Aanvulling discussienota VPS-wetgevingsprogramma onderdeel RC en Raadkamer

Transcriptie

1 Aanvulling discussienota VPS-wetgevingsprogramma onderdeel RC en Raadkamer In 2012 is het programma Versterking prestaties in de strafrechtketen (VPS) van start gegaan. Onderdeel daarvan is de modernisering van het Wetboek van Strafvordering (Sv). Daartoe zijn over verschillende onderwerpen uit het wetboek discussiestukken opgesteld waarin naar aanleiding van gesignaleerde knelpunten mogelijke oplossingen ter verbetering van de systematiek en hanteerbaarheid worden verkend. Op basis van deze stukken worden binnen en buiten het ministerie van Veiligheid en Justitie reacties verzameld, onder meer op het Congres over de modernisering van het Wetboek van Strafvordering op 19 juni De reacties worden betrokken bij de afweging om nieuwe wetgeving tot stand te brengen, onderdelen van bestaande wetgeving te herzien of in stand te houden. De modernisering strekt niet tot een stelselherziening, maar tot een verhoging van de bruikbaarheid en inzichtelijkheid van het wetboek voor de praktijk en de burger. In de conceptfase wordt reeds zo veel mogelijk rekening gehouden met de opvattingen van de ketenpartners die in een zogenaamde preconsultatie worden besproken. De preconsultatiefase loopt door na het Congres, in expertmeetings zullen de conceptwetsvoorstellen met de rechtspraktijk en de wetenschap worden besproken. Hierna volgt de formele consultatie. De aangepaste conceptwetsvoorstellen worden voorgelegd aan de rechtspraktijk, gaan in (internet)consultatie, worden voorgelegd aan de Afdeling Advisering van de Raad van State en worden daarna in procedure gebracht bij Tweede- en Eerste Kamer. Het voorliggende discussiestuk is bedoeld om reacties te verzamelen die als bouwstenen kunnen dienen voor het opstellen van conceptwetsvoorstellen in het kader van een nieuw Wetboek van Strafvordering. Tijdens het VPS-congres op 19 juni 2014, alsmede onder andere in de werkgroep KEIstrafrecht (op 26 juni 2014) is de discussienota RC en Raadkamer besproken. Deze besprekingen leverden een eerste aanzet op tot nadere uitwerking, die in dit document wordt gepresenteerd. 1. Inleiding Een van de doelstellingen van het VPS-wetgevingsprogramma is een betere voorbereiding van het onderzoek ter terechtzitting. Voorkomen moet worden dat zaken bij de zittingsrechter komen waarvan het onderzoek nog niet is afgerond (pro-forma problematiek) of dat zaken door de zittingsrechter moeten worden aangehouden omdat het onderzoek niet volledig is. Dit leidt tot nodeloze vertraging en brengt de kwaliteit van de rechtspleging in gevaar. Basisgedachte is dat een verbetering van de voorbereiding van het onderzoek ter terechtzitting (mede) haar beslag zou moeten krijgen in het vooronderzoek. De nieuwe toezichthoudende rol van de rechter-commissaris op grond van de wet versterking positie rechter-commissaris biedt daartoe aanknopingspunten. Er kan worden voortgebouwd op de structuur en de bevoegdheden die de wet versterking positie rechter-commissaris en de wet herziening regels processtukken hebben gebracht in de regeling van het vooronderzoek, in het bijzonder het instrument van de regiebijeenkomst. Een belangrijk aandachtspunt in dit verband is het waarborgen van de relatie met de zittingsrechter; zowel op het niveau van de wet als in organisatorische zin. De zittingsrechter moet immers bouwen op de resultaten van het vooronderzoek en erop kunnen vertrouwen dat precies dàt onderzoek is verricht dat hij nodig heeft voor de berechting van de verdachte. Tevens is van belang te bewerkstelligen dat verbeterde mogelijkheden tot voorbereiding van het eindonderzoek ook daadwerkelijk worden benut. Dit kan door het OM en de verdediging met respect voor hun strafprocessuele positie hiertoe binnen het procedurele kader aan te sporen. Dit leidt tot het voorstel van een beperkte aanpassing van de wettelijke regeling, die op drie onderdelen zou moeten worden toegespitst: 1

2 De mogelijkheid van opheffing van de pro-forma fase (door opheffen van beperking gevangenhouding in het vooronderzoek) door de raadkamer, onder gelijktijdige verruiming van de mogelijkheden om in het vooronderzoek de toepassing van de voorlopige hechtenis en de voortgang van het opsporingsonderzoek te controleren, alsmede waarborging van de rechten die de verdachte thans ontleent aan de overgang van vooronderzoek naar het openbare eindonderzoek; versteviging van de positie van de rechter-commissaris om regie te voeren; het optreden van de R-C kan wellicht kracht worden bijgezet door bredere toepassing van het noodzakelijkheidscriterium door de zittingsrechter; het beter met elkaar in verband brengen van de voorbereiding van de rechtercommissaris en de wensen van de zittingsrechter in het kader van de voorbereiding van het onderzoek ter terechtzitting. Hieronder volgt een uitwerking van de drie genoemde voorstellen tot wijziging. 2. Opheffing pro-forma fase De opheffing van de pro-forma fase kan in wettechnisch opzicht eenvoudig worden gerealiseerd door aanpassing van artikel 66, derde lid, Sv, in die zin, dat het in bijzondere of zware strafzaken mogelijk is de strikte limitering tot 90 dagen voorlopige hechtenis te doorbreken. Dit betekent dat indien de zaak nog niet gereed is voor berechting de raadkamer de mogelijkheid krijgt te beslissen dat het voorbereidende onderzoek voortduurt na het verstrijken van de 90 dagen gevangenhouding. De verlenging van de voorlopige hechtenis vindt dan in het vervolg plaats door de raadkamer, in plaats van door de pro-forma zittingsrechter. Er ontstaat aldus meer tijd voor taakuitoefening door de rechter-commissaris met betrekking tot toezicht op de voortgang, evenwichtigheid en volledigheid van het onderzoek(sdossier). In dit kader kunnen ook meerdere regiebijeenkomsten worden gehouden. Inzet van de R-C biedt meer mogelijkheden (in de zin van toegesneden bevoegdheden en continue beschikbaarheid) voor sturing op de afronding van het vooronderzoek en het zittingsrijp maken van de zaak, dan de pro-forma rechter tot zijn beschikking heeft. Teneinde een gefundeerde beslissing over voortzetting van het voorbereidend onderzoek door de raadkamer als hiervoor bedoeld mogelijk te maken, kan worden voorzien in advisering door de R-C van de raadkamer, hetzij schriftelijk, hetzij in persoon. Vraag is wel op welke wijze de rechtswaarborgen die de gedwongen overgang naar het eindonderzoek thans oplevert voor de voorlopig gehechte verdachte, kunnen worden gecompenseerd. Dit geldt allereerst voor de toepassing van de voorlopige hechtenis zelf. Aanpassing van de regeling vindt plaats in het kader van het onderdeel Voorlopige hechtenis van het VPS-wetgevingsprogramma. Er zal hoe dan ook voor moeten worden gezorgd dat de reducerende werking die de 90-dagen regel heeft op de toepassing en duur van de voorlopige hechtenis op andere wijze wordt gehandhaafd. Aan de toetsing van geval en grond voor voorlopige hechtenis in het kader van de verlenging van de gevangenhouding dienen inhoudelijk steeds zwaardere eisen te worden gesteld naarmate de voorlopige hechtenis langer duurt (conform EHRM-rechtspraak). Dit brengt met zich dat beeïndiging van de voorlopige hechtenis op enig moment, ook bij een nog voortdurend voorbereidend onderzoek, aangewezen kan zijn. 2

3 Nog een aantal andere rechtswaarborgen dreigt te vervallen bij opheffing van de pro-forma fase. De overgang van vooronderzoek naar (pro-forma) eindonderzoek markeert het begin van openbaarheid van het strafproces. In het verlengde hiervan heeft de overgang naar het eindonderzoek waartoe de beperking van de duur van de voorlopige hechtenis in het vooronderzoek leidt, een aantal positieve gevolgen voor de rechtspositie van de verdachte. Zo kan na de overgang naar het onderzoek ter terechtzitting aan de verdachte niet langer inzage in de processtukken worden geweigerd (artikel 33 Sv). Voorts heeft de pro-forma dagvaarding een belangrijke informatieve functie voor de verdachte. Want hoewel de dagvaarding door het OM nog kan worden gewijzigd, krijgt de verdachte al inzicht in de inhoud en omvang van de vervolging. De verdediging kan zich op grond van die informatie voorbereiden op het onderzoek ter terechtzitting. Als compensatie van de genoemde rechtswaarborgen kan worden gedacht aan: bepaling dat het OM na drie of zes maanden voorlopige hechtenis een (voorlopige) tenlastelegging voor dient te leggen; behandeling door de raadkamer in beginsel in het openbaar te laten plaatsvinden (vgl. artikel 66, derde lid, laatste volzin, Sv); het stellen van zwaardere eisen aan onthouding van processtukken naar gelang het onderzoek langere tijd duurt. 3. Regie en de relatie met de zittingsrechter Een betere voorbereiding van het eindonderzoek tijdens het vooronderzoek, op basis van de toezichthoudende rol van de rechter-commissaris, veronderstelt dat de rechter-commissaris meer regie gaat voeren, gericht op een zo volledig en evenwichtig mogelijk onderzoek(sdossier); het panklaar maken van zaken voor de berechting. De zittingsrechter profiteert echter alleen van het voorbereidende werk van de rechtercommissaris als die zorgt dat het onderzoek wordt verricht waaraan de zittingsrechter behoefte heeft in het kader van de berechting. In dat licht is het van groot belang om het verband tussen de taakuitoefening van de rechter-commissaris en de zittingsrechter te borgen. De rechter-commissaris zal zijn taakuitoefening bewust moeten richten op hetgeen de zittingsrechter nodig heeft. Uit eigen ervaring als zittingsrechter zal de R-C over het algemeen wel kunnen inschatten wat van belang is voor een goede beantwoording van de voor- en hoofdvragen ter zitting. Maar daarnaast moet ook worden gezocht naar procedurele mogelijkheden die afstemming tussen vooronderzoek en eindonderzoek verbeteren. Er kan worden voorzien in een wettelijke bepaling die afstemming tussen RC en zittingsrechter (evenals tussen RC en raadkamer) mogelijk maakt. Bij bespreking van de VPS-discussienota RC en raadkamer in de werkgroep KEI-strafrecht werd gesuggereerd om het verband tussen taakuitoefening van de rechter-commissaris en wensen van de zittingsrechter te leggen, door in een zo vroeg mogelijk stadium een zittingscombinatie aan te wijzen voor de berechting die vanaf dat moment ook reeds in het vooronderzoek kan acteren als raadkamer. Die raadkamer kan de verlenging van de voorlopige hechtenis op zich nemen, evenals het beslissen op beroep/bezwaarschriften tegen handelingen van de rechter-commissaris. In dit model wordt ondanks de gewijzigde indeling van het strafproces waarin het vooronderzoek duurt tot het moment waarop het opsporingsonderzoek inhoudelijk gereed is en dagvaarding kan volgen toch voorzien in 3

4 pro-actieve betrokkenheid van de zittingsrechter. 1 In het geschetste model gaan het strafprocessuele kader hand in hand met een effectievere inzet op organisatorisch vlak. Voordeel is in organisatorisch opzicht verder dat er eigenlijk slechts twee rechters zouden zijn in het strafproces: de rechter-commissaris en de raadkamer/zittingsrechter. Thans zijn niet zelden veel meer diverse formaties betrokken (R-C, raadkamer 2, raadkamer gevangenhouding, pro-forma zittingsrechter en zittingsrechter). Wel moet worden bezien of een dergelijke werkwijze (vroegtijdig aangewezen zittingscombinatie fungeert ook als raadkamer) in praktisch opzicht te realiseren is. De wisselende formaties worden naar het zich laat aanzien ook ingegeven door roostertechnische problemen en de wens personeel efficiënt in te zetten. Als alternatief kan ook het vroegtijdig aanwijzen van (alleen) een zittingsvoorzitter die deelneemt aan de raadkamer bijdragen aan een sterker verband tussen het voorbereidende en het eindonderzoek. Andere organisatorische oplossingen voor het borgen van de relatie tussen vooronderzoek en zittingsrechter zijn wellicht ook denkbaar. Van belang is dan dat de nieuwe wettelijke regeling zo veel als mogelijk aldus kan en moet worden ingericht,dat die een (eventueel per gerecht) verschillende organisatorische invulling mogelijk maakt. 4. Versterking regievoering rechter-commissaris De rol van de rechter-commissaris in het kader van de effectieve voorbereiding van het onderzoek ter terechtzitting zou kracht moeten worden versterkt door de middelen die de R-C in dit verband heeft te bieden denk aan onderzoeksmogelijkheden en het voeren van regie een minder vrijblijvend karakter te geven. Bespreking van de discussienota tijdens het congres en in de werkgroep KEI-strafrecht bevestigde de veronderstelling dat in dit opzicht niet zozeer moet worden gedacht aan het voorzien in dwingende bevoegdheden die de rechter-commissaris jegens de procesdeelnemers zou moeten toepassen. Dit is onder andere ongewenst in het licht van de evenwichtige verdeling van taken en bevoegdheden in de regeling van het vooronderzoek van belang dat de bevoegdheidsverdeling tussen officier van justitie en rechter-commissaris. Duidelijk te onderscheiden taken en bevoegdheden van enerzijds de officier van justitie en anderzijds de rechter-commissaris voorkomen immers het gevaar van twee kapiteins op het schip. Uitgangspunt is dat de officier van justitie verantwoordelijk is voor het opsporingsonderzoek en de vervolgingsbeslissing, terwijl de rechter-commissaris toezichthoudende taken uitoefent. Op basis van zijn taak kan de rechter-commissaris wel komen tot een beoordeling van de volledigheid en evenwichtigheid van het onderzoek(sdossier), en regie voeren met betrekking tot de stappen die samen met de procesdeelnemers gezet worden om te komen tot een zo volledig mogelijk onderzoek. Ter bevordering van de effectiviteit van de regiebijeenkomst is van belang dat deze modaliteit waarin over de stand van zaken van het onderzoek en de wensen van de officier van justitie en de verdediging in dezen kan worden overlegd, van nadere (procedurele) regels wordt voorzien. 1 De raadkamer zou mogelijk ook opdrachten moeten kunnen geven aan de R-C, bijvoorbeeld om in een regiebijeenkomst bepaalde onderdelen van het onderzoek voor te leggen aan OM en verdediging of bepaalde aanvullende onderzoekshandelingen te verrichten. 2 Voor beslissing op beroep/bezwaar tegen handelingen R-C, toepassing artikel 36 Sv etc. 4

5 Ten slotte zou het optreden van de R-C kracht kunnen worden bijgezet door tijdens het onderzoek ter terechtzitting wettelijk aan te duiden- consequenties te verbinden aan het feit dat OM of verdediging geen gebruik hebben gemaakt van onderzoeksmogelijkheden (van de R-C) die in het vooronderzoek ter beschikking stonden. Het noodzakelijkheidscriterium zou ondersteund door een wettelijke regeling door de zittingsrechter moeten kunnen worden toegepast ten aanzien van deze tardieve onderzoekswensen (o.a. horen van getuigen), uiteraard indien zulks aangewezen wordt geacht. Het zal dan gaan om verzoeken om aanvullende onderzoekshandelingen waarvan niet valt in te zien waarom deze niet eerder in het vooronderzoek zijn gedaan. Specifieke vraagpunten voortvloeiend uit deze notitie: 1. Vindt u dat de raadkamer de mogelijkheid moet krijgen te beslissen dat in zaken die dat behoeven, het voorbereidende onderzoek voortduurt na het verstrijken van de 90 dagen gevangenhouding? 2. Zo ja, bent u het ermee eens dat in dat geval, ter compensatie van de voorlopig gehechte verdachte, - het OM op dat moment (of bijvoorbeeld na drie of zes maanden voorlopige hechtenis) een (voorlopige) tenlastelegging voor dient te leggen; - de behandeling door de raadkamer van de toetsing voorlopige hechtenis in beginsel in het openbaar plaatsvindt; - aan het onthouden van processtukken aan de verdachte zwaardere eisen worden gesteld naar gelang het onderzoek langere tijd duurt? 3. Vindt u het nuttig indien wordt voorzien in een wettelijke bepaling die afstemming tussen RC en zittingsrechter (evenals tussen RC en raadkamer) mogelijk maakt? 4. Vindt u het nuttig indien de regiebijeenkomst (artikel 185) van nadere (procedurele) regels wordt voorzien? Zo ja, heeft u suggesties welke regels dit zouden moeten zijn? 5. Vindt u het nuttig indien wordt voorzien in de mogelijkheid dat de zittingsrechter onderzoekswensen (bijvoorbeeld verzoek om deskundigenonderzoek of getuigenverhoor) waarvan niet valt in te zien waarom deze niet eerder in het vooronderzoek zijn gedaan, restrictief toetst (bijvoorbeeld aan het noodzakelijkheidscriterium)? [BD/DWJZ/SSR -25 augustus 2014] 5