan we onderzoeken met welke gevolgen de gemeente Veere nog te maken gaat krijgen. 1.1 Gemeente Veere Om een duidelijk beeld te krijgen van de klimaatverandering in gemeente Veere, is het va n belang om eerst verschillende kenmerken, als de ligging en bevolkingskenmerken, van het gebied wat beter te bekijken Ligging De gemeente Veere ligt op het schiereiland Walcheren in de provincie Zeeland. De gemeente Veere bestaat uit dertien verschillende dorps- of stadskernen en veertien buurtschappen. Daarnaast hoort het voormalige werkeiland van Neeltje Jans, wat onderdeel is van de Oosterscheldekering 6, tot het grondgebied van gemeente Veere. (Economische Impus Zeeland, 2014) De gemeente Veere wordt omgeven door de Westerschelde, de Noordzee en de Oosterschelde. Het gebied van de gemeente Veere ligt bijna overal onder het zeeniveau, ongeveer tussen de -1 en de 0 NAP. (Figuur 1.1) Vooral de gebieden die bestaan uit de polders en de uitgestrekte landerijen liggen laag. De polders Figuur 1.1; Hoogteligging van de gemeente Veere (AHN, 2015) bestaan uit oude opgevulde kreken en lager gelegen gronden met stugge klei en veen daaronder. Hoe meer een stuk land of dorp richting de duinen ligt hoe hoger het komt te liggen. Ook de dorpen zelf liggen wat hoger. Zij liggen op de hoger gelegen kreekruggen. (Veere, 2007) Bescherming tegen het water De gemeente Veere is een gemeente die voor een groot deel omgeven wordt door water. Dit is niet zonder gevaar, daarom moet wij ons beschermen tegen dit water, maar hoe doen wij dat nu? Duinen In de gemeente Veere wordt de bescherming tegen het water vooral gedaan door middel van duinen 7. Het kustgebied tussen Vrouwenpolder en Domburg wordt volledig beschermd door duinen. Ook van Westkapelle tot Dishoek liggen duinen ter bescherming van de gemeente Veere. Jaarlijks wordt een deel van de stranden, die ervoor zorgen dat het water niet voortdurend tegen de dijken aanslaat, opgespoten. Dit wordt ook wel zandsuppletie genoemd. 6 Zie theoretisch kader, onder kopje: Oosterscheldekering, pagina 17 7 Zie theoretisch kader, onder kopje: Duinen, pagina 18 20

21 Zandsuppletie Wanneer de stranden worden opgespoten, gebeurt dit op de volgende manier(figuur 1.2). Eerst wordt met een schip zand van de bodem van de Noordzee gezogen ongeveer 10 km van de kust vandaan. Het opgezogen zand wordt opgeslagen in het laadruim van het schip. Wanneer het laadruim vol is, zal het schip richting de kust varen. Daarna zijn er twee mogelijkheden: het schip lost het zand voor de kust door het regelrecht uit de ruimen in zee te storten of door het te lossen in pijpleidingen in combinatie met water. Deze pijpleidingen voeren het zand met Figuur 1.2; Opspuiten stranden (Kust op kracht, 2015) het water richting het strand, daar wordt het verder verdeeld door bulldozers. Welke manier wordt toegepast is afhankelijk van de stromingen in het water. Rijkswaterstaat kiest er het liefst voor om het zand in zee te lossen, wanneer dit niet mogelijk is wordt gekozen voor de pijpleidingen. (Rijkswaterstaat, 2014) Dijken Naast de bescherming van de duinen wordt gemeente Veere ook beschermt door een stukje zeedijk 8. Deze zeedijk ligt op de kop van Walcheren, tussen Westkapelle en Domburg. Dit stukje dijk ligt hier, omdat dit het meest vooruitstekende stukje land in de zee is. De golven beuken hier het hardst tegen de kust. Wanneer er op dit punt duinen zouden liggen, zou er jaarlijks teveel zand weggeslagen worden. Hierdoor is het niet goed mogelijk de veiligheid van de inwoners gemeente Veere te waarborgen. Oosterscheldekering Naast de bescherming van dijken en duinen heeft gemeente Veere ook profijt van de Oosterscheldekering 9. De Oosterscheldekering zorgt er onder andere voor dat de waterstanden in het Veerse Meer, een meer in het oosten van de gemeente Veere met een directe verbinding aan de Oosterschelde, niet te hoog kunnen worden. Wanneer de waterstanden in de Oosterschelde, e n dus ook in het Veerse Meer, hoog dreigen te worden zullen de schuiven in de Oosterscheldekering gesloten worden Bevolkingskenmerken De gemeente Veere is een relatief dun bevolkt gebied. Met ongeveer inwoners, verspreid over 135 km 2 heeft Veere een bevolkingsdichtheid van 165 inwoners per km 2. Hiermee ligt de gemeente Veere ruim onder de Nederlandse bevolkingsdichtheid van 487 inwoners per km 2. (CBS, 2010) De bevolking woont verspreid over de verschillende dorpen in de gemeente. Veere telt 13 dorpskernen, waarvan Koudekerke de grootste is met 3500 inwoners. (Veere, 2014) De dorpen van de gemeente Veere liggen verspreid door de hele gemeente(figuur 1.3). Naast deze dorpskernen telt de gemeente Veere meerdere buurtschappen en gehuchten. Buitenom de dorpen en gehuchten wonen er nog mensen buiten de dorpen op Figuur 1.3; Bevolkingsspreiding gemeente Veere (CBS, 2010) 8 Zie theoretisch kader, onder kopje: Zeedijken, pagina 18 9 Zie theoretisch kader, onder kopje: Oosterscheldekering, pagina 17 21

22 boerderijen of afgelegen huizen. Relatief gezien ligt zowel de groene als de grijze druk in Veere hoger dan in de rest van Nederland. Dit leidt ertoe dat de demografische druk in de gemeente Veere ruim hoger ligt dan de demografische druk in Nederland. In Veere is deze 77,3 in Nederland 64,0. (CBS, 2010) Beroepssectoren Al langere tijd neemt de werkgelegenheid van de oude economie af. De oude economie houdt de verdiensten uit de landbouw en industrie in. Deze oude economie heeft moeten plaats maken voor de dienstverlenende sector. In deze sector bevinden zich vooral het toerisme en de zorginstellingen. (KvK Zeeland, sd) Het toerisme komt vooral tot uiting in de detailhandel en horeca (Figuur 1.4). Toerisme speelt in de gemeente Veere een belangrijke rol. Dit komt vooral door de uitgestrekte kustlijn die de gemeente kent. Deze trekt veel toeristen aan. Toerisme is zowel direct als indirect belangrijk voor de economie van gemeente Veere. Figuur 1.4; Aandeel beroepsbevolking (CBS, 2010) Bestuur Het eerste bestuursorgaan van de gemeente Veere is de gemeenteraad. De gemeenteraad bestaat uit 19 raadsleden die elk op democratische wijze gekozen worden. In de gemeente Veere zijn de verschillende christelijke partijen in hoge mate vertegenwoordigd. 9 van de 19 zetels zijn bezet door SGP, CU en CDA. Zij hebben hierdoor veel invloed in het beleid dat wordt gevoerd. (Veere, 2014) Deze 19 raadsleden hebben naast hun taak in de gemeenteraad nog een doel, zij zitten in de commissie Ruimtelijke ontwikkeling of in de commissie Maatschappelijke ontwikkeling. Deze commissies worden gevormd door een aantal raadsleden en nevenpersonen. Zij hebben als taak de gemeenteraad te adviseren op verschillende punten. Elke commissie heeft zijn eigen onderwerpen waarover men adviseert. (Veere, 2014) In het kader van de klimaatverandering krijgen we vooral te maken met de commissie Ruimtelijke ontwikkeling. Zij hebben het onderwerp milieu onder hun hoede. Welk bele id voert de gemeente Veere nu als het gaat om milieu, duurzaamheid en klimaatverandering? Het motto van gemeente Veere over duurzaamheid luidt als volgt: Duurzaamheid voor Veere betekent dat we er voor zorgen dat we een gezonde leefomgeving nalaten aan de volgende generaties (geen schade aan aarde, milieu en mensen). (Veere, 2013) Gemeente Veere wil het milieu beschermen en de menselijke oorzaken van klimaatverandering 10 zoveel mogelijk terugbrengen. 1.2 Gevolgen klimaatsverandering Waterstanden van binnenwateren en de zee De stijging van de waterstanden is een belangrijk gevolg van de huidige klimaatverandering. Deze stijging moet in de gaten worden gehouden. Als dit niet gebeurt, kunnen overstromingen of andere rampen zich voordoen. Bij het stijgen van de waterstanden kijken we naar het waterpeil van de binnenwateren, maar ook wordt gekeken naar de stijging van de zeespiegel. 10 Zie theoretisch kader, onder kopje nationale klimaatverandering: menselijke oorzaken, pagina 14,15 22

23 Zeespiegel Rondom de gemeente Veere ligt veel water, zoals de Westerschelde, de Noordzee en de Oosterschelde. Het is daarom water voor de gemeente Veere een van de grootste gevaren als het gaat om klimaatverandering. Maar is er wel genoeg reden om te zeggen dat klimaatverandering in de gemeente Veere zichtbaar wordt in het stijgen van de waterstanden van de Noordzee? Waterstanden Noordzee (+/ ) De zeespiegel zou sinds het begin van de 20 e eeuw wereldwijd 15 centimeter moeten zijn gestegen volgens de schattingen van het IPCC, het klimaat panel van de Verenigde Naties. Deze zeespiegelstijging geldt ook voor de Nederlandse kust, waar de kust van de gemeente Veere ook onder valt. (Figuur 1.5) De zeespiegelstijging wordt veroorzaakt door het stijgen van de gemiddelde temperatuur op aarde. (Ecomare, 2015) Het tempo van de zeespiegel de afgelopen jaren was ongeveer 2 millimeter per jaar. Wij hebben gekeken naar de waterstanden van de zee bij Vlissingen. (BMM, 2002) Deze hebben we verwerkt in de volgende grafiek: Figuur 1.5; verschillende schattingen zeespiegelstijging (Ecomare, 2015) Waterstanden Noordzee in centimeters ( ) Hoog water Laag water Gemiddelde (Hoog water) Gemiddelde (Laag water) Het gaat in bovenstaande grafiek om de waterstanden van de zee tussen 1980 en In de periode tussen 1980 en 1988 laat de grafiek eerst een dalende lijn zien. In deze periode is de hoogte van de zeespiegel afgenomen, in tegen stelling tot wat men verwacht. Toch laat de grafiek een gemiddelde stijging zien van ongeveer 10 centimeter verdeeld over 34 jaar. We kunnen hieruit opmaken dat de zeespiegel in de afgelopen jaren gestegen is. 23

24 Waterstanden Noordzee ( ) Het KNMI heeft verschillende scenario s opgesteld als het gaat over de stijging van het zeewater aan de Nederlandse kust in de toekomst. Voor het onderzoeken of deze zeespiegelstijging ook gevolgen heeft voor gemeente Veere, kunnen wij gebruik maken van deze scenario s omdat ook de gemeente Veere een onderdeel is van de Nederlandse kust. Naast deze scenario s maken we gebruik van de voorspelde waterstanden van het zeewater bij Vlissingen. Men verwacht dat de zeespiegel in de toekomst zal stijgen met een tempo tussen de 3 millimeter per jaar, het huidige tempo, en 10 millimeter per jaar, het tempo wat voorspeld wordt voor de toekomst. Van de hoogte van de zee bij Vlissingen zijn gegevens beschikbaar tot Deze gegevens zijn verwerkt in de volgende grafiek: 6 Waterstanden Noordzee ( ) Hoog water Laag water De komende twee jaar, , zal de zeespiegel gaan stijgen volgens de voorspellingen. Daarna zakt de grafiek naar beneden, lager dan waar de grafiek in 2016 begon. Na 2019 begint de hoogwaterlijn in de grafiek weer te stijgen, maar de laagwaterlijn begint juist te dalen. Doordat de grafiek alleen gegevens tot 2021 geeft, weten we niet met zekerheid of de zeespiegel bij Vlissingen zal blijven stijgen. Op basis van de gegevens uit deze grafiek kunnen we dus niet heel nauwkeurig bevestigen of de zeespiegel in de toekomst nog verder zal stijgen. Wel moeten we rekening houden met de voorspellingen die gedaan worden, door bijvoorbeeld het KNMI, als het gaat om het stijgen van de zeespiegel. Zelfs bij de laagste schatting (Figuur 1.5), zal de zeespiegel stijgen. Ook de grafiek waterstanden Noordzee( ) laat een stijging van de hoogte van de zee zien. Het gaat om een stijging van ongeveer 10 centimeter. verdeeld over 34 jaar. Dit gegeven willen we ook meenemen in onze conclusie. Op basis van de grafiek waterstanden zee ( ), de grafiek waterstanden Noordzee ( ) en de kennis die we hebben van de verschillende scenario s van het KNMI, kunnen we concluderen dat de zeespiegel verder zal gaan stijgen in de toekomst. Dit geldt ook voor de zee aan 24

25 de kust van de gemeente Veere. Het water van de zee zal in de toekomst hoger komen te staan. Hierdoor wordt de overstromingskans groter. De kust zal in de toekomst nauwkeurig onderhoud nodig hebben. Bodemdaling Naast de absolute zeespiegelstijging die hierboven is beschreven heeft de gemeente Veere ook te maken met bodemdaling. Door het dalen van de bodem zal de waterstand van sloten, meren en kanalen hoger worden. Relatief gezien zal ook de grondwaterstand stijgen door bodemdaling. (de Graaf, 2015) De bodem van de gemeente Veere bestaat voornamelijk uit zeeklei. (Figuur 1.7) Deze zeeklei is in verschillende lagen afgezet. Deze verschillende lagen drukken op elkaar, waardoor de onderste lagen op een natuurlijke wijze hun vocht verliezen. De bodem daalt hierdoor. Dit proces noemt men ook wel inklinking. (TNO-NITG, sd) In de gemeente Veere bedraagt deze bodemdaling ongeveer cm tussen de huidige situatie en (Figuur 1.6) Figuur 1.6; De verwachte daling en stijging van het oppervlak van Nederland* voor het jaar 2050 ten opzichte van de huidige situatie *De groene pijl wijst de gemeente Veere aan. Door de absolute zeespiegelstijging en de bodemdaling samen ontstaat er een steeds groter wordend verschil tussen de zee en het land. Dit wordt relatieve zeespiegelstijging genoemd. De kans op overstromingen van de zee wordt door bodemdaling vergroot. Volgens het IPCC zal de absolute zeespiegelstijging tot het jaar 2100 ongeveer cm bedragen. Als de invloed van bodemdaling ook mee wordt gerekend dan krijgt de gemeente Veere te maken met een mogelijke stijging van cm tot het jaar (NGV Geonieuws, 2009) Figuur 1.7; Grondsoorten provincie Zeeland. (Geocoaching, 2016) 25

26 Binnenwateren Evenals aan de hoogte van het zeewater, kunnen de gevolgen van de klimaatverandering ook gezien worden aan de hoogte van het water in sloten en watergangen. Het peil van deze binnenwateren stijgt door middel van meer neerslag 11. Wij hebben gekeken naar drie verschillende binnenwateren. Stuw Bieweg is een stuw bij de Veerse kreek in Gapinge, stuwingang Hof Domburg is een overgang tussen een watergang en een sloot in Domburg en gemaal Pauwenburgweg is een gemaal in een watergang in Vlissingen. De gegevens van deze binnenwateren hebben we in drie verschillende grafieken gezet: STUW BIEWEG, INSTROOM Waterstanden onder NAP zomer Waterstanden onder NAP winter -1, ,2-1,25-1,3-1,35-1,4-1,45 GEMAAL PAAUWENBURGWEG, I NSTROOM Waterstand onder NAP zomer Waterstand onder NAP winter -1, , ,62-1,64-1,66-1,68-1,7-1,72-1,74-1,76-1,78 11 Zie theoretisch kader, onder kopje: extreem weer, pagina 11 26

27 STUWI NGANG HOF DOMBURG, I NSTROOM Waterstanden onder NAP zomer Waterstanden onder NAP winter , ,2-0,3-0,4-0,5-0,6-0,7-0,8-0,9-1 Aan de hand van deze grafieken willen we een conclusie trekken met betrekking tot het stijgen van het waterpeil in binnenwateren. Als we kijken naar de bovenstaande grafieken zien we dat er geen stijging zit in de stand van het waterpeil. Wel zit er af en toe een piek in de hoogte van het water. Deze pieken ontstaan als er in een jaar veel neerslag is gevallen. Dat de lijn van de waterstanden in alle drie de grafieken weinig stijgt of daalt, komt door de goedwerkende gemalen die al het teveel aan bijvoorbeeld regenwater wegpompen. Deze gemalen pompen het overschot van het water in bijvoorbeeld de Oosterschelde, de Westerschelde en het Veerse Meer. (Scheldestromen, 2010) Naast de snellere stijging van de zeespiegel zal de waterstand van sloten, meren en kan alen hoger worden. Ook de bodemdaling zal voor de nodige problemen gaan zorgen. Door de bodemdaling zal de grondwaterstand relatief stijgen. Dit komt doordat de bodem daalt en de grondwaterstand absoluut gezien gelijk blijft. Uit de hoogte van de waterstanden van binnenwateren kunnen we dus niet opmaken of het klimaat aan het veranderen is. Wel wordt duidelijk dat men in gemeente Veere niet bang hoeft te zijn dat de binnenwateren in de toekomst voor overlast zullen gaan zorgen Temperatuur Net als de stijging van de waterstanden is de stijging van de temperaturen op aarde een gevolg van de huidige klimaatverandering 12. We gaan onderzoeken of dit gevolg van de klimaatverandering ook terug te zien is in de gemeente Veere. De KNMI heeft voor de periode vanaf 1906 tot 2015, de gegevens bijgehouden van de hoogte van de temperatuur. De temperaturen zijn gemeten bij het meetstation in Vlissingen. Het gaat bij de gegevens om de gemiddelde temperatuur per dag in de zomer en in de winter. We hebben voor de 12 Zie theoretisch kader, onder kopje: Temperatuurstijging, pagina 14 27

28 gemiddelde temperatuur in de winter 1 januari als uitgangspunt genomen. Voor de gemiddel de dagtemperatuur in de zomer hebben we 1 juli gebruikt. We hebben deze gegevens verwerkt in de onderstaande grafiek: 30 Gemiddelde dagtemperatuur Winter Zomer Gemiddelde zomer Als we kijken naar de zomertemperaturen, zien we dat er van 1910 tot 1935 eerst een stijging is in de hoogte van de temperatuur. Vanaf 1935 tot ongeveer 1980 blijft daalt de temperatuur en vanaf 1980 begint de temperatuur weer te stijgen. In de hoogte van de wintertemperaturen zitten veel pieken en dalen. In de grafiek is niet duidelijk een stijgende lijn te zien, maar ook geen dalende lijn. Op basis van deze gegevens kunnen we niet met zekerheid zeggen dat de temperatuur in de komende jaren zal blijven stijgen. In de perioden van 1910 tot 1935 is de temperatuur ook gestegen, maar in de jaren tussen 1935 en 1980 daalde de temperatuur ook weer. Om een goede conclusie te trekken of de temperatuur in de toekomst zal blijven stijgen, moeten we ook kijken naar de temperatuurstijging op mondiale schaal 13. Deze mondiale temperatuurstijging heeft ook betrekking op de temperatuur in de gemeente Veere. Op mondiaal niveau is er vanaf 1970 een stijging van hoogte van de temperatuur. Deze temperatuurstijging zet zich nog steeds door. (van Oldenborgh & Haarsma, 2008) Op basis van het bovengenoemde kunnen we stellen dat de temperatuur in de toekomst nog verder zal gaan stijgen. Dit concluderen we met betrekking tot het feit dat de temperatuur op mondiaal niveau ook sterk stijgt. Toch is het mogelijk dat de hoogte van de temperatuur in de toekomst zal gaan dalen. Als deze daling doorzet, wordt deze veroorzaakt door verstoringen in het klimaatsysteem Zie theoretisch kader figuur 4 14 Zie theoretisch kader, onder kopje: processen in het klimaatsysteem, pagina 11 28

29 Het weer Een belangrijke gevolg van de huidige klimaatverandering is, net als temperatuurstijging en zeespiegelstijging, de verandering van het weer. Hierbij kan gedacht worden aan de verandering van de neerslagintensiviteit. Daarnaast wordt de kans op extreem weer steeds groter. Dit houdt in dat er in de toekomst onder andere vaker heftige onweersbuien en meer hittegolven zullen plaatvinden. Extreem weer De Noordzee, de Oosterschelde en de Westerschelde hebben een grote invloed op het klimaat van de gemeente Veere. Deze invloed zorgt ervoor dat er in de wintermaanden zelden langdurige vorst voorkomt. Ook zorgt deze invloed voor gematigde temperaturen in de zomermaanden. Dit gematigde klimaat, waarin de zee een belangrijke rol speelt, zorgt ervoor dat er zelden extreme weersomstandigheden plaatsvinden. Wij verwachten dat er in de toekomst ook zelden extreme weersomstandigheden zullen plaatsvinden, omdat de invloed van de Noordzee, de Oosterschelde en de Westerschelde aanwezig blijft. Het extreem weer zal in de toekomst geen ingrijpende gevolgen hebben voor de gemeente Veere. Verandering van de neerslag intensiteit In de periode van 1910 tot 2010 is de gemiddelde hoeveelheid neerslag toegenomen aldus wetenschappers bij het KNMI. De gemiddelde jaarneerslag laat toenamen zien van 30 tot 35 procent. Het aantal dagen met extreme neerslag laat nog sterkere toenamen zien. (KNMI, 2011) Deze extreme neerslag valt vaak na een droge periode. Dit komt door toenemende hoeveelheid waterdamp in de atmosfeer 15. Wij kunnen niet met zekerheid zeggen of de gemeente Veere ook last zal gaan krijgen van de verandering van de neerslagintensiteit. Dit omdat wij niet beschikken over voldoende gegevens om de neerslagintensiteit te kunnen onderzoeken. Wel weten we dat de droge periodes in de zomer, die de gemeente kent, vaak gevolgd worden door zware regenbuien. Hierdoor verandert de intensiteit van de neerslag op bepaalde momenten wel. Het aantal droge periodes De afgelopen jaren werd de gemeente Veere steeds opnieuw geteisterd door droge periodes in de zomer. Vaak werd een dergelijke droogte gevolgd door enorme hoeveelheden water. Een voorbeeld hiervan is 2010: na een lange periode van droogte, waarin zelfs een verbod kwam op het beregenen van gewassen, kwam de regen met bakken uit de lucht vallen. (Omroep Zeeland, 2010) Ook in de jaren die volgden viel er steeds een lange periode geen neerslag. Wel zat er elk jaar verschil tussen de lengte van de droogte en het moment van de droogte. De periodes met droogte zijn daardoor moeilijk te vergelijken. (KNMI, 2015) De droge periodes ontstaan door hoge temperaturen en wind, waardoor verdamping optreedt. (KNMI, 2015) Als de temperatuur in de toekomst zal blijven stijgen, heeft dit dus gevolgen voor de droge periodes in de gemeente. Deze droge periodes hebben ook gevolgen voor het oppervlaktewater in de gemeente Veere. Een mogelijk probleem wat zich voordoet is verzilting. Langs de kust van Nederland, dus ook in gemeente Veere, drukt zoet grondwater op het zoute zeewater, dat daar onder ligt. Als het zoete grondwater wordt weggepompt, om gebruikt te worden voor het besproeiing van het land en andere zaken, komt het zoute water naar boven. (Dolman, 2004) Hierdoor wordt het grond- en oppervlaktewater 15 Zie theoretisch kader, onder kopje: extreem weer, pagina 16 29

30 zouter. Dit kan schade opleveren bij gewassen die afhankelijk zijn van zoet water, de drinkwaterproductie en in de rest van de natuur. (Rijkswaterstaat, sd) 1.3 Deelconclusie hoofdstuk 1 Aan het einde van dit hoofdstuk wordt het duidelijk dat de gemeente Veere een gemeente is die al te maken heeft met de gevolgen die de huidige klimaatverandering met zich mee brengt. Op basis van de gegevens van de hoogte van de Noordzee, durven we niet te concluderen dat de zeespiegel de afgelopen jaren zoveel gestegen is dat dit gevolgen kan hebben voor de gemeente Veere. Wel willen we, om een goede afweging te maken, zodat we de juiste maatregelen treffen, rekening houden met de voorspellingen, die onder andere worden gedaan door het KNMI. In de toekomst zal de zeespiegel gaan stijgen. Op basis van de gegevens over de hoogte van de binnenwateren in de gemeente Veere kunnen we niet zeggen of er een klimaatverandering gaande is. Daarnaast hebben we geen concrete gegevens of de hoogte van de binnenwateren in de toekomst zal gaan stijgen. Wel weten we dat de gemeente Veere goede gemalen kent, waardoor de hoeveelheid water in de binnenwateren altijd op het juiste peil gehouden kan worden. We denken daarom dat de stijging van de hoogte van de binnen wateren geen specifiek gevaar vormt voor de gemeente Veere. In dit hoofdstuk hebben we ook gekeken naar de temperatuur van de afgelopen jaren en de temperatuur voor de toekomst. De afgelopen jaren is er voor de gemeente Veere geen duidelijke temperatuurstijging te zien. Voor de toekomst trekken we, vooral op basis van de voorspellingen van het KNMI en de lichte stijging van de temperatuur vanaf 1980, de conclusie dat de temperatuur momenteel stijgt en in de toekomst verder zal stijgen. Als laatste hebben we in dit hoofdstuk gekeken of de klimaatverandering zorgt voor het veranderen van de weersomstandigheden. Door de gematigde weersomstandigheden heeft de gemeente Veere nu en in de toekomst waarschijnlijk niet vaak te maken met extreem weer. Dit komt doordat de gemeente Veere is omgeven door water. Wel zal de gemeente vaker last krijgen van droge periodes. Deze droge periodes zijn in de afgelopen jaren al zichtbaar geworden. Vaak worden deze periodes gevolgd door zware buien. Deze buien zorgen er voor dat de intensiteit van de neerslag zal gaan veranderen. Deze droge periodes kunnen ook leiden tot de verzilting van het grondwater, waardoor gewassen minder goed zouden kunnen gaan groeien. 30

31 Hoofdstuk 2 Maatregelen: nu en in de toekomst Over het aanpassen aan en het tegengaan van de gevolgen van de huidige klimaatverandering Op verschillende niveaus wordt besproken welke maatregelen genomen kunnen worden om de huidige klimaatverandering te bestrijden. Deze bestrijding gebeurt op twee manieren, door mitigatie en door adaptatie. In dit hoofdstuk willen we onderzoeken wat de gemeente Veere doet om de huidige klimaatsverandering te bestrijden. Daarnaast willen we onderzoeken wat de gemeente Veere in de toekomst kan doen om de huidige klimaatsveranderingen te blijven bestrijden. Het daarbij gaat voornamelijk om het bestrijden van de gevolgen van klimaatverandering, die genoemd zijn in hoofdstuk Hedendaagse beleid gemeente Veere Om te weten te komen wat de gemeente Veere in de toekomst kan doen om de huidige klimaatsverandering te bestrijden, is het belangrijk dat we weten welk beleid de gemeente Veere op dit moment voert. Dit is belangrijk, omdat we daarop verder kunnen bouwen. Ook kunnen we op deze manier te weten komen waarom het beleid wat nu gevoerd wordt niet voldoende is en wat er dan aan veranderd moet worden. In deze paragraaf willen wij laten zie n wat de gemeente Veere doet op het gebied van mitigatie en adaptatie Hedendaagse mitigatiebeleid Het belangrijkste doel van mitigatie is het verminderen van de uitstoot van broeikasgassen 16. Naast deze vermindering van broeikasgassen gaat het om het tegengaan van ontbossing en het stimuleren van bebossing en herbebossing. In deze paragraaf hopen wij inzicht te geven in het beleid wat de gemeente Veere nu op dit gebied voert. Duurzaam (ver)bouwen De gemeente Veere zet zich in om duurzaam bouwen te stimuleren. Met duurzaam bouwen wordt bedoeld dat er milieuvriendelijk wordt gebouwd. Dit milieuvriendelijk bouwen gebeurt op twee terreinen. Ten eerste milieuvriendelijk zijn tijdens het bouwen en ten tweede een huis bouwen dat milieuvriendelijk is of verbouwen tot het milieuvriendelijk is. Eerst onderzoeken we de milieuvriendelijkheid zijn het bouwen. Wanneer nieuwe huizen gebouwd worden komt het vaak voor dat er veel afval overblijft. Men gaat niet zuinig om met de materialen waardoor grote reststukken overblijven. De gemeente Veere stimuleert het zuinig omgaan met materialen, zodat er minder afval zal overblijven. Dit afval hoeft niet verwerkt te worden. Dat komt ten goede aan het milieu. De gemeente Veere stimuleert dit door middel van het afsluiten van contracten met projectontwikkelaars. Deze contracten bevatten eisen die gelden op dit gebied. Ook aan particulieren stelt de gemeente Veere eisen, deze zijn te vinden in het koopcontract. (Veere, 2015) Om een verbouwing tot een duurzaam huis te stimuleren, worden duurzame leningen verstrekt. Wanneer iemand zijn of haar woning met een investering wil verduurzamen, bestaat de mogelijkheid een goedkope lening af te sluiten. Bij investeringen om uw woning te verduurzamen kunt u d enken aan het aanschaffen van zonnepanelen en zonneboilers en natuurlijk veel andere dingen. De duurzame leningen die u kunt afsluiten om deze investering te financieren hebben een laag rentepercentage van 1% en een looptijd van twintig jaar. (Veere, 2014) 16 Zie theoretisch kader, onder kopje: versterkt broeikaseffect, pagina 13 31

32 Ook bij nieuwbouwprojecten probeert de gemeente duurzaamheid te stimuleren. Dit wordt gedaan door eisen te stellen in koopcontracten van particulieren. Er wordt onder andere aandacht besteed aan goede isolatie van de huizen. Een goede isolatie beperkt het warmteverlies van de woning, waardoor minder energie nodig is om het huis warm te houden. (Milieucentraal, sd) Duurzame projecten Naast het stimuleren van duurzaam bouwen en verbouwen houdt de gemeente Veere zich ook intensief bezig met duurzame projecten. Deze duurzame projecten vinden we terug in alle dimensies van de samenleving. Het eerste duurzame project wat gaande is in de gemeente Veere, is Het Zon Effect. Dit project is toepasbaar op huishoudens, maar ook op bedrijven en overheid. De gemeente Veere kent jaarlijks een groot aantal zonuren, om deze zonuren optimaal te benutten, stimuleert men het aanschaffen van zonnepanelen. Dit gebeurt door het gezamenlijk inkopen van zonnepanelen. Wanneer men zonnepanelen in de massa koopt, zijn ze goedkoper. Dit is dus aantrekkelijker voor de consument. Huishoudens en bedrijven zullen hierdoor sneller investeren in zonnepanelen. (Veere, 2015) Een tweede project is het internationale Green Key project, dit project is uitsluitend gericht op bedrijven. De gemeente Veere helpt bedrijven door middel van financiële steun om dit keurmerk te bemachtigen. (Veere, 2015) Naast deze twee grote projecten heeft de gemeente ook verschillende kleinere projecten. Enke le hiervan willen wij benoemen. In Grijpskerke, een dorpje in de gemeente Veere, is mede door toedoen van de gemeente de eerste CO 2 neutrale straat van Nederland gebouwd. De huizen in deze straat hebben een lage energiebehoefte, dit komt door de goede isolatie en doordat men optimaal gebruik maakt van invallend zonlicht. Naast de lage energiebehoefte is deze straat ook klimaatvriendelijk. (Wooneco, sd) Hedendaagse adaptatiebeleid Naast een mitigatiebeleid is het noodzakelijk een adaptatiebeleid te voeren. Wanneer wij alleen proberen de oorzaken van de huidige klimaatverandering tegen te gaan, zullen wij bedrogen uitkomen, als blijkt dat de gevolgen van de huidige klimaatverandering nog een lange tijd zullen doorwerken op onze planeet. Om de gemeente Veere te beschermen tegen deze gevolgen is het adaptatiebeleid van groot belang. In de volgende paragraaf hopen wij u een inzicht te geven in het huidige beleid van de gemeente Veere op het gebied van adaptatie. Zeespiegelstijging Op mondiaal, nationaal en regionaal schaalniveau is gebleken dat zeespiegelstijging nu en in de toekomst een gevolg van de klimaatverandering is 17. Met dit gevolg moet ook in de gemeente Veere rekening gehouden worden. Rijkswaterstaat is verantwoordelijk voor de bescherming van onze kust. Zij zijn momenteel met een tweejarig plan bezig. In 2015 en 2016 zullen grote hoeveelheden zand door middel van zandsuppletie op het strand tussen Westkapelle en Domburg worden afgezet. Bij Westkapelle zal dit ongeveer m3 zand zijn en bij Domburg ongeveer m3. Naast deze zandsuppletie zullen ook grote zandruggen in zee aangelegd worden door Rijkswaterstaat. (Strand Nederland, 2015) Deze zandruggen moeten de erosie op de stranden vertragen door de stroming op te vangen en de golven te breken. Op de andere stranden en aan de dijken en duinen in de gemeente Veere wordt momenteel niet gewerkt. Wel worden deze stranden en de dijken en duinen goed in de gaten gehouden. Rijkwaterstaat houdt overal in Nederland de 17 Zie theoretisch kader, onder kopje: zeespiegelstijging, pagina 14 en hoofdstuk

33 dijken en duinen goed in de gaten. Dit is ook het geval in de gemeente Veere. Wanneer blijkt dat er schade is, zullen gelijk acties ondernomen worden. Dit geldt ook bij verzwakking van de dijken en duinen. Zoetwater tekorten De klimaatverandering hebben er mede toe geleid dat er in de zomer vaker sprake is van extreme droogte. Deze droogte zal ervoor zorgen dat er een tekort aan zoetwater zal zijn. De gemeente houdt zich bezig met de zoetwatervoorziening van de gemeente Veere. Waterhouderij Walcheren zorgt ervoor dat in droge tijden ook voldoende zoetwater is om het land te beregenen. Dit zoetwater wordt in de winter verzameld, wanneer er meer zoetwater in de vorm van neerslag valt dan nodig. De waterhouderij zorgt ervoor dat dit overtollige water wordt opgeslagen in sloten en overloopterreinen. Wanneer het in de zomer lange tijd niet regent en er niet genoeg water is om de gewassen te beregenen, zal dit opgeslagen water gebruikt worden. De gewassen zullen worden beregend, waardoor de oogst minder of geen schade op zal lopen. Door deze maatregel kan de gemeente Veere voor een hoog percentrage zelfvoorzienend worden op het gebied van de zoetwatervoorziening. 2.2 Mitigatie in de toekomst In de vorige paragraaf hebben we gekeken welk beleid de gemeente Veere nu voert. Echter wat nu wordt gedaan is niet voldoende er moeten maatregelen genomen worden die het beleid verbeteren. In de komende paragraaf hopen wij een advies te geven wat er in de toekomst gedaan kan worden in de gemeente Veere op het gebied van mitigatie. Er zullen nieuwe dingen naar voren komen die op dit moment nog niet in de praktijk zijn gebracht, maar ook dingen die een uitbreiding zij n van het huidige beleid Duurzaam leven Wij denken dat het belangrijk is dat de inwoners van de gemeente Veere duurzamer gaan leven. Door duurzamer te leven zal de CO 2 -uitstoot verder teruggedrongen worden. Om de inwoners duurzamer te laten leven is het belangrijk dat dit gestimuleerd wordt. Wij hebben verschillende maatregelen bedacht die het duurzamer leven, van de inwoners van de gemeente Veere zou kunnen stimuleren. Deze maatregelen zullen in de volgende alinea s worden uitgewerkt. Vervoer Het verkeer zorgt voor een groot gedeelte van de CO 2 -uitstoot in de wereld 18. Ook in de gemeente Veere wordt bijgedragen aan de CO 2 -uitstoot door het verkeer. In de gemeente Veere zou deze uitstoot verminderd kunnen worden. De inwoners van de gemeente Veere en de vakantiegasten moeten vaker de auto laten staan. Dit besef is er ook bij de bewoners van onze gemeente. In een korte enquête 19 hebben wij de inwoners van de gemeente Veere vragen gesteld over hun bijd rage aan de klimaatverandering. Uit deze enquête kwam vaak naar voren, dat men vaker de auto zou moeten laten staan. Natuurlijk moeten hier alternatieven voor worden aangeboden. Wij maken hierin onderscheid tussen twee alternatieven, een alternatief voor lange afstanden en een alternatief voor korte afstanden. Er is een eenvoudig alternatief voor de korte afstanden: de fiets. Bij veel mensen wordt deze niet vaak gebruikt en wordt ook voor korte afstanden de auto gepakt. De gemeente Veere zou er goed aan doen, door een campagne het fietsgebruik te stimuleren. Fietsgebruik is namelijk niet alleen 18 Zie theoretisch kader, onder kopje: Verkeer en transport, pagina Zie bijlage 2 33

34 goed voor het milieu, maar ook voor de mensen zelf. Het zorgt namelijk onder andere voor minder stress en voor de verbranding van meer vet. (Seidell, 2014) Om het fietsgebruik ook onder vakantiegasten te stimuleren kunnen diverse maatregelen genomen worden. Zo zou de gemeente ervoor kunnen zorgen dat de tarieven voor fietsenverhuur omlaag zouden gaan door middel van subsidie. Een andere mogelijkheid is dat de gemeente gratis fietsen beschikbaar stelt. Deze gratis fietsen kunnen vakantiegasten voor de periode dat men op vakantie is lenen. Ten tweede hebben we een alternatief voor de lange afstanden. Wanneer inwoners of vakantiegasten van de gemeente Veere langere afstanden moeten overbruggen, is het gebruik van de fiets meestal geen goede oplossing. We willen daarom een tweede alternatief aandragen: het verbeteren van het openbaarvervoer. In de huidige omstandigheden is het gebruik van het ope nbaar vervoer niet aantrekkelijk. De enige vorm van openbaar vervoer in de gemeente Veere is het busvervoer. Op veel plaatsen schiet dit busvervoer tekort. Er zijn meerdere dorpen waar zelden tot nooit een bus komt. Het is voor mensen uit deze plaatsen geen mogelijkheid om met het openbaar vervoer te reizen, omdat dit voor veel vertraging zal zorgen. Wanneer het gebruik van openbaar vervoer eenvoudiger gemaakt wordt zal het ook aantrekkelijker zijn. Mensen nemen sneller de bus wanneer de dienstregelingen goed geregeld zijn. Een tweede verandering in het openbaar die belangrijk is, is het verlagen van de kosten. Wanneer de prijs van het openbaar vervoer zal dalen, zullen meer mensen gebruik gaan maken van het openbaar vervoer. Het openbaarvervoer kan goedkoper worden door meer concurrentie. In de gemeente Veere heeft Connexxion het monopolie op het gebied van het busvervoer. Wanneer andere busmaatschappijen de mogelijkheid krijgen toe te treden op de markt, zullen er meer aanbieders zijn. De prijs zal dan automatische dalen. (Robin, 2015) Duurzame producten In producten worden grote hoeveelheden grondstoffen verwerkt. De meeste grondstoffen zijn schaars, wanneer meer grondstoffen gebruikt worden dan nodig bij het produceren van een product, gaan grondstoffen onnodig verloren. Bij het produceren van duurzame producten wordt dit zoveel mogelijk vermeden. Er wordt gebruik gemaakt van minder grondstoffen en natuurlijke hulpbronnen. Bovendien wordt er gedurende het productieproces op gelet, dat dit zo duurzaam mogelijk gebeurd. (Scheepmaker, sd) Duurzame producten zijn dus erg belangrijk. Zij moeten de gewone producten vervangen. Het consumeren van duurzame producten moet in de gemeente Veere gestimuleerd worden. Dit kan door het verlagen van de prijzen van duurzame producten. Voor een gedeelte zou dit gefinancierd kunnen worden door subsidies van de overheid. Door deze prijsverlaging zal het aantal verkochte producten stijgen. Dit heeft als gevolg, dat de kosten over meer producten verspreid worden, waardoor de prijs nog verder zal dalen Duurzaam wonen Duurzaam leven is echter niet genoeg, want wat hebben wij aan een duurzaam leven wanneer wij niet duurzaam wonen. Het is dus belangrijk dat wij naast duurzaam leven ook duurzaam wonen. Het beleid dat nu gevoerd wordt in de gemeente Veere is niet voldoende op dit gebied. Wij hopen in de komende paragrafen advies te geven over een nieuw beleid op het gebied van duurzaam wonen. Deels zal dit een uitbreiding van het huidige beleid en ook zullen daar nieuwe dingen aan toegevoegd worden. Nul-op-de-meterwoningen 34

35 Woningen waar de inkomende en uitgaande energiestromen op jaarbasis in balans zijn, zouden een oplossing vormen voor mate waarin woningen bijdragen aan de CO 2 -uitstoot. Nul-op-demeterwoningen voldoen hieraan. Deze woningen zorgen voor grote stappen op het gebied van de energiebesparing. Gewone woningen zorgen voor een uitstoot van 8 ton CO 2 per jaar 20, deze uitstoot zal verdwijnen wanneer nul-op-de-meterwoningen worden gebouwd. (Beek, 2015) Wij adviseren de gemeente Veere deze woningen te laten bouwen om ze daarna te verkopen of te verhuren. De gemeente Veere moet investeren in de duurzaamheid van de gemeente. Daarnaast is het mogelijk huizen te laten verbouwen tot nul-op-de-meterwoningen. In bestaande huizen worden dan allerlei aanpassingen gedaan, die ervoor zorgen dat deze huizen duurzaam worden. Deze investering moet van de woningbezitters zelf komen. Het is de taak van de gemeenteraad van de gemeente Veere om bewoners te stimuleren deze investering te doen. Dit kan door middel van extra financiële steun, maar ook door middel van campagnes. De bouw van en verbouw tot deze woningen zal op meerdere terreinen voordelen opleveren. Het eerste voordeel hebben we net al genoemd: ze zijn klimaatvriendelijk. De gemeente zou een grote stap kunnen zetten op het gebied van duurzaamheid, wanneer deze investering zal worden doorgezet. De CO 2 -uitstoot zal meer dalen naar mate meer van deze huizen gebouwd zullen worden. Met deze investering kan dus worden meegewerkt aan een groener Nederland. (Beek, 2015) Een tweede voordeel is dat het voor meer werkgelegenheid zorgt voor bedrijven. Bij de bouw van deze woningen zijn veel verschillende bedrijven nodig. Wanneer de werkgelegenheid in een gebied toeneemt, zal ook de welvaart in hetzelfde gebied toenemen. Er zijn dus ook economische voordelen aan de bouw van nul-op-de-meterwoningen. Het derde voordeel dat wij willen behandelen, bevindt zich in de rekeningen die huishoudens krijgen. Jaarlijks krijgen huishoudens de energierekening thuisbezorgd. Wanneer men in gewone huizen woont, bevatten deze rekeningen hoge bedragen. Wanneer men in een nul-op-de-meterwoning woont, zal deze rekening veel lager zijn. Door deze investering zullen de woonlasten voor mensen veel lager uitvallen. In figuur 2.1 zien we welke kostenbesparing er optreedt voor huishoudens wanneer men een nul-op-de-meterwoning in bezit heeft. (TBV wonen, sd) 20 Zie theoretisch kader, onder kopje: Huishoudens, pagina 15 35

36 Figuur 2.1; doorsnede van een nul-op-de-meter-woning, met overzicht van de bespaarde kosten. (Energieplein, 2012) Natuurlijk moet om van dit voordeel te profiteren ook een behoorlijke investering gedaan worden. De kosten die deze investering met zich meebrengt zullen echter lager zijn dan het rendement van deze investering. Wij zullen de getallen van deze investering op een rijtje zetten, we maken hierbij onderscheidt tussen nieuwbouw en verbouw. Wanneer bij nieuwbouw gelijk een nul-op-de-meterwoning wordt gebouwd, zorgt dit voor extra kosten van ongeveer , -. Deze kosten worden extra gemaakt ten opzichte van de bouw van een gewoon huis. Deze kosten kunnen worden terugverdiend wanneer we alleen al kijken naar de energierekening. De energierekening van de gewoon huishouden bedraagt elke maand ongeveer 175, -. Wanneer we alleen naar de besparing op de energierekening kijken en de andere voordelen achterwege laten, duurt het dus , -/(12 maanden* 175, - ) 7 jaar voor deze extra kosten zijn terugverdiend. (Beek, 2015) Bij deze berekening zijn de andere voordelen nog weggelaten, maar wanneer u onder andere bedenkt dat deze investering er ook toe leidt dat het huis voor meer geld verkocht kan worden, zult u begrijpen dat deze investering veel sneller terugverdiend is. Wanneer een huis verbouwd wordt tot een nul-op-de-meterwoning, kost dit afhankelijk van welk huis er wordt verbouwd tussen de , - en , -. Dit lijkt een grote investering en dat is het ook, maar daar staat tegenover dat er de komende jaren geen energierekening hoeft betaald te worden. Het is best goed mogelijk dat in de toekomst elektriciteits- en gasprijzen zullen gaan stijgen, omdat de gas en kolen voorraden opraken. Ook wanneer deze prijsstijging door zal zetten levert dit dan geen extra kosten op. (Harms, 2015) Bovendien hoeft deze investering niet alleen gefinancierd te worden, met behulp van subsidies van het Ministerie van Economische Zaken wordt een deel van deze kosten betaald. (RVO, 2016) Behouden oude beleid Naast het doorvoeren van nieuwe maatregelen, is het goed het oude beleid te handhaven. Het is goed om mensen bewust te maken dat er duurzaam gebouwd moet worden. Mensen moeten zuinig omgaan met de grondstoffen, die wij tot onze beschikking hebben. Er moet voorkomen worden dat bij een bouw onnodig veel afval overblijft 21. Het is belangrijk dat de gemeente Veere, de maatregelen die daar nu aan gesteld worden, blijft handhaven. Dit zal zeker ten goede komen van het milieu. Ook is het belangrijk dat duurzame leningen versterkt blijven worden, zodat inwoners ook aan de financiële middelen kunnen komen, die ze nodig hebben om een investering te kunnen financieren Mensen voorlichten Een van de nieuwe punten in het beleid komt neer op mensen uit de onwetendheid helpen. Onder de inwoners van de gemeente Veere hebben wij een enquête gehouden. Uit deze enquête 22 kwam sterk naar voren dat de inwoners onwetend zijn. Zo bleek dat ongeveer een vijfde van de inwoners niet beseft dat zij mede-veroorzakers zijn van de opwarming van de aarde. Zij schreven de opwarming van de aarde toe aan bedrijven 23. (Inwoners veere, 2015) Daarnaast is ongeveer de helft van de ondervraagden bereid om zijn/haar levensstijl aan te passen, zodat de oorzaken van de opwarming van de aarde verminderd worden, zij weten echter niet hoe zij dit moeten doen. 24 (Inwoners veere, 2015) 21 Zie hoofdstuk Zie bijlage 2 23 Zie bijlage 2 24 Zie bijlage 2 36

37 Het is belangrijk dat deze onwetende mensen ervan bewust worden dat zij mede -veroorzakers zijn, maar ook dat zij daar iets aan kunnen veranderen. Het moet voor mensen concreet worden wat zij kunnen doen voor het milieu. In de komende paragrafen geven wij advies hoe de mensen in de gemeente Veere hiervan bewust kunnen worden. Scholen Het is belangrijk om de jeugd te betrekken bij plannen die worden gemaakt. De jeugd is de deur naar de toekomst. Het is daarom belangrijk dat op scholen voorlichting gegeven wordt, over hoe wij bewust om moeten gaan met het milieu. Wij stellen voor dat er speciaal opgeleide mensen voorlichting gaan geven op scholen. Deze mensen moeten ten eerste goed weten waar ze het over hebben en ten tweede goed met jeugd om kunnen gaan, zodat hun boodschap zal blijven hangen. Het is goed als tijdens deze voorlichtingen aansprekende beelden en leuke proefjes gebruikt worden. Wanneer leerlingen een leuke dag of een leuk dagdeel hebben, zal de boodschap langer blijven hangen. Daarnaast nemen de kinderen hun ervaringen mee naar huis en vertellen daar thuis over. Op deze manier komen ook ouders in aanraking met de boodschap die gebracht is. Zo worden in een keer meerdere generaties bereikt. Deze voorlichtingen moeten zowel op basisscholen als op het voorgezet onderwijs gegeven worden. Het is goed om daar vaste leerjaren voor af te spreken zodat het niet gaat vervelen voor de leerlingen, bijvoorbeeld in groep 7 en klas 4. Wanneer onderwerpen te vaak terugkomen, gaan leerlingen met tegenzin deze voorlichtingen bijwonen en is het effect weg. Lezingen Naast het onderwijs voor de jeugd is het ook belangrijk de overige generaties te bereiken. Zij zijn de generaties die het nu uit moeten voeren. Deze generatie kan bereikt worden door lezingen te geven op verenigingsbijeenkomsten. Wij kunnen hierbij denken aan sportverenigingen, zangverenigingen of kerkelijke verenigingen. Op deze manier komen mensen in aanraking met dit onderwerp en kan er verder over nagedacht worden. Mensen zullen zich hierdoor bewust worden, wat zij kunnen bijdragen aan een groener Nederland. Naast lezingen op verenigingsbijeenkomsten kunnen ook gewone informatieavonden georganiseerd worden. Op deze avonden kunnen professionele sprekers uitleggen wat de aanwezigen zelf kunnen doen. Het is belangrijk dat deze avonden een aantrekkelijk karakter hebben. Er moet op deze avonden ook gelegenheid zijn tot gesprek. Reclame en media Naast onderwijs en leningen is het mogelijk mensen op andere manieren te bereiken. Zo kunnen reclameposters in bushokjes en op andere plekken een duidelijke boodschap overbrengen. Wanneer krachtige oneliners gebruikt worden, zullen deze blijven hangen bij de lezers. Zij zullen deze woorden in gedachten houden en er over na blijven denken. Ook artikelen in bijvoorbeeld de Veerse Bode en de Klapbank zullen effect hebben op het leven van mensen. Deze artikelen moeten krachtig en aansprekend geschreven zijn, zodat de boodschap ervan duidelijk is. Ze moeten mensen bewust maken en opwekken daadwerkelijk iets te gaan doen aan de oorzaken van de opwarming van de aarde. 37

38 2.3 Adaptatie in de toekomst Wanneer alleen maatregelen genomen worden op het gebied van mitigatie zal het ons duur komen te staan. We zijn dan niet beschermd tegen de gevolgen van de huidige klimaatverandering, want al doen we nog zo ons best op het gebied van mitigatie, de eerstvolgende jaren zullen de gevolgen van de huidige klimaatverandering nog duidelijk merkbaar zijn. Het is daarom belangrijk dat wij onszelf beschermen tegen deze gevolgen. Ons advies voor de gemeente Veere op het gebied van adaptatie leest u in de volgende paragrafen. Het advies zal gebaseerd zijn op het oude beleid. Uit de enquête 25, die wij hebben verspreid onder de inwoners van de gemeente Veere, is gebleken dat de inwoners van de gemeente Veere zich over het algemeen veilig voelen in de gemeente. Ze vertrouwen vooral op de gemeente Veere zelf en gaan er van uit dat deze het beste zoeken voor hun inwoners. Het is daarom van groot belang dat ook in de toekomst de gemeente Vee re goed blijft handelen op het gebied van het aanpassen aan klimaatverandering Zeespiegelstijging Uit de klimaatscenario s van het KNMI hebben we kunnen afleiden dat de zeespiegel van de Noordzee verder zal blijven stijgen 26. Mark Minderhoud zei in ons gesprek: De dijken zijn hoog genoeg voor de scenario s die gesteld worden door de KNMI, als het gaat om de waterstanden. Wel moeten de stranden regelmatig opgespoten worden. (Minderhoud, 2015) Op het gebied van zeespiegelstijging hebben we dus nog geen gevaar te vrezen. Toch is het belangrijk dat we de dijken en duinen in de gaten blijven houden. Het is belangrijk dat alle stranden regelmatig worden opgespoten, zodat het zeewater niet tegen de duinen en dijken kan komen. Wanneer dit wel gebeurt worden deze zeeweringen beschadigd, dat kan ernstige gevolgen hebben. In de gemeente Veere is het belangrijk dat wordt gekeken wanneer men moet opspuiten. In de zomer kunnen de stranden niet opgespoten worden, omdat de gemeente Ve ere sterk afhankelijk is van het toerisme 27. Deze toeristen komen naar de gemeente Veere om te genieten van het strand en om te zwemmen in de zee. Het is belangrijk voor de gemeente Veere dat deze toeristen blijven komen, omdat zij voor een groot deel verantwoordelijk zijn voor de inkomsten van de gemeente Veere. De stranden moet dus worden opgespoten in de maanden dat het toerisme er de minste schade van ondervindt. De maanden november tot en met maart zijn hier het meest geschikt voor, omdat in deze maanden de weeromstandigheden het niet toelaten te zwemmen in de zee of uitgebreid te verblijven op het strand Zoetwatervoorziening Eerder in dit onderzoek hebben we gezien dat het aantal periodes van extreme droogte in de gemeente Veere zal toenemen. Deze droge perioden kunnen leiden tot verzilting, drinkwater tekorten en schade aan de landbouwgewassen 28. Om deze problemen zoveel mogelijk te vermijden wordt in de gemeente Veere gewerkt aan het project Waterhouderij Walcheren 29. Voor de toekomst is het belangrijk dat dit project verder wordt uitgebreid. Om in alle tekorten te voorzien is veel zoetwater nodig. Het is belangrijk dat de opslagplaatsen worden uitgebreid, zodat meer zoetwater opgeslagen kan worden. In periodes van extreme droogte zal er dan meer zoetwater 25 Zie bijlage 2 26 Zie theoretisch kader, onder kopje: klimaatscenario s, pagina 18,19 en hoofdstuk Zie hoofdstuk Zie hoofdstuk Zie hoofdstuk

39 beschikbaar zijn om de schadelijke gevolgen van deze droge periodes zoveel mogelijk te kunnen beperken. 2.4 Deelconclusie hoofdstuk 2 Aan het einde gekomen van dit hoofdstuk kunnen we concluderen dat in de gemeente Veere al meerdere maatregelen zijn genomen op het gebied van zowel adaptatie als mitigatie. Door middel van diverse projecten wordt geprobeerd de oorzaken van de klimaatverandering te verminderen. Daarnaast wordt er voor gezorgd dat wij beschermd zijn tegen de gevolgen van de huidige klimaatverandering. De huidige maatregelen die zijn genomen op het gebied van mitigatie zijn echter niet genoeg, daarom is het belangrijk dat er toevoegingen komen op het huidige beleid. Het is onder andere belangrijk dat het vervoer van mensen aangepakt word. Mensen moeten gestimuleerd worden vaker de fiets of het openbaar vervoer te nemen. Daarnaast is het ook belangrijk dat de mensen meer duurzame producten gaan kopen. Naast het duurzaam leven wat in de voorgaande alinea is beschreven, is ook duurzaam wonen erg belangrijk. Door duurzaam te wonen, kan de uitstoot van CO 2 sterk verminderd worden. Het bouwen van nul-op-de-meterwoningen is de duurzaamste manier van wonen. De huidige maatregelen die genomen zijn op het gebied van adaptatie, zijn in hoge mate toereikend. Wel is het belangrijk dat de zoetwatervoorziening wordt uitgebreid. Ook is het belangrijk dat de zeeweringen door middel van zandsuppletie goed beschermd worden tegen het zeewater. Het is belangrijk dat deze zandsuppletie in de meest geschikte maanden plaatsvindt. 39

40 Hoofdstuk 3 Eisen voor deze maatregelen Over de eisen waaraan de maatregelen voor het aanpassen aan en het tegengaan van de gevolgen moeten voldoen De maatregelen die in hoofdstuk 2 genoemd zijn, moeten op de juiste manier uitgevoerd worden. De inwoners van de gemeente Veere moeten zich op zo n manier aanpassen aan de gevolgen van de klimaatverandering, dat ze er het minst last van krijgen. Daarnaast moeten de maatregelen efficiënt genoeg zijn om te zorgen dat de klimaatverandering zich niet verder doorzet, zodat de gevolgen van de klimaatverandering niet erger worden. In dit hoofdstuk zal beschreven worden aan welke eisen de te nemen maatregelen moeten voldoen zodat de doelstellingen die eerst beschreven worden, bereikt kunnen worden. 3.1 Klimaat- en energie doelen In Nederland zijn verschillende doelstellingen opgesteld om de klimaatverandering in de toekomst tegen te gaan. Ook zijn er doelstellingen voor het aanpassen aan de gevolgen van de huidige klimaatverandering. Deze doelstellingen zijn naast Nederland ook van belang in de gemeente Veere. In deze paragraaf willen we deze doelstellingen verder uitwerken Bescherming Een doelstelling op het gebied van adaptatie is de bescherming van de gemeente Veere tegen onder andere overstromingen tot Het is belangrijk dat de dijken en duinen goed onderhouden worden, zodat ook in de toekomst de zee het land niet zal kunnen bereiken. Door de stijging van de zeespiegel zal er in de toekomst steeds meer moeten worden gedaan om de dijken en duinen stevig genoeg te houden. Naast de zeespiegelstijging, moet de gemeente Veere ook beschermd worden tegen andere gevolgen van de huidige klimaatverandering, zoals verdroging met als gevolg verzilting. Dit kan onder andere worden gedaan door organisaties als Waterhouderij Walcheren. Doormiddel van bescherming tegen de verschillende gevolgen zullen ook toekomende generaties veilig in de gemeente Veere kunnen blijven wonen Reductie CO 2 -uitstoot Een van de doelstellingen voor zowel Nederland, als de gemeente Veere is het terugbrengen van de CO 2 -uitstoot. Voor de gemeente Veere geldt dat in 2020 de uitstoot van CO 2 met 30% moet zijn verminderd ten opzichte van (Veere, 2013) Dit betekent dat fabrieken, auto s en andere bronnen van CO 2 -uitstoot minder CO 2 moeten uitstoten. Bedrijven kunnen emissierechten kopen, zodat ze een bepaalde hoeveelheid CO 2 mogen uitstoten. De prijs die betaald wordt voor deze emissierechten komt tot stand op de markt voor emissierechten. (Milieuloket, sd) Dit zorgt ervoor dat de hoeveelheid CO 2 in de atmosfeer zal afnemen. Op deze wijze kan de doelstelling van een reductie van 30% behaald worden Verduurzamen energieverbruik Er zijn nog andere doelstellingen die Nederland, en ook de gemeente Veere stellen om klimaatverandering tegen te gaan. Het gaat om de volgende doelstellingen: In 2020 moet 20% van het energieverbruik duurzaam zijn, moet het energieverbruik in woningen/gebouwen met 50% omlaag en nieuwbouw moet klimaatneutraal zijn. (Veere, 2013) Om het energieverbruik van 40

41 nieuwbouwwoningen klimaatneutraal te maken zijn nul-op-de-meterwoningen van groot belang. Om het energieverbruik in woningen/gebouwen met 50% omlaag te krijgen zullen verbouwingen nodig zijn. Om het energieverbruik in 2020 voor 20% duurzaam te laten zijn, is groene energie belangrijk. De groene energie kan worden opgewekt met zonnepanelen, windmolens en andere duurzame energiebronnen. Waarom duurzaam handelen verder van belang is, wordt onderzocht in de volgende paragraaf. 3.2 Duurzaam handelen Zowel de maatregelen die genomen worden om de gemeente Veere te beschermen tegen de gevolgen van de huidige klimaatverandering, als de maatregelen die genomen worden om de klimaatverandering tegen te gaan, moeten op de juiste manier worden uitgevoerd. Daarnaast is het van belang dat deze maatregelen duurzaam zijn. Dit is voor zowel het milieu als de inwoners van de gemeente Veere nodig. Figuur 3.1; harmonieuze verwevenheid van de 3 p's (van Mierlo, 2014) Wat is duurzaam? Een duurzame ontwikkeling is de ontwikkeling die aansluit op de behoeften van het heden zonder het vermogen van de toekomstige generaties om in hun eigen behoeften te voorzien in gevaar te brengen. (Harlem, 1987) Kortom, duurzaamheid kijkt naar de huidige behoefte die de mensen op de aarde hebben en hoe dit in de toekomst ontwikkeld kan worden, zonder dat de mensen, het milieu of de economie in gevaar komt. (Duurzaamheid Platform, 2010) De term duurzaam wordt vaak verbonden met de drie p s: People (mensen), profit (opbrengst/winst) en planet (milieu/aarde). Deze drie elementen zijn een harmonieuze verwevenheid die in figuur 3.1 duidelijk te zien is. (van Mierlo, 2014) Wat deze drie p s precies inhouden, wordt kort uitgewerkt. People Bij de eerste van de drie p s gaat het om het belang van mensen. Wat doet een bepaalde maatregel met de mensen? Vervullen we alle behoeftes die een mens heeft? Voor de gemeente Veere geldt vooral dat er gelet moet worden op de veiligheid van zijn inwoners. Voor zowel nu als voor in de toekomst. Daarnaast is het belangrijk dat de gemeente Veere de mensen betrekt bij datgene wat er in hun directe omgeving gebeurt. Een duurzame samenleving heeft gemeenschapsgevoel nodig. (Zeist, 2015) Profit De winst van een bepaalde maatregel is ook van belang. Zaken moeten tegen elkaar afgewogen worden. Het is van belang dat er gekeken wordt naar het budget, dat beschikbaar kan worden gesteld voor een bepaalde maatregel. Duurzame projecten van de gemeente Veere zullen wat kosten, maar er moet ook gekeken worden naar de opbrengst. Op lange termijn zal de duurzaamheidswinst zichtbaar worden. Daarnaast kan door efficiënte en besparende maatregelen in de levenshouding, duurzaamheid juist kosten besparen. (GWW, sd) Planet Bij de laatste van de drie p s staat vooral het behoud, bescherming en beheer van de aarde centraal. Het gaat vooral om duurzaamheid in tijd. Het gaat om de vraag op welke manier we de wereld kunnen behouden, zodat latere generaties ook nog steeds om deze aarde kunnen wonen zoals wij dat nu ook doen. (Zeist, 2015) De gemeente Veere kan dit doen door een actief klimaatbeleid te voeren. Daarnaast kan de gemeente dit doen door het vergroten van de kennis van duurzame leven onder de inwoners. 41

42 Waarom duurzaam? Duurzaam leven is van groot belang. Zeker met het oog op toekomstige generaties zullen de maatregelen die getroffen worden, in de gemeente Veere, duurzaam moeten zijn. Gebeurt dit niet, dan zal het vermogen van de toekomstige generaties, op deze aarde, in gevaar komen. Om duidelijk te krijgen waarom wij duurzaam moeten leven, staan in de volgende paragraaf enkele zaken omtrent duurzaam leven beschreven. Natuurlijke hulpbronnen De natuurlijke hulpbronnen zijn te onderscheiden in vernieuwbare hulpbronnen en niet-vernieuwbare hulpbronnen. Vernieuwbare hulpbronnen bestaan uit levende organismen, zoals planten en dieren. Het zijn vernieuwbare hulpbronnen, omdat ze zich kunnen voortplanten. Er zijn planten en dieren die uitsterven. Deze vernieuwbare hulpbronnen hebben een beperkte capaciteit om zich te kunnen vernieuwen. (de Wolf, 2011) Niet-vernieuwbare hulpbronnen zijn vooral te vinden in de grond. Het zijn fossiele en minerale grondstoffen, die vooral worden gebruikt in de industrie. Fossiele grondstoffen zijn aardolie, aard gas, bruinkool en steenkool. Deze grondstoffen worden gebruikt voor benzine, kerosine en het opwekken van elektriciteit. Deze grondstoffen zijn niet-vernieuwbaar omdat de winbare voorraden in de aarde eindig zijn. (de Wolf, 2011) CO 2 -uitstoot Bij het winnen van deze fossiele brandstoffen komt veel CO 2 vrij dat vroeger niet is vrij gekomen, doordat planten en andere organismen fossiliseerden 30. Daarnaast leidt het gebruik van de hulpbronnen tot ernstige milieuvervuiling. Beide zaken zorgen voor het veranderen van het klimaat. Het duurzaam gaan leven, dus minder fossiele brandstoffen gebruiken, zal ervoor zorgen dat de klimaatverandering niet versterkt wordt. De gemeente Veere moet zich daarom vooral inzetten op duurzaamheid. Duurzame energie De niet-vernieuwbare hulpbronnen zijn niet onuitputtelijk. De vorming van deze hulpbronnen, als fossiele brandstoffen, duurt honderden jaren. Het gebruik van de hulpbronnen gaat veel sneller. Dit zorgt ervoor dat de voorraden opraken. Het is goed mogelijk dat de volgende generatie, zo niet onze generatie, te maken krijgt met het probleem van uitputting van de hulpbronnen (Buijze, sd). Het is daarom van belang om nieuwe energiebronnen te zoeken. Hierbij kan gedacht worden aan groene stroom. Deze duurzame energie is een goede vervanging voor het uitputtingsprobleem van de ni e t - vernieuwbare hulpbronnen. Ook hierop kan de gemeente Veere goed inspelen. Vooral door middel van het stimuleren van het gebruik van groene energie. Groene energie komt uit duurzame bronnen. Het stimuleren van het gebruik van groene energie zorgt ervoor dat men in de toekomst minder afhankelijk zal zijn van andere hulpbronnen, als fossiele brandstoffen. (MilieuCentraal, 2015) Wanneer deze hulpbronnen uitgeput zijn, zullen de toekomstige generaties in de gemeente Veere nog steeds energie, in welke vorm ook, kunnen blijven gebruiken. 3.3 Methodisch handelen Het is belangrijk dat de maatregelen die de gemeente Veere zal nemen op een methodische wijze behandeld zullen worden. Dat houdt in dat er gewerkt wordt via een vooraf samengesteld plan. Dit plan moet de leidraad zijn bij het uitvoeren van de bepaalde maatregelen. (Petra, 2007) Methodisch handelen heeft een aantal kenmerken die belangrijk zijn voor het uitvoeren van de maatregelen. 30 Zie theoretisch kader, onder kopje: versterkt broeikaseffect, pagina 13 42

43 Hierbij moeten we denken aan doelgericht handelen, systematisch handelen, procesmatig handelen en bewust handelen Doelgericht handelen Handelen is pas methodisch als het helemaal gericht is op het bereiken van een vooropgesteld doel. (Blanksma, Bijpost, Jelti, Zijlstra, & van Tol, 2002) Voor de gemeente Veere betekent dit dat de maatregelen die in hoofdstuk 2 benoemd worden, zoals het in de gaten houden van de dijken en duinen en het opspuiten daarvan, als belangrijkste doel worden gezien voor het aanpassen aan de gevolgen van de klimaatverandering. Ook moet er alle aandacht gegeven worden aan het voorkomen van de gevolgen van de huidige klimaatverandering, door de inwoners van de gemeente Veere te stimuleren duurzamer te gaan leven. Adaptatie Bij de adaptatie van de gevolgen van de huidige klimaatverandering is het belangrijk doelgericht te werk te gaan. Dit houdt in dat de gemeente Veere zorgt dat de inwoners van de gemeente goed beschermd zijn tegen de gevolgen de klimaatverandering. Het constant in de gaten houden van de staat van de dijken en duinen is daar een voorbeeld van. Als de gemeente Veere de dijken en duinen doelgericht in de gaten houdt, zullen de inwoners van gemeente Veere nu en in de toekomst veilig zijn. Dit geldt ook voor het opspuiten van de stranden. Als hier niets meer aan gedaan wordt, zal de zee op de duur over de duinen heen op het vaste land terecht komen. Het doel wat de gemeente Veere steeds voor ogen moet houden, is de veiligheid van zijn inwoners. Dan hebben de maatregelen het meeste effect. Mitigatie Net als bij de adaptatie moet ook bij de mitigatie van de huidige klimaatverandering doelgericht gewerkt worden. Dit houdt voor de gemeente Veere in dat het doel van alle maatregelen voor mitigatie is dat de klimaatverandering minder zal worden. Hoewel de gemeente Veere een heel klein deel van de aardbol is, is het toch van groot belang dat er ook op dit niveau aandacht wordt besteed aan het mondiale probleem van klimaatverandering. Deze aandacht kan besteed worden door het stimuleren van de inwoners van de gemeente om duurzamer te gaan leven. Op deze manier kan er in de gemeente Veere minder CO 2 worden uitgestoten. Dit lijkt nutteloos, omdat de gemeente Veere zo klein is. Om een groot probleem aan te pakken moeten we klein beginnen Systematisch handelen Naast doelgericht handelen is het bij methodisch handelen ook van belang om op een systematische wijze te handelen. Dit houdt in dat bij het uitvoeren van de maatregelen door de gemeente Veere sprake is van een volgorde waarnaar gewerkt wordt. Er moet een bepaalde structuur zijn waarop gewerkt wordt. Hierbij is een bepaalde volgorde erg belangrijk. (Mind Academy, sd) Voor de gemeente Veere houdt dit in dat de belangrijkste maatregel voor zowel het aanpassen aan de gevolgen, als het voorkomen van de gevolgen van de huidige klimaatverandering als eerste moet worden behandeld. Adaptatie Bij adaptatie is het van belang om de belangrijkste maatregel de hoogste prioriteit te geven. Dit gebeurt om de veiligheid van de inwoners voorop te stellen. Dit is belangrijk voor zowel nu als in de toekomst. Wij denken dat het vooral van belang is de dijken goed te onderhouden. Op deze manier krijgen de mensen in de gemeente Veere het minste last van de gevolgen van de huidige klimaatverandering. De gemeente Veere heeft namelijk vooral te maken met de gevolgen die te maken hebben met water, omdat de gemeente rondom in het water ligt. 43

44 Mitigatie Ook bij de mitigatie van de gevolgen van de klimaatverandering moet de belangrijkste maatregel voorop gesteld worden. Het is bij het probleem van de klimaatverandering belangrijk dat naast de gevolgen, ook de oorzaak aan gepakt wordt. Het belangrijkste daarbij is dat de manier van leven van de mensen in de gemeente Veere moet gaan veranderen. De gemeente Veere moet zijn i nwoners gaan stimuleren om duurzamer te leven. Als iedereen meehelpt om de CO 2 -uitstoot te verminderen, zal dit een positieve uitwerking hebben op het probleem van klimaatverandering. De gemeente Veere kan zijn inwoners stimuleren door subsidies, maar het is bovenal van belang dat de gemeente zijn inwoners bewust maakt van de deelname aan het CO 2 -gebruik Procesmatig handelen Ten derde is ook procesmatig handelen belangrijk voor het op een methodische wijze uitvoeren van een bepaalde maatregel. Het houdt in dat een maatregel op zo n manier wordt behandeld dat elk onderdeel van de maatregel zorgt voor een succesvolle volbrenging van het volgende onderdeel van de maatregel. De route die wordt gevolgd om op een procesmatige wijze een doel te bereiken kent als beginpunt de huidige situatie en als eindpunt de situatie die gewenst is. (Remmerswaal, 2015) Adaptatie De huidige situatie bij de klimaatverandering in de gemeente Veere is, dat veranderingen in het klimaat zorgen voor een gevolg als zeespiegelstijging. Willen we dit probleem op een procesmatige wijze behandelen dan zullen we een doel voor ogen moeten houden. Voor de gemeente Veere houdt dit doel in dat alle inwoners veilig zijn, ook in de toekomst. De gemeente Veere moet beschermd worden tegen de gevolgen van de klimaatverandering. Dit kan onder andere door middel van het opspuiten van de standen. Het doel is bereikt wanneer ook in de toekomst de inwoners van de gemeente Veere nog steeds veilig zullen zijn. Mitigatie In de gemeente Veere moet de hoeveelheid CO 2 -uitstoot moet worden aangepakt ook al is de gemeente Veere maar een heel klein gedeelte van de wereld. Toch moet dit grote probleem op lokaal niveau al worden aangepakt. Het doel is om uiteindelijk de hoeveel heid CO 2 -uitstoot terug te dringen. Dit kan alleen als er op een juiste manier met de CO 2 omgegaan wordt. Het is daarom van belang om de mensen goed in te lichten over het feit dat ze bijdragen aan de CO 2 -uitstoot. Daarnaast is het belangrijk dat de mensen worden ingelicht op welke manier ze de CO 2 -uitstoot kunnen verminderen Bewust handelen Als laatste is het van belang dat er bij methodisch handelen kritisch wordt terug geblikt op datgene wat er uitgevoerd is. Het is bedoeld om van de fouten die gemaakt zijn te leren. Op deze manier kan een maatregel die genomen wordt, zo efficiënt mogelijk worden uitgevoerd met als gevolg het beste resultaat. De dijken zullen in de toekomst genoeg bescherming geven, zodat de inwoners van de gemeente Veere zich veilig voelen en ook de uitstoot van CO 2 zal worden terug gedrongen. 3.4 Toepassing De maatregelen die in hoofdstuk 2 behandeld zijn moeten worden getoetst aan de doelstellingen die aan het begin van dit hoofdstuk behandeld zijn. Wanneer de maatregelen die in hoofdstuk 2 genoemd zijn overeenkomen met de doelstellingen uit paragaaf 1 en op de juiste manier worden uitgevoerd 31, zullen ze efficiënt zijn. 31 Zie hoofdstuk 3.2 en 3.3, blz

45 Mitigatie Vervoer De maatregel vervoer houdt in dat de inwoners van de gemeente Veere de auto vaker thuis moeten laten staan 32. In plaats van de auto moet vaker gebruik worden gemaakt van de fiets of het openbaar vervoer. Wanneer deze maatregel getoetst wordt aan de doelstellingen die gesteld zijn, kan geconcludeerd worden dat deze maatregel bijdraagt aan de reductie van CO 2. Wanneer de inwoners van de gemeente Veere hun auto minder gebruiken, zullen deze auto s geen brandstof verbruiken en zal er dus geen CO 2 worden uitgestoten. Wanneer het autogebruik wordt vervangen door het gebruiken van het openbaar vervoer kunnen we veronderstellen dat één bus minder CO 2 uitstoot dan een aantal auto s. Wanneer gekozen wordt voor het gebruik van de fiets, zal helemaal geen CO 2 -uitstoot plaatsvinden. Duurzame producten De maatregel duurzame producten houdt in dat de inwoners van de gemeente Veere meer producten gaan kopen die uit duurzame grondstoffen bestaan en die duurzame wijze geproduceerd zijn 33. Wanneer deze maatregel wordt getoetst aan de gestelde doelstellingen, kan worden geconcludeerd dat deze maatregel niet duidelijk overeenkomt met één van de doelstellingen. Nul-op-de-meterwoningen De maatregel nul-op-de-meterwoningen houdt in dat in de gemeente Veere nieuwbouwwijken moeten komen met deze woningen. Ook houdt het in dat bestaande woningen worden verbouwd tot nul-op-de-meterwoningen 34. Wanneer deze maatregel wordt getoetst aan de doelstellingen, kan worden geconcludeerd dat deze maatregel voldoet aan alle doelstellingen op het gebied van mitigatie. Deze huizen dragen bij aan de reductie van CO 2 -uitstoot, hun energie verbruik is voor meer dan 20% duurzaam en er wordt minder energie verbruikt dan in gewone woningen. Ze dragen bij aan de reductie van CO 2 -uitstoot doordat ze minder energie gebruiken, bovendien is de energie die gebruikt wordt duurzaam van aard. Deze woningen verbruiken minder energie doordat ze goed geïsoleerd zijn. Mensen voorlichten De maatregel mensen voorlichten houdt in dat de inwoners van de gemeente Veere ingelicht worden over duurzaamheid en de klimaatsverandering 35. Wanneer deze maatregel wordt getoetst aan de doelstellingen, kan worden geconcludeerd dat zij niet direct voldoet aan de doelstellingen. Deze maatregel heeft echter een andere functie: de voorlichtingen moeten de inwoners van de gemeente Veere opwekken om aan bovengenoemde doelstellingen te voldoen. Deze maatregel zorgt er dus op indirecte wijze voor dat aan de doelstellingen wordt voldaan Adaptatie Zeespiegelstijging Deze maatregel heeft betrekking tot de bescherming tegen de zeespiegelstijging 36 in de gemeente Veere. Deze zeespiegelstijging is een gevolg van de huidige klimaatverandering. De gemeente Veere wordt beschermd doormiddel van duinen en dijken. 32 Zie hoofdstuk , onder kopje: vervoer blz Zie hoofdstuk , onder kopje: duurzame producten, blz Zie hoofdstuk , onder kopje: nul -op-de-meterwoning, blz Zie hoofdstuk blz Zie hoofdstuk blz

46 Wanneer deze maatregel wordt getoetst aan de doelstellingen, kan worden geconcludeerd dat zij voldoet aan de doelstelling op het gebied van adaptatie, de bescherming. Mark Minderhoud 37 heeft in het interview gezegd dat de dijken bestand zijn tegen de scenario s van het KNMI, tot Wel moeten de stranden regelmatig opgespoten worden. (Minderhoud, 2015) Waterhouderij Walcheren Deze maatregel heeft eveneens betrekking op de adaptatie, zij houdt in dat de gemeente Veere beschermt wordt tegen verdroging, met als gevolg verzilting 38. Wanneer deze maatregel wordt getoetst aan de doelstellingen, kan worden geconcludeerd dat zij voldoet aan de doelstelling op het gebied van adaptatie. Zij voldoet hieraan, omdat zij ervoor zorgt dat er geen verdroging kan plaatsvinden. Wanneer geen verdroging optreedt zal er ook geen verzilting plaatsvinden. 3.5 Deelconclusie hoofdstuk 3 Er zijn verschillende doelen die de gemeente Veere stelt om in de toekomst de klimaatverandering tegen te gaan. Ook zijn er doelen voor het aanpassen aan de klimaatverandering. Het gaat voornamelijk om doelen die de uitstoot van CO 2 ver minderen. Niet al de voorgestelde maatregelen uit hoofdstuk 2 voldoen helemaal aan de verschillende doelen die de gemeente Veere stelt. Voor onze eind conclusie is het van belang om hierin een rangorde op te stellen. Het wordt duidelijk dat op een duurzame manier handelen erg belangrijk is. Het zorgt er voor dat ook in de toekomst, de inwoners van de gemeente Veere nog op een veilige en goede manier in de gemeente kunnen leven. Om de maatregelen op de juiste manier aan te pakken is het van belang dat er wordt gekeken naar de drie p s van duurzaamheid. Wanneer er met alle drie de p s rekening zal worden gehouden, heeft het behandelen van de maatregelen op een duurzame manier het meeste effect. Alleen dan zal onder andere de CO 2 -uitstoot verminderd worden. Daarnaast zal alleen op deze wijze de toekomstige generatie nog gebruik kunnen maken van energiebronnen. Zonder de methodische wijze van handelen zullen de maatregelen die in hoofdstuk 2 zijn beschreven nooit op de juiste manier kunnen worden uitgevoerd. Het is belangrijk dat er op een systematische manier wordt gewerkt aan alle maatregelen, zodat ze allemaal op een effectieve manier kunnen worden uitgevoerd. Er moet worden gestreefd naar het doel dat voor ogen ligt: het verminderen van en het aanpassen aan de gevolgen van de huidige klimaatverandering. Dit doel kan alleen bereikt worden als er steeds opnieuw bewust gehandeld wordt. 37 Zie bijlage 1 38 Zie hoofdstuk blz

47 Conclusie In deze conclusie hopen we antwoord te geven op onze hoofdvraag, namelijk: Hoe kunnen we op efficiënte wijze de gevolgen die de huidige klimaatverandering met zich meebrengt, in gemeente Veere, verminderen en verzachten? In de gemeente Veere spelen de volgende gevolgen van de huidige klimaatverandering een rol. Deze gelden voor zowel nu als in de toekomst. Het gevolg wat de gemeente Veere het meest zal beïnvloeden is zeespiegelstijging. Dit wordt veroorzaakt door de ligging van de gemeente Veere. De gemeente ligt namelijk rondom in het water. Andere mogelijke gevolgen van de huidige klimaatverandering zijn: een verdere stijging van de temperatuur en het toenemen van droge periodes. Om de klimaatverandering tegen te gaan is het van belang dat er maatregelen worden getroffen die een mitigerende werking hebben. Ook moet de gemeente Veere zich aanpassen aan de gevolgen die de huidige klimaatverandering met zich mee brengt. Om de bovenstaande maatregelen efficiënt aan te pakken, moeten ze voldoen aan enkele doelen die de gemeente Veere heeft opgesteld. Het gaat bij het aanpassen aan de gevolgen van de klimaatverandering om het beschermen tegen overstromingen tot De belangrijkste maatregel hiervoor is: het blijven onderhouden van de dijken en duinen tegen de zeespiegelstijging. Daarnaast is het ook van belang om het regenwater op een juiste wijze op te slaan, zodat het in drogere tijden gebruikt kan worden. Voor het tegen gaan van de klimaatverandering zijn er ook verschillende doelen opgesteld. Het gaat om de volgende vier klimaat- en energiedoelen: de CO 2 -uitstoot moet in 2020 met 30% zijn verminderd ten opzichte van 1990, in 2020 moet 20% van het energieverbruik duurzaam zijn, in 2020 moet het energieverbruik in woningen/gebouwen met 50% omlaag en nieuwbouw moet in 2020 klimaatneutraal zijn. Deze doelen kunnen bereikt worden met verschillende maatregelen. Het is van belang dat deze maatregelen op een systematische wijze worden uitgevoerd. De maatregel die het meest efficiënt is moet de hoogste prioriteit krijgen. Wij hebben de volgende rangorde opgesteld: 1. Nul-op-de-meterwoningen 2. Mensen voorlichten 3. Vervoer 4. Duurzame producten Als bovenstaande volgorde wordt gehandhaafd zullen de klimaat- en energiedoelen die opgesteld zijn door de gemeente Veere bereikt kunnen worden. Het wel van belang dat er op een methodische wijze gehandeld wordt, zodat de kans van slagen het grootst is. 47

48 Discussie Vooraf dachten we dat de samenwerking met de gemeente Veere voor moeilijke heden zou kunnen zorgen. Omdat deze samenwerking van groot belang is zou dit voor ons onderzoek een groot struikelblok kunnen worden. Tot nu is gebleken dat de gemeente Veere ons alle hulp, medewerking en vertrouwen geeft om ons onderzoek uit te kunnen gaan voeren. Het is natuurlijk mogelijk dat deze samenwerking nog voor problemen zal gaan zorgen. Voor zover wij de situatie verder kunnen inschatten zijn er geen moeilijkheden te verwachten die ons onderzoek tegen zullen werken. Bij het werven van informatie voor ons onderzoek zochten wij contact met Waterschap Scheldestromen. Van hen ontvingen we een zeer negatieve reactie dat zij niet mee wilden werken aan ons onderzoek. In het vervolg moet ervoor worden gezorgd dat er beter met de organisaties gecommuniceerd word. Zodat hopelijk ook meer begrip zal ontstaan voor het onderzoek waar wij mee bezig zijn. Bij het vervolg van het onderzoek, door middel van het beantwoorden van onze deelvragen en daarmee ook onze hoofdvraag, hebben we de juiste bronnen kunnen raadplegen. Vrijwel alle informatie hebben we van internet gehaald. Dit had anders gekund. Het was efficiënter geweest als we van te voren meer boeken hadden gelezen waardoor we meer achtergrondinformatie hadden gehad. Bij het gebruik van de bronnen hebben we vooral gebruik gemaakt van bronnen die de juiste informatie boden voor ons onderzoek. We zijn er in ons hele onderzoek vanuit gegaan dat er een klimaatverandering gaande is. Er zijn ook bronnen die het tegenovergestelde laten zien. Deze bronnen beweren dat er geen sprake is van een klimaatverandering maar dat veranderingen in het klimaat altijd al een rol hebben gespeeld in het klimaatsysteem. Ook over de uitputting van hulpbronnen zijn de meningen verdeeld. Sommige wetenschappers zijn van mening dat fossiele brandstoffen onuitputtelijk zijn. Zijn geloven dat de toekomstige generatie nog net zoveel gebruik kan maken van de fossiele brandstoffen als de huidige generatie. Tegenover deze mening staat de mening van andere wetenschappers die zeggen dat de niet-vernieuwbare hulpbronnen tegen aanzienlijke tijd uitgeput zullen zijn. Voor ons onderzoek hebben we gebruik gemaakt van de wetenschappers die van mening zijn dat de niet-vernieuwbare hulpbronnen uitgeput zullen raken. In ons theoretisch kader hebben we genoemd welke bijdrage Nederland levert aan het veroorzaken van de huidige klimaatverandering. Wij zijn er in ons onderzoek vanuit gegaan dat de gemeente Veere op dezelfde manier zijn bijdrage levert aan het veroorzaken van de klimaatverandering als Nederland. Het is mogelijk dat de oorzaken in de gemeente Veere en in Nederland op kleine punten van elkaar verschillen. In hoofdstuk 2 van het onderzoek zijn verschillende maatregelen genoemd. Deze maatregelen lijken ons goede oplossingen bij het probleem van de huidige klimaatverandering. De werking van deze 48

49 maatregelen zijn niet allemaal wetenschappelijk bewezen. Dit kan er toe leiden dat de maatregelen die wij genoemd hebben niet allemaal het resultaat zullen hebben wat wij voor ogen hadden. In de conclusie hebben we een rangorde opgesteld voor de mitigatie van klimaatverandering. Het is natuurlijk de vraag of deze rangorde werkelijk de juiste is, zodat de klimaat- en energiedoelen bereikt kunnen worden. Wetenschappelijk is niet aangetoond dat deze rangorde juist is. In veel onderzoeken wordt ervan uitgegaan dat onze aarde al miljoenen jaren bestaat. Vanuit onze christelijke visie kunnen wij hiermee niet instemmen. Wij geloven dat de aarde ongeveer 6000 jaar oud is. In ons onderzoek hebben we laatst genoemde visie aangehouden. Dit kan ervoor zorgen dat de jaartallen die genoemd zijn in ons onderzoek niet overeenkomen met jaartallen die wetenschappers noemen in hun onderzoek. Naast deze beperkingen in ons onderzoek is ons onderzoek goed verlopen. De samenwerking was vanaf het eerste moment goed. We hebben elkaar steeds geholpen om juiste beslissingen te maken in het kader van ons onderzoek. Ook de samenwerking met PWS-begeleider is onzes inziens goed verlopen. De planning van het uitvoeren van het onderzoek hadden wat beter kunnen spreiden. We hebben in de laatste paar weken van het onderzoek relatief veel moeten doen, wat eigenlijk ook eerder had gekund. Dit was praktischer geweest in het verloop van ons onderzoek. Wanneer er een aanvullend onderzoek uitgevoerd zou worden, zou het interessant zijn om de gemeente Veere te vergelijken met andere gemeentes in Nederland. Op deze wijze komt er een goed overzicht van de klimaatbestendigheid van heel Nederland. 49

50 Begrippenlijst Absolute zeespiegelstijging: Absolute zeespiegelstijging is de daadwerkelijke stijging van het zeeniveau. Adaptatie: Het proces waarbij samenlevingen zich aanpassen aan de klimaatverandering die gaande is of waarbij zij profiteren van de kansen die een veranderend klimaat biedt. Albedo: De hoeveelheid zonnestralen die door een oppervlak teruggekaatst worden. Bodemdaling: Het zakken van het niveau van de bodem ten opzichte van een vast referentie punt, bijvoorbeeld het NAP. Broeikasgassen: Gassen die de uitgestraalde warmtestralen van de aarde goed opnemen en later weer terug stralen naar de aarde, zoals CO 2, methaan en waterdamp. Deze stoffen vormen zo een warmte deken rondom de aarde. Deltaplan: Het deltaplan zijn alle beslissingen en plannen die worden gemaakt ter bescherming van Nederland, tegen het water. Drie p s: Het is een term uit de duurzame ontwikkeling die staat voor: People (mensen), Profit (opbrengst/winst) en Planet (aarde/milieu). Deze drie p s moeten op een harmonieuze wijze met elkaar gecombineerd worden. El Nino: Langs de evenaar in de oostelijke Stille Oceaan, bij Peru, komt in de loop van sommige jaren een sterke opwarming van het normaal koele zeewater voor die van invloed is op het weer in grote delen van de wereld, waaronder soms ook Europa. Fossiele brandstoffen: Fossiele brandstoffen zijn stoffen die zijn ontstaan uit resten van plantaardig en dierlijk leven in het geologisch verleden van de aarde. Hieronder vallen aardolie, aardgas, steenkool en bruinkool. Groene stroom: Groene stroom is de elektriciteit die opgewekt word uit duurzame energiebronnen. Het begrip wordt gebruikt om onderscheid te maken tussen de gewone elektriciteit, die grijze stroom genoemd wordt. Inklinking: Het dalen van het grondoppervlak, door de afscheiding van water. Klimaatneutraal: Wanneer iets klimaatneutraal is, levert het geen bijdrage aan de klimaatverandering. Klimaatsysteem: Systeem waarin alle afzonderlijke delen in het klimaat, als de oceanen en sneeuw en ijs, processen opgang brengen. Deze verschillende processen in het systeem kunnen elkaar versterken of juist verzwakken. Kosmische straling: Protonen, alfadeeltjes en andere hoge-energiestralen, die vanuit het zonnestelsel en van buiten de Melkweg in de aardatmosfeer doordringen. Kreekruggen: Voormalige dichtgeslibde getijdengeul in het rivierenlandschap die na inpoldering zichtbaar werd omdat de omliggende zeeklei door de ontwatering inklonk. Magnetische polariteit: De richting waarnaar het magnetisch veld gericht is. Menselijke oorzaken: Oorzaken van de klimaatverandering die ontstaan door toedoen van de menselijke activiteiten. Mitigatie: Het proces waarbij samenlevingen de klimaatverandering proberen te voorkomen of te beperken. NAP: Staat voor Normaal Amsterdams Peil. Het is de referentiehoogte waaraan hoogtemetingen in o.a. Nederland worden gerelateerd. Natuurlijke oorzaken: Oorzaken van de klimaatverandering die ontstaan door natuurlijke processen die zich voordoen zonder toedoen van menselijke activiteiten. Neerslagintensiteit: Hoeveelheid neerslag per tijdseenheid, vaak uitgedrukt in millimeters per uur. 50

51 Niet-vernieuwbare hulbronnen: Het zijn fossiele en minerale grondstoffen, die vooral worden gebruikt in de industrie. Van deze hulpbronnen zijn de winbare voorraden in de aarde eindig. Ontbossing: Het kappen van regenwouden voor uitbreiding van landbouwgrond of andere doeleinden, met menselijke invloed. Relatieve zeespiegelstijging: de som van de toename van de hoogte van het zeeniveau (absolute zeespiegelstijging) en de lokale bodemdaling. Schwabe cyclus: Het aantal zonnevlekken en de magnetische polariteit van zonnevlekken op de zon varieert met een periode van ongeveer 11 jaar. Wind- en oceaanstromingen: Belangrijke stromingen in het klimaatsysteem. Deze stromingen zorgen voor het warmte transport tussen de tropen en de polen. Vernieuwbare hulpbronnen: Deze hulpbronnen bestaan uit levende organismen zoals planten en dieren. Het zijn vernieuwbare hulpbronnen omdat ze zich kunnen voortplanten waardoor de voorraden niet snel opraken. Verzilting: Het geleidelijk toenemen van het zoutgehalte in de bodem. Zandsuppletie: Proces waarbij sediment, meestal zand, opgespoten wordt om bestaande stranden te verbreden of nieuwe stranden aan te leggen. 51

52 Bronnenlijst admin. (2012, april 10). Info over CO2-opslag. Opgehaald van Website van CO2.nl: AHN. (2015). Info over hoogteligging Nederland. Opgehaald van Website van actuele hoogtebestand Nederland: Beek, K. (2015, oktober 27). Info over nul op de meter woningen. Opgehaald van Website van olino: Blanksma, N., Bijpost, D., Jelti, N., Zijlstra, P., & van Tol, M. (2002). Info over de kenmerken van methodisch handelen. Opgehaald van Webstite van werkgroep methodisch handelen: BMM. (2002). Getijden van 1980 tot Getijden van 1980 tot Brussel, Belgie: BMM. Buijze, L. (sd). Info over Reserve predictions ores and fossil fuels (Modelberekening). Opgehaald van Website van energie ontwikkeling: CBS. (2010). Gemeente op maat. Den Haag: Centraal Bureau van Statistiek. CBS. (2010). Gemeente op maat. Den Haag: Centraal bureau van Statistiek. Opgehaald van Website van. Dam, B. (2009, november 11). Duurzame energie, een materiële kwestie? Opgehaald van Website van TU Delft: repository.tudelft.nl DBNL. (2008, oktober 29). Info over veranderingen in het klimaat. Opgehaald van Website van DBNL: de Graaf, C. (2015). Info over bodemdaling. Opgehaald van Website van commissie bodemdaling: de Wolf, M. (2011). Over duurzame ontwikkeling. Antwerpen: Maklu. Deltawerken online. (2004). Info over de deltawerken. Opgehaald van Website van stichting deltawerken online: Deltawerken online. (2004). Info over de Maeslantkering. Opgehaald van Website van stichting deltawerken online: Deltawerken online. (2004). Info over het duinlandschap. Opgehaald van Website van stichting deltawerken online: 52

53 Dolman, H. (2004, Oktober 1). Info over Klimaatverandering beïnvloedt hydrologische cyclus. Opgehaald van Website van geografie: ews%5bswords%5d=klimaatverandering%20water&tx_ttnews%5btt_news%5d=580&tx_ttne ws%5bbackpid%5d=502&chash=a8dc0281ee Duurzaamheid Platform. (2010, februari 12). Info over wat is duurzaamheid. Opgehaald van Website van platform duurzaamheid: ECN. (sd). Verdeling broeikasgasemissies naar sector, Referentieraming energie en emissies. Energieonderzoek Centrum Nederland, Petten. Ecomare. (2015). Info over zeedijken. Opgehaald van Website van Ecomare: Ecomare. (2015). Info over zeespiegelstijging. Opgehaald van Website van ecomare: Economische Impus Zeeland. (2014). Info over Gemeente Veere. Opgehaald van Website van impuls Zeeland: Gemeenten/86-Veere Energieplein. (2012, november 27). Info over Uw woning als voorbeeld? Opgehaald van Website van energieplein Deventer-Salland: GasNed. (2013, november 25). Info over hoe werkt een cv-ketel. Opgehaald van Website van GasNed: Geocoaching. (2016, januari 18). Info over Geocache Description:. Opgehaald van Website van Geocoaching: Gray, L. (2010, Oktober 30). Info over SOLAR INFLUENCES ON CLIMATE. Opgehaald van Website van NASA: GWW. (sd). Info over de drie p's. Opgehaald van Website van aanpak duurzaam GWW: Hagelaars, J. (sd). De anomalie van de jaargemiddelde wereldgemiddelde temperatuur (GISTEMP, NASA/GISS), waarin gebieden zonder metingen geïnterpoleerd worden is een schatting gebaseerd op de metingen van januari-november en persistentie voor december. klimaatverandering.wordpress. Harlem, G. (1987). Our common future. Oslo: Verenigde Naties. Harms, M. (2015). Info over nu op de meter huizen. Opgehaald van Website van u-thuis: HIER. (2015). Info over Temperatuurstijging: meer dan opwarming alleen. Opgehaald van Website van hier, klimaatbureau: 53

54 HIER. (2015). Ontbossing: zowel een oorzaak als een gevolg. Opgehaald van Website van HIER klimaatbureau: Inwoners veere. (2015, december 1-20). De gemeente Veere en de opwarming van de aarde. (L. de Korte, & A. Maljaars, Interviewers) IPCC. (2012, juli). Info over organisation. Opgehaald van Website van IPCC: Kennislink. (2012, november 30). Info over De ijskappen smelten echt. Opgehaald van Website van kennislink.nl: KNMI. (2011). Info over Ruimtelijke verdeling van neerslagtrends in Nederland in de afgelopen 100 jaar. Opgehaald van Website van KNMI: KNMI. (2014). Info over KNMI'14-klimaatscenarios. Opgehaald van Website van het KNMI: KNMI. (2014). Klimaatscenario's voor Nederland. Delft: KNMI. KNMI. (2015). Info over droogte. Opgehaald van Webstie van KNMI: KNMI. (sd). Info over hoe werkt het klimaat? Opgehaald van Website van KNMI; ministerie van Infrastructuur en Milieu: Kust op kracht. (2015). Info over we gaan de zuid in. Opgehaald van Website van kust op kracht: KvK Zeeland. (sd). Info over Trendmonitor Toerisme Veere. Opgehaald van Website van provincie Zeeland: Milieu centraal. (2015). Info over energie en milieu in het dagelijks leven. Opgehaald van Website van Milieu centraal: Milieucentraal. (2015). Info over Bereken je CO2-uitstoot. Opgehaald van Website van Milieucentraal: uitstoot/ MilieuCentraal. (2015). Info over groene stroom. Opgehaald van Website van milieu centraal: Milieucentraal. (sd). Info over Isoleren en besparen. Opgehaald van Website van Milieucentraal: Milieuloket. (sd). Info over emissiehandel. Opgehaald van Website van Milieuloket: Mind Academy. (sd). Info over wat is systematisch werk? Opgehaald van Website van mind academy: 54

55 Minderhoud, M. (2015, oktober 21). Klimaatverandering gemeente Veere. (L. de Korte, & A. Maljaars, Interviewers) NGV Geonieuws. (2009, juli 6). Info over Nederland: zeespiegel, bodemdaling en watermanagement. Opgehaald van Website van kennislink.nl: Noorderzijlvest, W. (sd). Opbouw van een zeedijk. Opbouw van een zeedijk. Waterschap Noorderzijlvest, Groningen. Omroep Zeeland. (2010, juli 12). Info over na weken droogte plenzende regen in Zeeland. Opgehaald van Website van Omroep Zeeland: PBL. (2007, februari 2). Info over Zeespiegelstijging in IPCC rapport. Opgehaald van Website van Planbureau voor de leefomgeving: Petra. (2007, maart 3). Info over methodisch werken. Opgehaald van Website van infonu.nl: Remmerswaal, J. (2015). Begeleiden van groepen. Houten: Bohn Stafleu van Loghum. Rijksoverheid. (sd). Info over klimaatbeleid. Opgehaald van Website van de Rijksoverheid: Rijkswaterstaat. (2014). Info over kustonderhoud. Opgehaald van Website van Rijkswaterstaat: Rijkswaterstaat. (sd). Info over belang van de afsluitdijk. Opgehaald van Website van Rijkswaterstaat: Rijkswaterstaat. (sd). Info over droogte en watertekort. Opgehaald van Website van Rijkswaterstaat: Rijkswaterstaat. (sd). Maeslantkering, stormvloedkering in de nieuwe Waterweg. Tekening bovenaanzicht variant. Maeslantkering stormvloedkering in de nieuwe Waterweg. Rijkswaterstaat, Zuid-Holland. Robin. (2015, maart 12). Info over Monopolie: oorzaken, soorten, voor- en nadelen. Opgehaald van Website van wetenschap.info: RVO. (2016). Info over Investeringssubsidie duurzame energie (ISDE). Opgehaald van Website van Rijksdienst voor ondernemend Nederland: Sannelang. (2009, juni 8). Info over oorzaken zeespiegelstijging. Opgehaald van Website van infonu: 55

56 Scheepmaker, J. (sd). Info over duurzame producten. Opgehaald van Website van Ecofys: Scheldestromen. (2010, november 13). Info over gemalen draaien op volle toeren. Opgehaald van Website van Waterschap Scheldestromen: Seidell, J. (2014, april 2). Info over 5 redenen om te fietsen. Opgehaald van Website van dokterdokter: Spaar het klimaat. (2005). Info over Isolatie en klimaat. Opgehaald van Website van Spaar het klimaat: Strand Nederland. (2015). Info over rijkswaterstaat laat stranden Domburg en Westkapelle opspuiten. Opgehaald van Website van Strand Nederland: TBV wonen. (sd). Info over Nul-Op-de-Meter-renovaties van sociale huurwoningen. Opgehaald van Website van tilburg virtueel: TNO-NITG. (sd). Info over Bodemdaling. Opgehaald van Website van Natuurinformatie: van der Pol, R. (2010, Januari 1). Info over Klimaatvraagstukken Toelichting KNMI Opgehaald van Webiste van Pol Education & Coaching & Writing: van Mierlo, A. (2014, maart 24). Info over People, Planet, Profit (3 P's) is een term uit de duurzame ontwikkeling. Opgehaald van Website van viba-expo: --planet---profit van Oldenborgh, G., & Haarsma, R. (2008). Info over de langjarige trend gaat door. Opgehaald van Website van KNMI: van Schie, C., Hoebe, N., & Fernandes, F. (2011, februari 7). Info over Het effect van kosmische straling op het klimaat. Opgehaald van Website van INSTITUUT VOOR INTERDISCIPLINAIRE STUDIES: Veere. (2007, februari 20). Info over Waterplan Veere. Opgehaald van Website van Veere: Veere. (2013, maart 14). Info over Op weg naar een Energieneutrale gemeente. Opgehaald van Website van gemeente Veere: 3a1bd3&attachment=0&c=66815 Veere. (2014). Feiten en Cijfers. Domburg: Gemeente Veere. Veere. (2014). Info over raadsleden gemeente Veere. Opgehaald van Website van gemeente Veere: 56

57 Veere. (2014). Info over Verordening Stimuleringslening Duurzame Particuliere Woningverbetering 2. Opgehaald van Website van gemeente Veere: Veere. (2015). Info over duurzaam bouwen. Opgehaald van Website van gemeente Veere: Veere. (2015). Info over Duurzame projecten. Opgehaald van Website van gemeente Veere: Wooneco. (sd). Info over Nimmerdor klimaatwoningen Grijpskerke. Opgehaald van Website van Wooneco: Zeeland voor beginners. (2014). Info over klimaat in Zeeland. Opgehaald van Website van Zeeland informatie: Zeist. (2015). Info over People, profit, planet. Opgehaald van Website van Zeist Energiek: 57

58 Bijlage 1 Gesprek met Mark Minderhoud 58

59 Gesprek met Mark Minderhoud Op woensdagmiddag, 21 oktober 2015, hebben wij een gesprek gehad met Mark Minderhoud. Hij is voornamelijk bezig met het klimaatbeleid voor de gemeente Veere. We hebben hem van te voren via de mail verschillende vragen gesteld, zodat hij rustig de tijd had om op deze vragen een antwoord te vinden. De vragen die we hem stelden, gingen over de gevolgen van de klimaatverandering in de gemeente Veere. Daarnaast hebben we hem ook gevraagd welke voorzorgsmaatregelen de gemeente Veere al heeft getroffen als het gaat om de gevolgen van het veranderende klimaat. Door middel van dit gesprek hebben wij heel wat meer inzicht gekregen in de situatie van gemeente Veere, als het gaat om de klimaatverandering. Op de vraag wat gemeente Veere op dit moment aan kan op het gebied van klimaatverandering, antwoordde Mark Minderhoud: De gemeente Veere kan nog steeds alles wat ze zouden willen. De dijken zijn hoog genoeg voor de scenario s die gesteld worden door de KNMI, als het gaat om de waterstanden. Wel moeten de stranden regelmatig opgespoten worden. (Minderhoud, 2015) Ook hebben wij tijdens dit gesprek tips gekregen om aan verschillende organisaties, gegevens te vragen. We hebben deze verschillende organisaties als waterschap Scheldestromen en Rijkswaterstaat voor deze gegevens g d. Toen wij vroegen om gegevens van de verschillende organisaties gaf Mark Minderhoud ons verschillende sites waar we bruikbare informatie kunnen vinden voor het uitvoeren van ons onderzoek. 59

60 Bijlage 2 Enquête opwarming van de aarde & de gemeente Veere 60

61 Enquête opwarming van de aarde & gemeente Veere Om er achter te komen hoeveel de inwoners van de gemeente Veere weten over de opwarming van de aarde en de gevolgen daarvan, hebben we een enquête verspreid. Op deze enquête hebben we in totaal 207 reacties gekregen, waarvan er 191 reacties waren van mensen die in de gemeente Veere wonen. Van deze 191 mensen was 57,6% vrouw en 42,4% man. De resultaten van de enquête vi ndt u hieronder: Bij het antwoord: Ja, ik ben bereid eventuele oorzaken aan te pakken, werd een vervolgvraag gesteld. Deze luidde als volgt: Op welke manier wilt u de oorzaken van de opwarming van de aarde aanpakken?' De meesten gaven hier antwoorden als: Minder met de auto Zonnepanelen leggen Minder douchen Duurzamer leven Andere energie gaan gebruiken Centrale Verwarming minder hard stoken Lampen alleen laten branden als het echt nodig is 61

62 Aan het einde van de enquête vroegen we de inwoners van gemeente Veere een cijfer te geven als het gaat om hun veiligheidsgevoel op het gebied van de klimaatbestendigheid van de gemeente. Het antwoord 1 betekent, dat iemand zich helemaal niet veilig voelt en het antwoord 10 betekent dat iemand zich heel erg veilig voelt. 62