Mededeelingen No. 54/55 van de. Nederlandsche Vereeniging voor Koeltechniek.

Transcriptie

1 Mededeelingen No. 54/55 van de Nederlandsche Vereeniging voor Koeltechniek. I. Verslag der 31 ste Algemeene Vergadering op 12 april 1927 te Velsen (met afbeeldingen). II. Onderzoekingen in het Natuurkundige Laboratorium te Leiden betreffende de gedragingen der stof bij zeer lage temperaturen. III. In memoriam F.B. Löhnis (met portret). IV. Het vijfde internationale Koude-Congres te Rome. V. Boekaankondiging. VI. Vereenigingszaken. OCTOBER Gedrukt ter Boek- en Steendrukkerij Firma F. Gräfe Delft Oude Delft 173

2

3 I. EEN EN DERTIGSTE ALGEMEENE VERGADERING op DINSDAG 12 APRIL 1927 v.m te Velsen, in de Orangerie van Hotel,,Velserbeek. PUNTEN VAN BEHANDELING: 1. Goedkeuring der notulen der dertigste algemeene vergadering, opgenomen in No. 51/52 der,,mededeelingen. 2. Ingekomen brieven en mededeelingen van het Bestuur. 3. Jaarverslag over Begrooting over Verkiezing van een Secretaris-Penningmeester door periodieke aftreding van den tegenwoordigen functionaris. 6. Mededeelingen door het Bestuurslid, Prof. Dr. W.H. KEESOM, over vast helium (met lichtbeelden). 7. Inleiding met lichtbeelden door het Lid K.H. TUSENIUS, Directeur der Vereenigde IJsfabrieken, tot de in den n.m. te houden bezichtiging dezer fabrieken. 8. Rondvraag. Aanwezig zijn: de leden: Prof. Dr. M. DE HAAS, 1 e Voorzitter, Prof. C.F. VAN OYEN, 2 e Voorzitter, Ir. J.F.H. KOOPMAN, Secretaris-Penningmeester, J.M. BOTTEMANNE en Prof. Dr. W.H. KEESOM, leden van het Bestuur, J.A. VUERHARD, W. VOORTHUIZEN, K.H. TUSENIUS, F.A.M. BURG, vertegenw. de firma BERG & BURG, Dr. F. KEYSER, Ir. D.J. MINK, S.L. FOKKEMA, vertegenw. de Rijks Zuivelschool te Bolsward, M.H. ETTY LEAL, F.J. CHAMBERS, J.J. Cos, vertegenw. de Z.-Ned. Isoleer Mij., G. VAN MUSSCHENBROEK, Ir. H. DE KRUYFF Jr., vertegenw. de Alg. Ned. Zuivelbond, A. CORTEL, ook als vertegenw. van het Openbaar Slachthuis te s-gravenhage,

4 2. H.A.C. RINK, N.A. IMMELMAN, vertegenw. GONNERMANN & CO., H.C. WEHMEYER, vertegenw. de N.V. COMPRIMO, Ir. J.H.C. KAKEBEEKE, vertegenw. de Apeldoornsche Machinefabriek, L. DERENS, P. VAN LIENDEN, PH. GROSS, vertegenw. de Gesellsch. für Lindes Eismaschinen, S. NIJHOLT, W.D. NIERMANS, J.F. CRAMER, Dr. IJ. VAN DER SLUIS, M. VAN GELDER, L.J. ENTHOVEN, J. PIEL, vertegenw. de Alg. Beton CY., J. LUCAS, R.S. VAN DER VEEN, F. POLIS, H. JERNE, vertegenw. de Rotterd. Koel- en Vrieshuizen, F. ALLARD, W.L. ORT, vertegenw. Electrostoom, N. BOUVET, vertegenw. de Ned. Isoleer Mij., F. VAN HOOTEGEN, Ir. J.M. TOLLENAAR en J. SCHORTEMEYER, vertegenw. de,,holima, J. VAN MALE, LOUIS ALLARD, D. KLEIN, Ir. J.C. BALLOT, vertegenw. Duyvené de Wit s Handel Mij., MAARTEN DE VRIES en A. DE VRIES, de geïntroduceerden : W. HANDGRAAF, wethouder, J. KOSTELIJK, Gemeente Secretaris van Velsen en F.W. HOLLEMAN, Ingenieur bij de E.N.K.A. De 1 e Voorzitter opent de vergadering en heet alle leden, in het bijzonder den Wethouder en den Gemeente Secretaris van Velsen welkom. Spreker wijst er op, dat dit de eerste vergadering is, die hij als eerste Voorzitter der Vereeniging presideert en dat hij daarin als opvolger van wijlen Prof. KAMERLINGH ONNES voor een zeer moeilijke taak is gesteld. Spr. hoopt die evenwel met den steun der leden van de Vereeniging zoo goed mogelijk te vervullen. Teekenen van instemming. 1. De notulen der vorige tweedaagsche algemeene vergadering worden, zooals zij in den vorm van een verslag in No. 51/52 der,,mededeelingen zijn opgenomen, welk nummer in Augustus 1926 is verschenen en aan alle leden is toegezonden, goedgekeurd. 2. De Secretaris-Penningmeester doet mededeeling van brieven en kennisgevingen van de volgende leden der Vereeniging, die tot hun spijt verhinderd zijn deze Vergadering bij te wonen: het Eere-lid F.B. LÖHNIS, de leden C.G. VATTIER KRAANE, Dr. H.C.L.E. BERGER, F.C. SCHAALJE, E. VRUGTMAN, F.H. PYTTERSEN, Dr. A.C. CROMMELIN en Ir. R. VERSCHUUR. Verder is ontvangen een schrijven van het lid Dr. J. HELLEMANS,

5 3. dat woonachtig is te Rome en zich bereid verklaart, leden der Vereeniging, die het 5 e Internationale Koude Congres te Rome zullen bezoeken, te voren en bij hun verblijf aldaar, behulpzaam te zijn. Voor deze bereidwilligheid, waarvan bezoekers van dit Congres gaarne zoo noodig gebruik zullen maken, wordt de dank der Vergadering gebracht. Voorts zijn ingekomen sedert de laatste opgave in het meergenoemde No. der,,mededeelingen de volgende aanmeldingen van nieuwe leden, als donateurs. Ateliers de Construction B. LEBRUN te Nimy lez Mons (voorm. lid) en Swift & Company, te Rotterdam. als gewone leden. Ir. D.C. GEEST, Ing. bij de N.V. IJs Mij.,,Petodjo, te Batavia, F.A.L. VAN BIENEN, Dir. van het Palace Hotel, Scheveningen, Firma Gebr. HAMSTRA, Pakkingfabrieken te Weesp, MAARTEN DE VRIES, Directeur der N.V. Visscherij Mij.,,Nova, IJmuiden, H. BUCHI, Chef-Maschinist der N.V. Ver. IJsfabrieken, IJmuiden, J. LUCAS, Ingenieur der N.V. Ver. IJsfabrieken, IJmuiden, Dr. Y. V.D. SLUIS, Directeur v. d. Gem. Keuringsdienst te Velsen, R.S. V.D. VEEN, Adjunct-Directeur der N.V. Ver. IJsfabrieken, IJmuiden. A. DE VRIES, Mede-Directeur der N,V. Visscherij Mij.,,Nova, IJmuiden, P. VISSER, Mede-Directeur der N.V. Mij. tot Expl. van IJsfabrieken in Nederland, te IJmuiden. Het ledenaantal bedraagt daarmede 220. De 1 e Voorzitter merkt op, dat onder deze nieuwe leden er zeven zijn aangebracht door het lid K.H. TUSENIUS. Spr. betuigt dit lid voor deze bijzondere activiteit den dank der Vereeniging en hoopt dat dit goede voorbeeld van den Heer TUSENIUS door tal van andere leden gevolgd zal mogen worden. Spr. is er van overtuigd, dat dan binnenkort het ledenaantal belangrijk grooter zal zijn, dan zooeven door den Secretaris-Penningmeester is genoemd. Teekenen van instemming.

6 4. 3. De Secretaris-Penningmeester leest daarop voor het: JAARVERSLAG OVER HET NEGENTIENDE VEREENIGINGSJAAR, loopende van 1 januari tot December Dit verslag begint met de weemoedige herinnering aan den grooten slag, die de Vereeniging op 21 Februari van dit jaar werd toegebracht door het overlijden van haren eersten Voorzitter Prof. Dr. H. KAMERLINGH ONNES. De overledene was degene, die in September 1908 den eersten en voornaamsten stoot gaf tot de oprichting der Vereeniging en heeft zich sinds dien op allerlei wijzen tegenover haar hoogst verdienstelijk gemaakt, waarvan hier nogmaals in dankbare herdenking zij getuigd. Bij den aanvang van het jaar bedroeg het aantal leden 212, waarvan 62 donateurs. In dit jaar traden toe 8 nieuwe leden, waarvan 3 donateurs. Door overlijden, bedanken en om andere reden moesten 12 leden, w.o. 6 donateurs worden afgeschreven, zoodat het ledenaantal bij het einde van het jaar beliep 208, waarvan 59 donateurs. Behalve in Prof. KAMERLINGH ONNES had de Vereeniging het verlies te betreuren der in dit jaar afgestorven leden Dr. H.F.R. HUBRECHT, Dr. D.P. HOYER en den Heer J.P. DE VISSER. Algemeene Vergaderingen en Excursies. Er had dit jaar slechts één Algemeene Vergadering plaats, welke zich over 2 achtereenvolgende dagen, t.w. 30 April en 1 Mei, uitstrekte en welke door verschillende leden van buitenlandsche zustervereenigingen werd bijgewoond. De eerste dag dezer vergadering was gewijd aan de nagedachtenis van Prof. KAMERLINGH ONNES. Er werd onder Voorzitterschap van den tweeden Voorzitter, den Heer F.B. LÖHNIS, bijeengekomen in de groote collegezaal van het Natuurkundig Laboratorium te Leiden. Deze vergadering werd bijgewoond door Z.E. Prof. Dr. J.R. SLOTEMAKER DE BRUINE, Minister van Arbeid, Handel en Nijverheid, en Mr. A.J.D. VAN BEECK CALKOEN, als vertegenwoordiger van den Minister van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen Mevr.,

7 5. de Wed. Dr. H. KAMERLINGH ONNES-BIJLEVELD, Mr. A.H. KAMERLINGH ONNES en verder verschillende familieleden en vrienden van den overledene. Vertegenwoordigers waren er verder van de,,british Association of Ice and Refrigeration,,,Deutscher Kälteverein,,,Italiaansche Koeltechnische Vereeniging,,,Association Française du Froid.,,Association Belge du Froid en van de,,american Association of Ice and Refrigeration. Op deze bijeenkomst werd door het lid van het Bestuur, Prof. Dr. M. DE HAAS, een gedenkrede op Prof. KAMERLINGH ONNES gehouden. Verder werden voordrachten door Prof. Dr. W.J. DE HAAS over:,,electrische geleiding en supra geleiding bij zeer lage temperaturen en door Prof. Dr. W.H. KEESOM over,,het meten van zeer lage temperaturen ten beste gegeven. In den namiddag volgde een bezoek aan het Natuurkundig Laboratorium, waarvoor op de vergadering door Dr. C.A. CROMMELIN een inleiding tot die bezichtiging en de daarbij te houden demonstraties werd gehouden. Na afloop van deze bezichtiging had een bezoek plaats aan het kerkhof te Voorschoten, alwaar door den 2 en Voorzitter, tegelijk het oudste lid der Vereeniging, op het graf van Prof. KAMERLINGH ONNES een krans werd gelegd en waarbij door den Secretaris-Penningmeester der Vereeniging enkele woorden ter nagedachtenis van den overledene werden gesproken. Ook legden toen de vertegenwoordigers der Fransche, Engelsche en Duitsche Koeltechnische Vereeniging met enkele toepasselijke woorden kransen op het graf. Mr. A.H. KAMERLINGH ONNES, zoon van den overledene, sprak daarna een woord van dank namens de familie. s Avonds werd met de buitenlandsche gasten en de leden der Vereeniging in het Café,,De Kroon in Den Haag een maaltijd gehouden, waaraan door een 50 personen werd deelgenomen en waarbij de Secretaris-Penningmeester de tafel presideerde. Den volgenden dag, 1 Mei, had een Algemeene Vergadering plaats in het Gemeente Slachthuis te s-gravenhage, alwaar het lid A. CORTEL een voordracht hield ter inleiding tot een bezichtiging der koeltechnische installaties van dit slachthuis; ook daarbij waren de meeste buitenlandsche gasten tegenwoordig. Met die gasten en leden der Vereeniging werd na de bezichtiging

8 6. van het slachthuis een bezoek gebracht aan het Mauritshuis en het Vredespaleis. Door bijdragen en medewerking van verschillende leden der Vereeniging was het mogelijk, aan alle buitenlanders gastvrijheid te verleenen, welke niet alleen bestond uit de ontvangst op de vergaderingen, maar ook uit vrij logies, enz. gedurende de dagen, van hun hier zijn. Op deze wijze werd gereciproceerd, wat leden onzer Vereeniging van de koeltechnische vereenigingen in het buitenland in vorige jaren hadden ondervonden. Een woord van dank aan de leden der Vereeniging, welke die tegemoetkoming tegenover de buitenlanders op deze tweedaagsche vergadering hadden mogelijk gemaakt en welke ontvangst door de gasten zeer op prijs werd gesteld, is hier zeker niet misplaatst. Onderscheiding. Met ingenomenheid zij hier gememoreerd, dat de Vereeniging dit jaar de onderscheiding te beurt viel van te worden benoemd tot,,correspondeerend lid van het,,institut International du Froid. Bestuur. Door het overlijden van Prof. KAMERLINGH ONNES en door de periodieke aftreding van den heer LÖHNIS als 2 en Voorzitter, waren in Bestuur 2 vacatures ontstaan. Deze werden aangevuld door de verkiezing op de vergadering te s-gravenhage van Prof. C.F. VAN OYEN tot 2 en Voorzitter, Prof. W.H. KEESOM, als lid van het Bestuur en Prof. Dr. M. DE HAAS, sedert de oprichting lid van het Bestuur, tot 1 en Voorzitter. Op die bijeenkomst werd van verschillende zijden uiting er aan gegeven, dat de Vereeniging het zeer betreurt, dat de heer F.B. LÖHNIS, die vanaf het begin 2 e Voorzitter der Vereeniging is geweest, en zich zeer verdienstelijk tegenover haar heeft gemaakt, zich genoodzaakt zag wegens zijn hoogen leeftijd, zich niet als 2 en Voorzitter herkiesbaar te stellen. De heer LÖHNIS werd ter waardeering zijner groote verdiensten op de vergadering te s-gravenhage met algemeene instemming tot Eere-lid der Vereeniging benoemd. Na afloop dezer vergadering bestond dus het Bestuur uit de volgende Heeren: Prof. Dr. M. DE HAAS, eerste Voorzitter, Prof. C.F. VAN OYEN, tweede Voorzitter, Ir. J.F.H. KOOPMAN, Secretaris-

9 7. Penningmeester, en J.M. BOTTEMANNE en Prof. Dr. W.H. KEESOM, leden van het Bestuur. Bibliotheek. Deze nam door schenkingen met 14 werken toe en bevat, behalve de koeltechnische tijdschriften, thans 152 Nos. Van de Bibliotheek werd ook dit jaar door de leden verschillende malen gebruik gemaakt: Bijzondere werkzaamheden. Dank zij een subsidie van ƒ 2.400, van den Staat der Nederlanden, konden de onderzoekingen in het Kryologisch Biologisch Proefstation der Vereeniging te Leiden over het conserveeren van visch door kunstmatige koude door Ir. A. BRONKHUYZEN tot ultimo Februari van dit jaar worden voortgezet. Een verslag dezer onderzoekingen is door laatstgenoemde bij het Bestuur ingediend, doch kon door bijzondere omstandigheden in den loop van dit jaar niet meer worden gepubliceerd. Het Bestuur overweegt een reorganisatie van dit station en stelt zich voor, daarin ook andere onderzoekingen, dan die der laatste jaren alleen omtrent visch zijn gedaan, te doen verrichten. Door den Secretaris-Penningmeester werd, als vertegenwoordiger der Vereeniging, bijgewoond de Algemeene Vergadering der Duitsche Koeltechnische Vereeniging op 23 tot 25 September te Keulen, waarvoor ook een uitnoodiging was gezonden aan de leden der Nederlandsche Vereeniging en waarvan door het lid Ir. J.E. DU CELLIÉ MULLER werd gebruik gemaakt. Mededeelingen. In dit verslagjaar verschenen 2 exemplaren der,,mededeelingen, t.w. No. 50 met een,,in Memoriam aan Prof. KAMERLINGH ONNES, het verslag der 29 e Algemeene Vergadering op 14 November 1925 te Utrecht en Vereenigingszaken; No. 51/52 met het verslag der 30 ste Algemeene Vergadering op 30 April en 1 Mei 1926, ijsgeneratoren van gewapend beton door H.A.C. RINK, de algemeene vergadering der Duitsche Koeltechnische Vereeniging te Keulen, mededeeling over het Koude-Congres te Rome en Vereenigingszaken. Het verstrekken van inlichtingen. Aan de leden der Vereeniging en aan daar buiten staande personen, ook in het buitenland, werden door het Secretariaat der Vereeniging twaalfmaal inlichtingen van allerlei aard verstrekt.

10 8. Voor zuivere commerciëele informaties stond ook thans weer voor de leden de gelegenheid open bij de Vereeniging Bureau voor Handelsinlichtingen, Oudebrug 16, Amsterdam. Financiën. Bij het begin van het jaar was een saldo in kas van ƒ 867,08. Ontvangen werden: aan contributies en inningskosten ƒ 1.004,35, aan rente ƒ 5,66, aan Rijkssubsidie ten bate van het Kryologisch Biologisch Proefstation der Vereeniging ƒ 2.400,, aan bijdragen van leden voor de 30 e Algemeene Vergadering ƒ 370,, voor verkochte,,mededeelingen ƒ 5,, in totaal met het saldo ƒ 4.751,09. De uitgaven bedroegen: voor drukkosten,,mededeelingen No. 48/49, 50 en 51/52 ƒ 726,71,, verzendingskosten der,,mededeelingen en verdere frankeerkosten ,, 78,84,, onkosten voor vergaderingen, excursies en ontvangst der buitenlandsche gasten ,, 652,36,, kosten der vertegenwoordiging bij de vergadering der Duitsche Koeltechnische Vereeniging ,, 60,50,, contributie Ver. Bur. v. Handelsinlichtingen ,, 25,00,, bijdrage Oostenrijksche Koeltechnische Vereeniging..,, 10,00,, bureau-onkosten ,, 200,00,, inningskosten der contributies ,, 37,49,, diverse kleine onkosten ,, 16,25,, bijdrage,,fondation auprès du Laboratoire Cryogénique de Leyde over 1925 en ,, 200,00,, afgedragen ten behoeve van het genoemde proefstation.,, 2.400,00 ƒ 4.407,15 zoodat aan het einde van dit verslagjaar een voordeelig saldo van ƒ 343,94 overbleef. Dit verslag wordt onder dankzegging aan den Secretaris-Penningmeester voor de opstelling er van, aangenomen, ter publicatie in de,,mededeelingen. 4. Aan de orde is nu de volgende begrooting, die voor dit loopende jaar door het Bestuur wordt voorgesteld.

11 9. BEGROOTING. BATEN. Saldo in kas ƒ 343,94 Te ontvangen contributies: van 149 leden à ƒ 2, ƒ 372,50,, 1 donateur,,,, 75, ,, 75,00,, 1,,,,,, 25, ,, 25,00,, 57 donateurs,,,, 10, ,, 570,00,, 1.042,50,, nieuwe leden ,, 25,00 Rijkssubsidie ,, 1.772,13 ƒ 3.183,57 LASTEN. Drukkosten voor,,mededeelingen ƒ 350,00 Verzendingskosten voor idem en frankeering ,, 70,00 Onkosten voor de vergaderingen ,, 100,00 Contributie Ver. Bur. v. Handelsinlichtingen ,, 25,00,, Inst. Intern. du Froid ,, 50,00 Bureau-onkosten ,, 200,00 Kleine onkosten en onvoorzien ,, 100,00 Congres Rome ,, 300,00 Bijdrage aan het Proefstation der Vereeniging ,, 1.772,13 Bijdrage,,Fondation auprès du Laboratoire Cryogènique de Leyde ,, 100,00 ƒ 3.067,13 Batig slot ƒ 116,44. Deze begrooting wordt met algemeene stemmen aangenomen. 5. Overgaande tot het volgende punt der agenda: Verkiezing van een Secretaris-Penningmeester door periodieke aftreding van den tegenwoordigen functionaris, deelt de 1 e Voorzitter mede, dat IR. KOOPMAN, die reeds van de oprichting der Vereeniging in 1908, dus bijna 20 jaren deze functie bekleedt, aanvankelijk heeft gemeend met het oog op zijne zeer drukke werkzaamheden als adviseerend ingenieur en om gelegenheid te geven een jongere kracht in zijn plaats te benoemen, zich niet meer verkiesbaar te moeten stellen. Op aandrang van Spr. en de andere leden van het Bestuur heeft

12 10. Ir. KOOPMAN zich evenwel bereid verklaard, een nieuwe benoeming voor vijf jaren aan te nemen, wat Spr. en alle aanwezigen zeker zeer zal verheugen. Teekenen van instemming. Spr. wijst er op, dat Art. 16 der Statuten voorschrijft, dat over personen schriftelijk gestemd moet worden, doch dat de Vergadering hiervan dispensatie kan verleenen. Het lid G. v. Musschenbroek stelt voor, die dispensatie te verleenen, en Ir. KOOPMAN bij acclamatie als Secretaris-Penningmeester te herbenoemen. Algemeene teekenen van instemming. De 1 e Voorzitter meent hieruit te mogen opmaken, dat de Vergadering zich met het voorstel van den Heer VAN MUSSCHENBROEK kan vereenigen en spreekt zijne bijzondere ingenomenheid er over uit, dat de Heer KOOPMAN dus weer voor vijf jaren een deel van zijn groote werkkracht aan de Vereeniging zal blijven geven. Spr. betuigt hem daarvoor de dank der Vergadering. Toejuichingen. Aan de orde zijn thans de: Mededeelingen van Bestuur. a. De 1 e Voorzitter deelt mede, dat alle leden dezer dagen hebben ontvangen No. 53 der,,mededeelingen met het vierde rapport omtrent de onderzoekingen naar betere methoden voor de conserveering van visch door Kunstmatige Koude, uitgebracht door Ir. A. BRONKHUYZEN. Met het oog op den beperkten tijd, stelt Spr. voor, voor gedachten wisseling over dit rapport op de volgende vergadering de gelegenheid open te stellen, waarmede de vergadering zich vereenigt. b. Verder bericht Spr. dat in het jaarverslag over 1926 is vermeld, dat het Bestuur reorganisatie van het Biologisch Kryologisch Proefstation der Vereeniging overweegt, ten einde te verkrijgen, dat daarin ook andere onderzoekingen, dan met visch, b.v. fruit en groenten, zullen worden gedaan. Het lid Niermans zou in overweging willen geven bij zulke onderzoekingen ook de hulp van mannen uit de practijk in te roepen en noemt daarbij den naam van het lid TUSENIUS. De 1 e Voorzitter deelt mede, dat het de bedoeling is, dit punt eveneens op de eerstvolgende algemeene vergadering te bespreken

13 11. en het Bestuur dan voornemens is, een Commissie te doen benoemen, onder wier leiding die onderzoekingen zullen plaats hebben, en waarin naast mannen van de wetenschap, ook zulke uit den practijk zitting zullen hebben. c. Spr. deelt voorts mede, dat door een der leden de wenschelijkheid is geuit, om met behulp van de Vereeniging te komen tot uniforme bepalingen voor het opslaan van artikelen in koelhuizen. Spr. stelt voor, ook dit punt op die vergadering te behandelen. Ten einde voor al deze punten voldoenden tijd te hebben, zal in den voor- en namiddag worden vergaderd en zal bij die gelegenheid geen excursie worden gehouden. Besloten wordt op die wijze te handelen. d. In de,,mededeelingen 51/52 zijn het voorloopige programma van en de condities voor deelneming aan het 5 e Internationale Koude Congres, dat van September a.s. te Rome zal worden gehouden, vermeld. Aan alle leden is eenigen tijd geleden een prospectus in het Fransch en met de,,mededeelingen No. 53 een in het Duitsch omtrent dit Congres toegezonden. Aan dit Congres wordt een Internationale Tentoonstelling van kleinkoelmachines verbonden. De Secretaris heeft alle leden der Vereeniging, die mogelijk op die expositie zouden willen inzenden, met de condities daarvoor in kennis gesteld. Bij de begrooting is aangenomen, dat de Vereeniging aan dit Congres als donateur op een contributie van 500 Lires zal deelnemen en op dit Congres door den persoon van den Secretaris-Penningmeester zal vertegenwoordigd zijn. Dit Congres belooft belangrijk te worden en door de excursies van 25 September tot 2 October daarna, ook zeer aantrekkelijk. De contributie voor gewone leden bedraagt 300 Lires. Uit een schrijven van het Congresbestuur blijkt, dat men zal moeten rekenen voor de kosten in Italië, aangenomen, dat men in eerste klas hotels logeert, nog een 2000 Lires, wanneer men n.l. deel neemt aan de excursies, waarvoor de reiskosten 600 Lires zijn. Met de reis van hier daarheen en terug komen de uitgaven, inclusief contributie op een vijf à zes honderd gulden per persoon. Spr. wekt met verwijzing naar het vorige Congres te Londen, waar Nederland ook door een flinke opkomst zoo n goed figuur

14 12. heeft gemaakt, op tot deelneming aan dit Congres. Hiervoor kan men zich onder toezending van de contributie in Lires opgeven bij den Secretaris- Penningmeester der Vereeniging, zooals door verschillende leden der Vereeniging reeds is geschied. Wenscht men nog rapporten in te zenden, dan kan dit tot 1 Mei a.s. geschieden. Men gelieve daarbij rekening te houden, met wat omtrent die rapporten in No. 51/52 der,,mededeelingen is gezegd. Het lid M.H. Etty Leal vraagt nog enkele inlichtingen over dit Congres, welke hem door den Secretaris-Penningmeester worden verstrekt. e. De laatste heeft nog een dringend verzoek. Het betreft de contributiebetaling en wel deze zooveel mogelijk in deze maand nog te willen voldoen per postrekening No van de Vereeniging. Dit geldt natuurlijk alleen den leden, die hun contributie nog niet hebben voldaan. Die contributie bedraagt ƒ 10, voor donateurs en ƒ 2,50 voor gewone leden. Komt de bijdrage op die wijze niet binnen, zoo zal daarover later, verhoogd met ƒ 0,25 inningskosten, per kwitantie worden beschikt. De 1 e Voorzitter geeft thans het woord aan het Bestuurslid Prof. Dr. W.H. Keesom tot het houden zijner voordracht over: HET VASTMAKEN VAN HELIUM. Bij de laagste temperatuur, die door Prof. KAMERLINGH ONNES is bereikt, n.l. 0,82 K., bleef het helium vloeibaar. Dat wil zeggen, helium blijft vloeibaar onder zijn eigen dampdruk bij die zeer lage temperatuur. De gedachte drong zich nu aan mij op of het niet mogelijk zou zijn helium vast te maken door het bij die uiterst lage temperatuur te onderwerpen aan een hoogen druk. Dit werd beproefd Vrijdag 25 Juni j.l. (1926). Twee metalen buizen B1, B3 werden gebracht in de heliumcryostaat. Zij waren verbonden door een nauwere buis B2. Deze en het onderste gedeelte van de twee eerstgenoemde buizen stonden in het vloeibare helium.

15 13. Door middel van een hydraulische pomp P werd het helium in het buizensysteem samengeperst. Eerst werden de buizen met vloeibaar helium gevuld, bijna tot aan het oppervlak van de vloeistof buiten de buizen; boven dit oppervlak rees de temperatuur snel. Bij de eerste proef werd de druk van het heliumbad zoo ver verlaagd als met de gewone hulpmiddelen van het laboratorium mogelijk was, n.l. tot ½ mm. kwikdruk. De druk binnen het buizensysteem werd gebracht op 250 atm. De kraan K4 was open; de kranen K1, K2 en K3 waren gesloten. In de manometer D stond het kwik op gelijke hoogten. De galvanometer in de brug van Wheatstone was in evenwicht als het glijcontact op een bepaald punt was aangebracht. Nu werd de kraan K2 even geopend zoodat de druk daar iets minder werd. Onmiddellijk rees het kwik in de binnenste buis in de manometer. Dit werd aangeduid door een uitslag van de galvanometernaald.

16 14. Dit wees aan dat het buizensysteem verstopt was. De temperatuur van het bad werd nu verhoogd, totdat de druk op het heliumbad 1 atm. bedroeg. Het buizensysteem bleef verstopt. De druk werd verlaagd; bij 150 atm. was het buizensysteem nog verstopt. Een bepaald verschil in druk komt overeen met een bepaalde uitslag van de galvanometer; deze bleef constant. Bij 100 atm. was de verstopping verdwenen. Bij 130 atm. was het systeem weer verstopt en dit bleef zoo tot 128 atm. Bij 125 atm. was het open, evenzoo bij 126 atm. De conclusie was nu: helium is nog vloeibaar bij 126 atm., terwijl het bij 128 atm. vast is. Aangezien zich bij deze proef geen roerder in de cryostaat bevond, was de temperatuur van het bad beneden het vloeistofoppervlak onzeker. Inderdaad bleek bij de herhaling van de proef dat deze keer de temperatuur in de lagere gedeelten van het bad beneden die van het kookpunt van het helium geweest is. De druk van het heliumbad werd daarna gereduceerd tot ongeveer 400 millimeters. Nauwkeurige metingen zijn niet gedaan bij deze eerste reeks van proeven. Bij 120 atm. was het buizensysteem verstopt, bij 115 atm. eveneens; bij 110 atm. was het open, bij 112 atm. verstopt; 111 atm. nog verstopt, 110 atm. open. Dit resultaat wees duidelijk aan dat wij bezig waren de smeltlijn van helium op te nemen. Dezelfde proeven werden gedaan voor drukken van het heliumbad van resp. 200, 100 en 50 millimeters. Het bad werd daarna op atmosferische druk gebracht; de waarnemingen waren echter onregelmatig; blijkbaar was de temperatuur van het bad niet uniform. Het bad werd toen gereduceerd tot 400 millimeters. Bij 110 atm. verdwijnt de verstopping geleidelijk. Bij herhaling werd hetzelfde waargenomen bij 109 atm. Men verkreeg toen hetzelfde resultaat als bij de eerste proef bij deze temperatuur. Het verschijnsel is reproduceerbaar. Niettegenstaande de duidelijkheid van het verschijnsel wenschte ik geheel zeker te zijn, en besloot de proef op een andere dag te herhalen. Dit geschiedde 1 Juli. Hierbij werden voorzorgen getroffen ten einde het heliumbad te kunnen roeren en nauwkeuriger metingen te kunnen verrichten.

17 15. De bedoeling was verder de smeltlijn te vervolgen tot aan de laagste temperaturen die met de gewone hulpmiddelen verkregen kunnen worden. Bovendien wenschte ik, aangezien gebleken was, dat geen buitengewoon hooge drukken vereischt werden, de proef te doen in een glazen buis ten einde te kunnen zien wat er gebeurde. Daartoe werd de glazen piëzometer F aan het apparaat verbonden. Ik moet kort zijn, daarom zal ik slechts de resultaten mededeelen, n.l. dat de waarnemingen, gedaan bij de vorige proeven, nu volkomen bevestigd werden. De smeltdruk, behoorende bij een bepaalde temperatuur, kon tot een tiende of tot enkele tienden van een atmosfeer worden vastgelegd. In sommige gevallen kon het smeltproces aan de beweging van de galvanometer gevolgd worden. Ik laat U hierbij de smeltlijn zien. Zij vertoont een belangrijke bijzonderheid, n.l. zij buigt bij de laagste temperaturen om teneinde daar meer en meer evenwijdig aan de T-as te gaan loopen. Zij vertoont absoluut geen neiging om de verzadigde dampdruklijn in

18 16. een triplepunt te ontmoeten. Tenzij dus de smeltlijn zich bij nog lagere temperaturen weer naar beneden om zou buigen, zal het nooit mogelijk zijn helium alleen door verlaging van de temperatuur vast te maken. Aangezien de smeltlijn en de dampspanningslijn elkaar niet ontmoeten, is coexistentie tusschen vaste stof en damp bij temperaturen beneden de kritische temperatuur van helium niet mogelijk. Er is dan geen sublimatiekromme; verdamping van de vaste stof direct in de gastoestand is niet mogelijk, de vaste stof zal altijd eerst smelten. Dit is een bijzonderheid te meer, die het helium onderscheidt van alle andere stoffen, tenminste voor zoover wij naar de bestaande waarnemingen kunnen oordeelen. Het tot nul naderen van dp/dt voor de smeltlijn wijst volgens de vergelijking van CLAPEYRON aan, dat de smeltwarmte bij afnemende T volgens een hoogere macht van T tot nul nadert dan T(vvl-vvast). Dit is in overeenstemming met het warmtetheorema van NERNST, indien dit toegepast wordt op de overgang vloeibaar-vast helium en vormt wellicht een der meest elementaire bevestigingen ervan. Na deze metingen te hebben gedaan, gingen we met eenige spanning over tot de proef met de glazen buis. In het glazen buisje bevond zich een week ijzeren staafje H, dat van buiten af magnetisch op en neer kon worden bewogen, ongeveer op de manier waarop KUENEN dat deed. De druk van het heliumbad was 13.3 millimeters. De druk werd nu opgevoerd, terwijl het stukje ijzer, dat de roerder op en neer trekt, voortdurend bewogen werd. Bij een bepaalde druk bleef de roerder steken, het helium was vast geworden. Er was echter niets bijzonders te zien in de buis. Bij vermindering van de druk kwam de roerder vrij, bij verhooging van de druk bleef de roerder weer steken. Deze proeven eindigden te 3 uur 30. Te 5 uur 30 werd de proef herhaald. Het niveau van het helium bad stond nu iets hooger. De druk van het helium bad was 200 millimeter. Bij 90 atm. was de roerder nog vrij, bij 90,5 atm. raakte hij vast. Bij verlaging van de druk kwam hij vrij bij 87 atm. Er is duidelijk een vertraging in het verschijnsel als gevolg van de minder gemakkelijke temperatuurvereffening door de glaswand heen. Wederom was er niets bijzonders te zien in de buis; noch eene

19 17. afscheiding tusschen vaste en vloeibare, noch tusschen vaste en vloeibare en gasvormige toestand. Wat het laatste betreft, vestig ik Uw aandacht op het feit dat onmiddellijk boven het niveau van het helium in het bad een temperatuurgradiënt heerscht; daar moet een snelle overgang van de vloeibare of de vaste phase in de gasvormige zijn. Er was geen aanwijzing van een verschil in de lichtbreking noch van een volumeverandering. Blijkbaar zijn de dichtheden en de brekingsindices der verschillende phasen onder die drukkingen bijna gelijk. Het helium wordt vast tot een homogene transparante massa. Het volgende detail van de proef is zeer instructief. Op zeker oogenblik was het helium in het benedenste deel van de glazen buis vloeibaar; daarboven bevond zich een vaste massa. De roerder kon tot een zekere hoogte worden opgetrokken, waar hij tegen het vaste blok stootte. Wij hamerden tegen het vaste helium. Langzamerhand kon de roerder meer en meer naar boven bewogen worden; het blok smolt langzamerhand tengevolge van de langzame temperatuurstijging, veroorzaakt door de straling van de lamp, die tot verlichting diende. Een afscheiding tusschen vast en vloeibaar helium was niet te zien. Ik had het genoegen bij gelegenheid van de Amerikaansche week, het vaste helium te demonstreeren aan de Amerikaansche studenten, die het laboratorium bezochten, benevens aan eenige collega s en belangstellenden. Daarbij kon de proef van het hameren tegen het blok vaste helium naar willekeur herhaald worden. Wanneer namelijk het helium vast gemaakt is door de druk even boven de smeltdruk op te voeren, en men verlaagt dan de druk met een gering bedrag, voldoende om het helium langzaam te doen smelten, dan treedt het smelten het eerst op rondom de roerder, aangezien deze de straling van de verlichtingslamp meer absorbeert dan het doorschijnende helium, en dientengevolge een iets hoogere temperatuur aanneemt dan het helium. De roerder komt dus los, voordat het helium in zijn geheel gesmolten is. De volgende waarneming verdient nog vermelding. Tegen het einde van de demonstratie, toen het helium meer dan tienmaal in de glazen buis gecomprimeerd geworden was, bevonden zich in het gecomprimeerde helium enkele zeer kleine, donker gekleurde

20 18. partikeltjes, vermoedelijk oxyde afkomstig van de metalen buis, die de glazen experimenteerbuis met het overige apparaat verbond. Ik nam toen een keer waar, dat tengevolge van een slag van de roerder een blok helium van 15 à 20 mm hoogte in zijn geheel over eenige millimeters afstand bewoog. De kleine partikeltjes dienden daarbij als aanwijzing. Bij de proeven van dezen dag zijn lichte aanduidingen van striae in de nabijheid van de grens tusschen vloeistof en vast waargenomen. Algemeene toejuichingen. Nadat van de gelegenheid tot stellen van vragen door het lid G. v. Musschenbroek was gebruik gemaakt, zegt de 1 e Voorzitter Prof. M. DE HAAS hartelijk dank voor zijne zoo zeer interessante mededeelingen en geeft daarna het woord aan het lid K.H. Tusenius voor het houden zijner inleiding tot de in den n.m. te houden bezichtiging van de ijsfabriek en het koelhuis,,frigo der Vereenigde IJsfabrieken te IJmuiden. Mijnheer de President, Mijneheeren, U zult mij willen toestaan te beginnen met onzen dank te betuigen aan het Bestuur van de Nederlandsche Vereeniging voor Koeltechniek, dat het Bestuur een vergadering heeft willen bijeenroepen in Velsen, met daaraan verbonden een bezoek aan onze fabrieken. Alvorens ik ga beginnen met de meer technische inleiding of uiteenzetting tot het bezoek van hedenmiddag, zult U mij veroorloven U uiteen te zetten de economische geschiedenis van onze inrichtingen en daardoor van de ijs- en koelindustrie in IJmuiden in het algemeen. IJmuiden heeft 7 ijsfabrieken op een betrekkelijk klein terrein vereenigd. De oudste van deze ijsfabrieken is onze IJsfabriek,,IJmuiden, welke reeds 30 jaren geleden bestond. Een foto van hoe de toestand toen was, genomen vanaf den vuurtoren, zullen wij U heden laten zien. Bij de ontwikkeling van het visscherijbedrijf groeide ook de lust tot het bouwen van ijsfabrieken. Het is eigenaardig, dat er daardoor steeds meer ijsfabrieken waren dan noodig, met als gevolg dat vrijwel geen dezer ijsfabrieken tot op den dag van heden heeft kunnen wijzen op een bestaansmogelijkheid. Alleen in de eerste jaren, toen de fabrieken nieuw waren

21 19. Bezoek van den Minister van Arbeid, Handel en Nijverheid en het Gemeentebestuur van Velzen aan het koelhuis,,frigo.

22 20. Een der gevels Koelhuis,,Frigo.

23 21. en men blijkbaar nog niet wist hoe duur een ijsbedrijf is in onderhoud, konden in enkele gevallen de renten, enz. betaald worden. Van een loonend bedrijf was echter nooit sprake. Ik zonder hiervan uit een enkele fabriek, welke door belanghebbenden gebouwd, vrijwel haar geheele productie kon verkoopen winter en zomer door en het te kort deed aanvullen door ons en anderen. Zoo was en zoo is de positie nog steeds van de ijsindustrie in IJmuiden. Er kan in IJmuiden driemaal zooveel ijs gemaakt worden als er noodig is. Dan was het weer een groep van belanghebbende vischhandelaren, welke meenden een eigen ijsfabriek te moeten stichten, dan weer een groep belanghebbende reeders, welke hetzelfde deden, terwijl daarnaast de andere fabrieken terwille van de concurrentie hun fabrieken vergrootten en vernieuwden, alles in de hoop op betere tijden en in de verwachting van een kolossalen groei van het visscherijbedrijf. Deze groei is echter nog niet gekomen en het laat zich aanzien dat deze groei ook voorloopig nog wel zal uitblijven. Als de groote visschersplaats zoo groot moet groeien, dat het ijs, dat geproduceerd kan worden te IJmuiden, ook verbruikt zou worden, dan staat ons nog iets geweldigs te wachten. Wij hebben echter gemeend hierop niet te kunnen en mogen wachten en hebben getracht de overtollige koude productief te maken door het bouwen van koel- en vrieshuizen. Wij begonnen hiermede op bescheiden schaal tot het inrichten van enkele vrieskamers voor visch, bevroren volgens patent,,ottesen en stichtten alzoo een klein nevenbedrijfje. In betrekkelijk korten tijd is dit nevenbedrijf krachtig gegroeid, zoo krachtig, dat wij vrijwel ieder jaar tot vergrootingen en uitbreidingen moeten overgaan en hoewel onze koudecapaciteit nog lang niet is verbruikt, is ons thans toch economisch het bestaan mogelijk gemaakt en hoewel wij ons nog lang niet kunnen meten met grootere en oudere collega s beginnen wij toch in dit koor al eenigszins mede te zingen. Het is ons een bijzonder genoegen, dat juist op dit keerpunt in onze geschiedenis deze Vereeniging ons komt bezoeken. Volledigheidshalve mag ik aan deze geschiedenis nog toevoegen de mededeeling, dat op een paar fabriekjes na, welke werken voor eigen behoefte, alle ijsfabrieken in IJmuiden in een federatief verbond zijn vereenigd. Met behoud van ieders zelfstandigheid is er toch een innige samenwerking ontstaan en Mijnheer de Voorzitter,

24 22. hoewel onze Vereeniging een zuiver wetenschappelijke vereeniging is, hoop ik dat U mij niet ten kwade zult duiden, wanneer ik hier de bewering lanceer, dat een dergelijk federatief verband als wij te IJmuiden hebben voor de ijsindustrie, voor geheel Nederland zal moeten ontstaan voor de koelindustrie. Het is meer voorgekomen, dat een industrie door dwaze concurrentie zichzelf heeft vermoord en ik voorzie, dat wanneer de exploitanten van koel- en vrieshuizen elkaar niet weten te vinden dat dan het buitenland met de resultaten zal gaan strijken. Er ontwikkelt zich thans op dit gebied reeds een moorddadige concurrentiestrijd, een strijd, welke een zich pas ontwikkelende industrie zich niet kan veroorloven. Nederland biedt als groot producent van landbouw, veeteelt en tuinbouwartikelen een groot perspectief voor onze industrie. Mogen zij, die hier aanwezig zijn en allen op hun wijze de belangen van die industrie wenschen te dienen, zonder daarbij hun eigen belang te vergeten, beseffen dat ook in deze zaken eendracht de macht maakt. Ik zal thans beginnen met U in korte trekken uiteen te zetten enkele belangrijke dingen, welke U van onze fabrieken weten moet, alvorens ze te bezichtigen. De N.V. Vereenigde IJsfabrieken exploiteert de IJsfabriek,,Noordpool en,,ijmuiden. Zooals ik U reeds zeide is IJsfabriek,,IJmuiden de oudste ijsfabriek te IJmuiden en zou, wanneer ze niet geheel vernieuwd en gemoderniseerd was, vermoedelijk ook de slechtst ingerichte zijn. Niets is minder waar. Hoewel er in deze fabriek nog enkele overblijfselen van den stoomtijd en wat er aan vast zit te zien zijn, is in de laatste 10 jaren alles, wat ge daar zult zien, aangebracht. Wij hebben met deze fabriek dan ook resultaten bereikt, waarover wij tevreden mogen wezen. Indien enkele Uwer daarover cijfers wil hooren, ben ik gaarne bereid hedenmiddag deze bij onzen rondgang U zooveel mogelijk mede te deelen. In deze fabriek zult U o.a. aantreffen een gewapend betonnen ijsgenerator, waarover wij nog weleens het een en ander gepubliceerd hebben en welke thans naar wij hopen zijn laatste reparatie ondergaat,.namelijk, èèn geheele bekleeding van binnen met plaatijzer. De bekleeding met bitumen, destijds op advies van zgn. deskundigen aangebracht, is een,,failure geweest over de geheele linie. De reparatie is in vollen gang, de generator is gedemonteerd en U kunt dus deze

25 23. Compressor van cal. en Dieselmotor in het pand,,ijmuiden. IJsgenerator B.

26 24.

27 25. bezichtigen; de eene helft is gereed, de andere helft nog niet, zoodat U nog de volle aanvreting van het beton kunt zien. Straks bij het vertoonen van de lichtbeelden zal ik zoo vrij zijn U op nog enkele andere merkwaardigheden te wijzen. Met het oog op den tijd moet ik er thans vrij vlug overheen loopen. Ik moet U nog mededeelen dat de IJsfabriek,,IJmuiden, onze grootste fabriek, weer wordt uitgebreid, zoodat er gebroken, gegraven en gebouwd wordt, zoodat deze fabriek niet haar Zondags pak aan heeft, althans niet het pak, dan men wenscht aan te trekken voor hoog bezoek. Gij zijt alle wel voldoende in de fabriekspractijk ingewijd, om ook onder een minder mooi jasje de waarheid te ontdekken. In aansluiting hierop wil ik nog gaarne het volgende mededeelen. Onze vereeniging zou inplaats van deze excursie een excursie gemaakt hebben naar een ander koelhuis. Men heeft dit bezoek echter uitgesteld, omdat er in dezen tijd van het jaar in de koelhuizen weinig te zien is. Ik ben echter van geheel andere meening. Onze vennootschap weigert elk bezoek in den drukken tijd, speciaal wat betreft koelhuizen. Het bezoeken toch van de koelruimten, waar levensmiddelen van derden zijn opgeslagen, is, dunkt ons, alle verwerpelijkst en ik geloof dat de eigenaren van deze goederen indien hun gevraagd wordt of zij dergelijke bezoeken goedkeuren, zeker hun veto zouden uitspreken. Ik moet echter onmiddellijk hieraan toevoegen, dat ik bezwaar voor vriesruimten minder tel, omdat de temperaturen hier gewoonlijk een stootje van een bezoek wel kunnen velen en zoo zullen wij U ook kunnen laten zien vriesruimten met vleesch, boter, aardbeien en afgescheiden hiervan, een aparte vriesruimte voor visch en haring. Zooals ik U zeide, de IJsfabriek,,IJmuiden is de oudste fabriek en deze ijsfabriek heeft successievelijk aangekocht de in de buurt liggende panden, waaronder destijds ook de IJsfabriek,,Noordpool, zoodat langzamerhand het bebouwde oppervlak bedraagt ± 9000 M 3. Om U te oriënteeren zou ik thans willen beginnen met U te laten zien een foto in vogelvlucht genomen door de K.L.M., waarop ik U dan nader uiteen zal zetten de inrichtingen enz. van de terreinen. Op de hier aanwezige platte gronden kunt U zich dan nog wel nader oriënteeren. Een enkel woord wil ik nog wijden aan onze nieuw gebouwde

28 26. afdeeling en wel het koelhuis,,frigo. Dit koelhuis bestaat uit zes afdeelingen, is drie verdiepingen hoog en is gebouwd rechts van de lifttoren. Twee van deze zes afdeelingen zijn bestemd voor vriesruimten (temperaturen tot 20 C.) terwijl de andere vier afdeelingen gebruikt worden als koelruimten. Alle temperaturen kunnen worden bereikt en onderhouden door hoogstens 8 uur van de 24 hierop te vriezen. Het geheele koelhuis kan wat motoren, ammoniakverdeeling en licht betreft buiten worden bediend. Waar Vischbevriezing Patent Ottesen. alle afdeelingen toegelaten zijn als entrepot leek ons dit een vereischte. De ruimte, welke links van den lifttoren ligt, is bestemd voor uitbreiding, van welke uitbreiding U hier de teekeningen ziet hangen. De totale ruimte van de geprojecteerde uitbreiding is ongeveer 4 maal zoo groot als het bestaande koelhuis,,frigo. Wij wachten met deze uitbreiding al ruim 2 jaar op een ons toegezegde spoorlijn door de Middenhavenstraat, maar het komt ons voor dat 2 jaar wachten voor toezegging van deze zijde ons gedaan, als niet lang mag worden aangenomen. Vrijwel alle industrieën, gevestigd aan de Zuidzijde van de Rijksvisschershaven, hebben herhaaldelijk mondeling en schriftelijk aangedrongen op het tot stand komen van deze spoorlijn-aftakking. Resultaten bleven tot

29 27. heden uit. Wij zijn echter alle bijzonder verheugd, dat wij een toezegging kregen. Voor U verder de komende lantaarnplaatjes toe te lichten, moet ik nog wijzen op de inrichting voor het bevriezen van visch volgens het patent,,ottesen, een inrichting welke eenig is in ons land. Deze inrichting werkt thans ongeveer 8 jaar met steeds uitbreidend succes. Deze inrichting is ontstaan op initiatief van Uw bestuurslid, Ir. J.F.H. KOOPMAN, en zij het dan, dat wij in den loop der jaren, vooral in de eerste jaren, ons zelf meermalen hebben toegewenscht nooit aan deze methode te zijn begonnen, toch komt er op het oogenblik eenig perspectief hierin, zoodat wij vertrouwen hebben dat in de toekomst de gemaakte onkosten hieraan zich zullen betalen. Als volgende bijzonderheid mag ik nu nog wijzen op het feit, dat al ons vervoer over korte afstanden nog geschiedt met paarden, niettegenstaande wij daarnaast nog een vrij uitgebreid autopark er op na houden, voor het vervoer op langere afstanden. Onze ervaring heeft ons geleerd, dat het vervoer kort bij huis door paarden het goedkoopst is en dat men over het algemeen goedkooper paarden kan houden, wanneer men slechts voor deze paarden regelmatig werk heeft. Het moge dan waar zijn, dat auto s, wanneer zij niet worden gebruikt, niets kosten, daar staat tegenover dat paarden, wanneer zij gebruikt worden niets kosten, terwijl men den man, welke de auto bedient, wanneer deze gebruikt wordt, gewoonlijk onder de auto ziet liggen wanneer deze stilstaat. Thans ga ik over tot het vertoonen van een honderdtal lantaarnplaatjes, waarbij ik U de verklaring zal geven. Algemeene toejuichingen. Met het oog op het reeds zeer ver gevorderde uur stelt de 1 e Voorzitter voor, om event. vragen aan den Heer TUSENIUS in den n.m. bij het bezoek hem te willen stellen, Spr. meent zeker uit naam van alle aanwezigen te spreken, wanneer hij den Heer TUSENIUS bijzonder dank brengt voor zijne belangrijke mededeelingen en de dikwijls geestige en pikante wijze, waarop hij ze heeft voorgedragen. Verder wil Spr. nu reeds de dank der Vergadering uitspreken voor de uitstekende wijze, waarop vooral door den Heer TUSENIUS is bijgedragen om de leden der Vereeniging te Velsen en IJmuiden

30 28. een zeer bijzonderen dag aan te bieden. Spr. spreekt verder zijn beste wenschen uit voor den bloei der ondernemingen, waarvan de Heer TUSENIUS aan het hoofd staat. Toejuichingen. Niets meer aan de orde zijnde, wordt de vergadering gesloten. Delft, 15 Mei s-gravenhage, de 1 e Voorzitter, M. DE HAAS. de Secretaris-Penningmeester, J.F.H. KOOPMAN. Na afloop der vergadering kwamen de aanwezigen bijeen in de nieuwe Raadzaal van het Gemeentehuis te Velsen, waar zij door den Burgemeester, de Wethouders DUNNEBIER, HANDGRAAF en TUSENIUS en den Gemeente Secretaris werden ontvangen. De Burgemeester sprak de leden toe, waarop ververschingen werden aangeboden. De 1 e Voorzitter dankte namens de Vereeniging voor deze hartelijke en buitengewoon treffende ontvangst. Daarop verzamelden zich de leden der Vereeniging met genoemde leden van het Gemeente Bestuur van Velsen en den Secretaris aan een lunch in Hotel,,Velserbeek, aangeboden door de IJsfabriek der Vischhandel-Vereeniging, de IJsfabriek,,Nova, de Mij. tot Exploitatie van IJsfabrieken in Nederland en de Vereenigde IJsfabrieken. De tafel werd gepresideerd door den Heer LOUIS ALLARD, Directeur der IJsfabriek der Vischhandel-Vereeniging. Ook bij deze gelegenheid werd de dank der Vereeniging bij monde van haar 1 sten Voorzitter vertolkt. Prof. DE HAAS wees er op, dat deze vergadering met gulden letteren in de annalen der Vereeniging gegrift zal worden. De Burgemeester bracht de dank namens het Gemeente Bestuur aan de Gastheeren. De Heer TUSENIUS wees ook hier op de wenschelijkheid van samenwerking, waardoor een betere economie

31 29. kan worden bereikt. Een keurig slotwoord sprak de tafelpraeses en dankte daarbij allen, die tot het succes van dezen dag hadden bijgedragen, in het bijzonder den Heer TUSENIUS, Prof. KEESOM met zijn zoo belangwekkende voordracht over het vastmaken van helium en den Secretaris-Penningmeester der Vereeniging, aan wiens initiatief en goede zorgen de leden reeds zoo menige interessante en welgeslaagde vergadering hebben te danken. In den namiddag werd in verschillende groepen een eveneens zeer goed georganiseerd en belangwekkend bezoek gebracht aan de ijsfabrieken en het Koelhuis,,Frigo der Vereenigde IJsfabrieken te IJmuiden, na afloop waarvan de Secretaris-Penningmeester namens de aanwezigen een woord van warmen dank tot den Heer TUSENIUS sprak.

32 30. II. ONDERZOEKINGEN IN HET NATUURKUNDIG LABORATORIUM TE LEIDEN BETREFFENDE DE GEDRAGINGEN DER STOF BIJ ZEER LAGE TEMPERATUREN. VOORDRACHT gehouden voor den Algemeenen Nederlandschen Radio Omroep (A.N.R.O) door Prof. Dr. W.H. KEESOM op 18 Juli Mijn taak is U hedenavond een en ander mede te deelen over het Natuurkundig Laboratorium te Leiden en over de onderzoekingen, die daar verricht worden betreffende de gedragingen van de stof bij zeer lage temperaturen. Ik wil beginnen met iets uit de geschiedenis van het laboratorium. Men kan zeggen, dat de geschiedenis van het laboratorium als belangrijk centrum van wetenschappelijk onderzoek begint met het jaar 1882, toen KAMERLINGH ONNES het professoraat in de experimenteele natuurkunde en daarmede het directoraat over het laboratorium aanvaardde. Prof. ONNES zag zich geplaatst voor de taak het wetenschappelijk onderzoek in het laboratorium te organiseeren. Om redenen, die ik nu niet in den breede zal ontvouwen, koos hij als gebied, waarvoor het laboratorium in het bijzonder zou ingericht worden, het gebied der lage temperaturen. Enkele jaren te voren waren voor het eerst stikstof en zuurstof vloeibaar gemaakt, n.l. in 1877 door CAILLETET te Parijs en door PICTET te Genève. Er was toen echter nog geen sprake van, dat men die vloeistoffen kon hanteeren, zooals men dat nu kan, en b.v. in een bad van vloeibare zuurstof het gedrag van een of andere stof kon onderzoeken. Dit was het eerste doel, hetwelk KAMERLINGH ONNES zich voor oogen stelde. Hij bereikte het in Daarmede waren temperaturen bereikt van 183 C. en lager, 183 C. is n.l. het normale kookpunt van zuurstof. Door de dampen, die zich uit de kokende zuurstof ontwikkelen, snel weg te zuigen, kan de temperatuur van de vloeistof worden verlaagd tot 218 C. toe. Een volgende belangrijke stap wordt gedaan in Dan is,

33 31. nadat DEWAR reeds in 1898 voor het eerst waterstof had vloeibaar gemaakt, in het Leidsche laboratorium de installatie klaar, om op groote schaal waterstof vloeibaar te maken. Daarmede worden belangrijk lagere temperaturen bereikt. Het kookpunt van waterstof ligt bij 253 C. D.w.z., aangezien het absolute nulpunt ligt bij 273 C., nog slechts 20 graden van het absolute nulpunt verwijderd. In plaats van te spreken van temperaturen van 253 C. enz., tellen wij deze lage temperaturen liever vanaf het absolute nulpunt, en spreken we van 20 abs. of 20 Kelvin. Door wederom de dampen van de vloeibare waterstof snel weg te zuigen, kan de temperatuur verlaagd worden. Zoo tot 14 K., waarbij de waterstof vast wordt. Door nog verder te zuigen kan men zelfs met vaste waterstof komen tot ± 10 K. Was daarmede een belangrijk gebied van temperaturen voor nauwkeurige proefnemingen toegankelijk gemaakt, zeer spoedig daarna betreedt KAMERLINGH ONNES een nieuw gebied, door n.1. in 1908 het helium vloeibaar te maken. Daarmede worden nog weer belangrijk lager temperaturen bereikt. Het kookpunt van helium ligt bij 4,2 K. Door met een buitengewoon krachtig pompaggregaat de dampen van het vloeibare helium weg te pompen, kon KAMERLINGH ONNES in 1921 eene temperatuur bereiken, die door hem geschat werd op 0,82 K., dat wil dus zeggen nog slechts minder dan 0,9 graad van het absolute nulpunt verwijderd. Door deze stap was het Leidsche laboratorium aan de spits gekomen van het onderzoek bij lage temperaturen. De enkele woorden, waarmede ik dit beschreven heb, zijn intusschen in geenen deele in evenredigheid met de moeilijkheden, die KAMERLINGH ONNES heeft moeten overwinnen, om zoo ver te komen. Dat die moeilijkheden niet gering zijn geweest, blijkt wel hieruit, dat eerst in 1922 elders helium vloeibaar gemaakt is kunnen worden, niettegenstaande men aanhoudend pogingen daartoe in het werk gesteld had. Op het oogenblik beschikt men over vloeibaar helium te Toronto en te Berlijn. Echter nog niet in die mate als wij dat in Leiden doen. Intusschen: als wij aan de spits willen blijven, dan zal onze werkzaamheid niet moeten verslappen. In het bijzonder in Berlijn wordt hard gewerkt. Het in de vorige maand verschenen Tätig-