LOGISTIEK VASTGOED IN CIJFERS 2016

Transcriptie

1 LOGISTIEK VASTGOED IN CIJFERS 2016 STATISTIEK VAN DE NEDERLANDSE MARKT VOOR DISTRIBUTIECENTRA EN OPSLAGRUIMTEN DRS. R.L. BAK

2

3 LOGISTIEK VASTGOED IN CIJFERS 2016 Statistiek van de Nederlandse markt voor distributiecentra en opslagruimten Drs. R.L. Bak

4 COLOFON SAMENSTELLING R.L. Bak GRAFISCHE VORMGEVING EN ILLUSTRATIES Kaartbeeld, Scherpenzeel OMSLAG PROOF the alignment agency FOTOGRAFIE WDP, Roger Dohmen (omslag) ISBN/EAN: copyright 2017 drs R.L. Bak Zeist Bronvermelding is verplicht BESTELINFORMATIE Verkrijgbaar bij: NVM Business Fakkelstede HZ Nieuwegein Telefoon: (030)

5 WOORD VOORAF Met het oog op de continuïteit stemt de opzet van deze vierde editie van Logistiek vastgoed in Cijfers grotendeels overeen met eerdere uitgaven. Ook in deze editie hebben door de auteur verzamelde gegevens als voornaamste informatiebron gefungeerd. Een woord van dank is verschuldigd aan WDP (Warehouses De Pauw) voor het beschikbaar stellen van fotomateriaal. Zeist Drs R.L. Bak 3

6 4

7 INHOUD Woord vooraf 3 Lijst van tabellen 7 Voorraad 9 Bouwkosten 27 Vraag 31 Aanbod 43 Huurprijzen 51 Beleggingen 55 Rendementen 61 BIJLAGE Grote gemeenten in Nederland 65 Indeling van Nederland in Corop-gebieden 66 5 Trefwoordenregister 67

8

9 LIJST VAN TABELLEN VOORRAAD 1 Voorraad logistiek vastgoed per provincie 2 Voorraad logistiek vastgoed per landsdeel 3 Nieuwbouw van logistiek vastgoed per provincie 4 Voorraad logistiek vastgoed per gemeente 5 Voorraad logistiek vastgoed per woonkern BOUWKOSTEN 1 Richtprijzen nieuwbouw distributiecentra 2 Richtprijzen nieuwbouw distributiecentra exclusief fundering VRAAG 1 Vraag naar logistiek vastgoed per provincie 2 Vraag naar logistiek vastgoed per landsdeel 7 AANBOD 1 Aanbod van logistiek vastgoed per provincie 2 Aanbod van logistiek vastgoed naar leeftijd per provincie 3 Aanbod van logistiek vastgoed per landsdeel HUURPRIJZEN 1 Gemiddelde huurprijs van logistiek vastgoed per landsdeel BELEGGINGEN 1 Beleggingen in logistiek vastgoed per provincie 2 Beleggingen in logistiek vastgoed naar type belegger RENDEMENTEN 1 Gemiddelde bruto aanvangsrendementen van bedrijfsgebouwen

10

11 VOORRAAD Als basismateriaal voor de statistiek over de voorraad logistiek vastgoed dienen data die zijn verkregen door eigen waarneming, waarbij de grootte van de voorraad alsmede de samenstelling ervan door een inventarisatie per woonkern is vastgesteld. Een belangrijk hulpmiddel is de Basisregistraties Adressen en Gebouwen (BAG), een door het Kadaster beheerde objectendatabase. Alleen gebouwen met een oppervlakte boven de vierkante meter worden geïnventariseerd. Als oppervlakte-eenheid wordt het verhuurbaar vloeroppervlak (v.v.o.) genomen. Ultimo 2015 telde Nederland logistieke gebouwen. In tabel 4 en 5 van deze publicatie zijn uitsluitend die gemeenten en woonkernen opgenomen met een logistieke voorraad van vierkante meter en meer. Tegen de voorraad kunnen ook andere statistische gegevens worden afgezet, zoals het aanbod voor de berekening van de leegstand en de vraag voor de vaststelling van de verhuisdynamiek. BEGRIPSOMSCHRIJVINGEN CONCENTRATIEGETAL De regionale spreiding van logistiek vastgoed kan worden berekend met behulp van concentratiegetallen. Een score van 100 betekent dat het aandeel dat een gemeente in logistiek vastgoed heeft, gelijk is aan het nationaal gemiddelde. Een score lager dan 100 duidt op een ondervertegenwoordiging en een score hoger dan 100 op een oververtegenwoordiging. Het concentratiegetal ontstaat door vermenigvuldiging van de concentratie-index met 100. De concentratieindex is hier berekend volgens de formule: [voorraad COROP X/voorraad Nederland]/ [oppervlak COROP X/oppervlak Nederland] DISTRIBUTIECENTRUM Onder een distributiecentrum wordt verstaan een grootschalige bedrijfsruimte voorzien van laad- en loskuilen waarin verschillende logistieke diensten worden uitgevoerd, zoals opslag, overslag en groupage. LOGISTIEK VASTGOED Bedrijfsruimten geschikt voor logistieke functies. Hiertoe worden gerekend distributiecentra en (grootschalige) opslagruimten. VERHUURBAAR VLOEROPPERVLAK Dit is het bruto vloeroppervlak minus technische ruimten, verticale stijgpunten en dragende binnenwanden. De omschrijving van het verhuurbaar vloeroppervlak is vastgelegd in de NEN VOORRAAD Met voorraad wordt bedoeld het totaal van leegstaande en in gebruik zijnde distributiecentra en opslagruimten. Ook gebouwen die op het moment van registratie nog in aanbouw zijn, worden tot de voorraad gerekend. Distributiecentra die nog kunnen worden gebouwd, worden buiten de statistiek gehouden. 9

12 VOORRAAD LOGISTIEK VASTGOED NAAR EIGENDOMSSITUATIE % % Huur Koop VOORRAAD VOORRAAD LOGISTIEK VASTGOED NAAR GEBOUWGROOTTE % % m 2 minder dan meer dan VOORRAAD LOGISTIEK VASTGOED NAAR BEREIKBAARHEID % % Afstand tot snelweg minder dan 1 km 1 tot 3 km 3 tot 5 km 5 tot 7 km meer dan 7 km

13 1 VOORRAAD LOGISTIEK VASTGOED PER PROVINCIE, 31 DECEMBER x m 2 Groningen Friesland Drenthe Overijssel Gelderland Utrecht Flevoland Noord-Holland Zuid-Holland Zeeland Noord-Brabant Limburg Nederland VOORRAAD LOGISTIEK VASTGOED NAAR BOUWPERIODE, 31 DECEMBER % voor VOORRAAD ONTWIKKELING VAN DE VOORRAAD LOGISTIEK VASTGOED, 31 DECEMBER x miljoen m

14 NIEUWBOUW VAN LOGISTIEK VASTGOED NAAR EIGENDOMSSITUATIE x m Huur Koop VOORRAAD NIEUWBOUW VAN LOGISTIEK VASTGOED NAAR GEBOUWGROOTTE x m minder dan meer dan NIEUWBOUW VAN LOGISTIEK VASTGOED NAAR BEREIKBAARHEID x m Afstand tot snelweg minder dan 1 km 1 tot 3 km 3 tot 5 km 5 tot 7 km meer dan 7 km

15 2 VOORRAAD LOGISTIEK VASTGOED PER LANDSDEEL, 31 DECEMBER x m 2 Noord-Nederland Coevorden Heerenveen Veendam Oost-Nederland Apeldoorn Ede Enschede Montferland Nijmegen Tiel Wijchen Zwolle Midden-Nederland Almere Amersfoort Nieuwegein Utrecht Zeewolde West-Nederland Alphen aan den Rijn Amsterdam Haarlemmermeer Rotterdam Waddinxveen Westland Zuid-Nederland Breda Eindhoven Moerdijk Oosterhout Tilburg Veghel Venlo Venray Waalwijk VOORRAAD

16 3 NIEUWBOUW VAN LOGISTIEK VASTGOED PER PROVINCIE x m 2 Groningen Friesland Drenthe Overijssel Gelderland Utrecht Flevoland Noord-Holland Zuid-Holland Zeeland Noord-Brabant Limburg Nederland VOORRAAD ONTWIKKELING VAN DE VOORRAAD IN DE BELANGRIJKSTE GEMEENTEN 2000= Amsterdam Haarlemmermeer Rotterdam Tilburg Venlo Nederland ONTWIKKELING VAN DE VOORRAAD IN DE BELANGRIJKSTE PROVINCIES 2000= Gelderland Limburg Noord-Brabant Noord-Holland Zuid-Holland Nederland

17 CONCENTRATIE VAN LOGISTIEK VASTGOED PER COROP-GEBIED, 31 DECEMBER 2015 Concentratiegetal minder dan tot tot tot tot en meer 15 VOORRAAD 0 50 km

18 4 VOORRAAD LOGISTIEK VASTGOED PER GEMEENTE, 31 DECEMBER VOORRAAD voorraad logistiek vastgoed m 2 aandeel huursector % aandeel nieuwbouw aandeel leegstand Aa en Hunze Aalsmeer Aalten Achtkarspelen Alkmaar Almelo Almere Alphen aan den Rijn Amersfoort Amstelveen Amsterdam Apeldoorn Arnhem Assen Barendrecht Barneveld Beek (L) Bergambacht Bergen (L) Bergen op Zoom Berkelland Best Beuningen Beverwijk Binnenmaas Bodegraven-Reeuwijk Boxtel Breda Bunschoten-Spakenburg Buren Coevorden Cuijk Culemborg Dalfsen De Ronde Venen Delft Den Bosch Den Haag Den Helder Deurne Deventer Diemen Doesburg Doetinchem Dordrecht Duiven Echt-Susteren Ede Eersel Eijsden-Margraten

19 voorraad logistiek vastgoed m 2 aandeel huursector % aandeel nieuwbouw aandeel leegstand Eindhoven Emmen Enkhuizen Enschede Epe Etten-Leur Geertruidenberg Geldermalsen Geldrop-Mierlo Gennep Gilze en Rijen Goeree-Overflakkee Goirle Gorinchem Gouda Haaksbergen Haarlemmermeer Halderberge Hardenberg Harderwijk Harlingen Heerenveen Heerhugowaard Heerlen Hellevoetsluis Helmond Hendrik Ido Ambacht Hengelo Heumen Heusden Hilvarenbeek Hilversum Hollands Kroon Hoogeveen Hoogezand-Sappemeer Hoorn Horst aan de Maas Houten Hulst Kampen Kapelle Katwijk Kerkrade Koggenland Langedijk Lansingerland Leeuwarden Leiden Leidschendam-Voorburg Leudal VOORRAAD

20 18 VOORRAAD voorraad logistiek vastgoed m 2 aandeel huursector % aandeel nieuwbouw aandeel leegstand Leusden Lingewaard Lisse Maasdriel Maastricht Medemblik Meppel Middelburg Midden-Delfland Midden-Drenthe Moerdijk Montferland Neder-Betuwe Neerijnen Nieuwegein Nijkerk Nijmegen Nissewaard Noordenveld Noordoostpolder Oldenzaal Ommen Oost Gelre Oosterhout Opsterland Oss Oud-Beijerland Oude IJsselstreek Ouder-Amstel Overbetuwe Papendrecht Peel en Maas Pijnacker-Nootdorp Putten Raalte Renswoude Ridderkerk Rijssen-Holten Roerdalen Roermond Roosendaal Rotterdam Schiedam Schijndel Sint-Oedenrode Sittard-Geleen Sliedrecht Slochteren Smallingerland Soest

21 voorraad logistiek vastgoed m 2 aandeel huursector % aandeel nieuwbouw aandeel leegstand Someren Son en Breugel Staphorst Steenwijkerland Stichtse Vecht Sudwest Fryslan Terneuzen Teylingen Tiel Tilburg Uden Uithoorn Utrecht Veendam Veenendaal Veghel Veldhoven Velsen Venlo Venray Vianen Vlissingen Voorschoten Waalwijk Waddinxveen Weert Weesp Westland Wijchen Woerden Woudrichem Zaanstad Zaltbommel Zeewolde Zeist Zevenaar Zoetermeer Zuidhorn Zuidplas Zutphen Zwijndrecht Zwolle VOORRAAD

22 5 VOORRAAD LOGISTIEK VASTGOED PER WOONKERN, 31 DECEMBER VOORRAAD voorraad logistiek vastgoed m 2 aandeel huursector % aandeel nieuwbouw aandeel leegstand Aalsmeer Aduard Alkmaar Almelo Almere-Buiten Almere-Haven Almere-Stad Alphen aan den Rijn Amersfoort Amstelveen Amsterdam Apeldoorn Arnhem Assen Barendrecht Barneveld Beilen Bergambacht Bergen (L) Bergen op Zoom Bergschenhoek Beringe Berkel en Rodenrijs Best Beuningen Beverwijk Bleiswijk Blokker Bodegraven Borculo Born Boxtel Breda Breukelen Broek op Langedijk Bunschoten Coevorden Cuijk Culemborg De Kwakel De Lier De Meern Dedemsvaart Delfgauw Delft Den Bosch Den Dolder Den Haag Den Helder Deurne

23 voorraad logistiek vastgoed m 2 aandeel huursector % aandeel nieuwbouw aandeel leegstand Deventer Didam Diemen Diessen Dinxperlo Doesburg Doetinchem Dordrecht Drachten Drachten-Azeven Drunen Duiven Duivendrecht Echt Eck en Wiel Ede Eersel Eindhoven Elst Emmeloord Emmen Enkhuizen Enschede Epe Erp Etten-Leur Gameren Geldermalsen Geldrop Giessen Gieten Gilze Goirle Gorinchem Gouda Groenlo Gronsveld Haaften Haaksbergen Hardenberg Harderwijk Harlingen Hazeldonk Hazerswoude-Dorp Hedel Heerenveen Heerhugowaard Heerlen Heijen Hellevoetsluis VOORRAAD

24 22 VOORRAAD voorraad logistiek vastgoed m 2 aandeel huursector % aandeel nieuwbouw aandeel leegstand Helmond Hendrik Ido Ambacht Hengelo Herkenbosch Heteren Hilversum Hoek van Holland Hoensbroek Holten Honselersdijk Hoofddorp Hoogeveen Hoogezand Hoorn Horst Houten Huissen IJsselmuiden Ittervoort Kampen Kapelle Katwijk Kerkrade Klundert Kolham Leeuwarden Leiden Leidschendam Leusden Lienden Lijnden Lisse Maarssen Maasbree Maasdam Maasdijk Maasland Maastricht Maastricht-Airport Maurik Meppel Middelburg Middelharnis Middenmeer Mijdrecht Moerdijk Monster Nederasselt Neer Nieuwegein

25 voorraad logistiek vastgoed m 2 aandeel huursector % aandeel nieuwbouw aandeel leegstand Nieuwleusen Nieuw-Vennep Nijkerk Nijmegen Nootdorp Obdam Ochten Oldenzaal Ommen Oosterblokker Oosterhout Oostrum Oss Oud Gastel Oud-Beijerland Oude Meer Oudenbosch Papendrecht Peize Putten Raalte Raamsdonksveer Renswoude Ridderkerk Rijnsburg Ritthem Roermond Roosendaal Rotterdam Rotterdam Botlek Rotterdam Hoogvliet Rotterdam Maasvlakte Rotterdam Pernis Rotterdam Vondelingenplaat Rotterdam-Albrandswaard Rozenburg Sas van Gent Sassenheim Schiedam Schijndel Schiphol Schiphol-Rijk s-heerenberg Sint Jansteen Sint-Oedenrode Sittard Sliedrecht Sneek Soest Soesterberg VOORRAAD

26 24 VOORRAAD voorraad logistiek vastgoed m 2 aandeel huursector % aandeel nieuwbouw aandeel leegstand Someren Son Spijkenisse Staphorst Steenwijk Surhuisterveen Swalmen Tegelen Tiel Tilburg Uden Utrecht Vaassen Varsseveld Veendam Veenendaal Veghel Veldhoven Velsen-Noord Venlo Venray Vianen Voorhout Voorschoten Waalwijk Waardenburg Waddinxveen Walsoorden Weert Weesp Westzaan Wijchen Woerden Wognum Zaandam Zaltbommel Zeewolde Zevenaar Zevenbergen Zevenhuizen Zoetermeer Zutphen Zwaag Zwaagdijk Zwijndrecht Zwolle

27 VOORRAAD LOGISTIEK VASTGOED NAAR GEMEENTEGROOTTE, 31 DECEMBER 2015 % meer dan GEMEENTEN MET DE GROOTSTE VOORRAAD LOGISTIEK VASTGOED, 31 DECEMBER 2015 x m 2 Tilburg Rotterdam Venlo Amsterdam Haarlemmermeer Moerdijk Eindhoven Breda Venray Veghel VOORRAAD BEDRIJFSTERREINEN MET DE GROOTSTE VOORRAAD LOGISTIEK VASTGOED, 31 DECEMBER 2015 x m 2 Westpoort (Amsterdam) Trade Port West (Venlo) Acht (Eindhoven) Haven (Waalwijk) Smakterheide (Venray) Lageweide (Utrecht) Distripark Botlek (Rotterdam) Distripark Maasvlakte (Rotterdam) Medel (Tiel) Venlo Trade Port (Venlo)

28

29 BOUWKOSTEN Gemakkelijk hanteerbare kostengetallen waarmee men snel bouwkosten van distributiecentra kan bepalen, zijn te vinden in de taxatieboekjes van BIM Media. Daarin wordt een onderscheid gemaakt tussen vierkante distributiecentra en rechthoekige distributiecentra. Bij het bepalen van de kosten wordt uitgegaan van het principe dat 4 tot 5% van het gebouw inpandig kantoor is, 1,8% van de gevel uit gevelopeningen met aluminium kozijnen bestaat en dat de dichte gevel uit dubbelwandige gevelbeplating met metselwerk bestaat. Verder is 3% technische ruimte en is de betonvloer afgewerkt met coating en belijning. De technische installatie bestaat uit onder meer een aparte ketel voor het inpandige kantoor en gasgestookte luchtverhitters in het distributiecentrum, PVCriolering, decentrale mechanische afzuiging en centrale licht- en krachtinstallatie. Een betrouwbaar beeld van de kostenontwikkelingen in de bouw geven de BDB-indexcijfers. Deze cijfers al decennialang een standaard voor de bouwwereld worden maandelijks berekend door het Bureau Documentatie Bouwwezen. De BDB-cijfers zijn zogeheten input-indexcijfers. Dat wil zeggen dat wordt uitgegaan van een pakket van vaststaande hoeveelheden materialen, manuren en indirecte kosten. Materiaalprijzen worden verkregen door een halfjaarlijkse materiaalenquête. Bij de berekening van de BDB-indexcijfers voor bedrijfsgebouwen wordt uitgegaan van een standaard stalen hal van vierkante bruto vloeroppervlak en een kantoor van circa vierkante meter bruto vloeroppervlak. BEGRIPSOMSCHRIJVINGEN BOUWKOSTEN Bouwkosten zijn kosten die voortvloeien uit aangegane verplichtingen ten behoeve van de realisering van een bouwproject tot en met de oplevering van het gebouw. Bouwkosten omvatten directe kosten en indirecte kosten en zijn exclusief grondkosten, projectgebonden bedrijfskosten, losse inrichting en bedrijfsinstallaties, bijkomende bouw- en projectkosten en BTW. Directe kosten omvatten bouwkundige werken, inclusief bodemvoorzieningen en paalfundering van 9 meter, gebouwinstallaties en vaste inrichtingen. Indirecte kosten zijn algemene bouwplaatskosten, algemene bedrijfskosten, winst en risico. BRUTO VLOEROPPERVLAKTE (BVO) De oppervlakte gemeten op vloerniveau langs de buitenomtrek van de opgaande scheidingsconstructies, die de desbetreffende ruimte of groep van ruimten omhullen. NETTO VLOEROPPERVLAKTE (NVO) Dit is de bruto vloeroppervlakte minus de oppervlakten van de begrenzende, opgaande scheidingsconstructies zoals muren. 27

30 1 RICHTPRIJZEN NIEUWBOUW 2014 bvo H / m² nvo 2015 bvo nvo 2016 bvo nvo Rechthoekige distributiecentra 6,5 meter hoog m n.b. n.b. 7,2 meter hoog m n.b. n.b m Vierkante distributiecentra 7,2 meter hoog m ,5 meter hoog m Bron: BIM Media; bewerking: Bak BOUWKOSTEN 2 RICHTPRIJZEN NIEUWBOUW EXCLUSIEF FUNDERING 2014 bvo H / m² Rechthoekige distributiecentra 6,5 meter hoog m n.b. n.b. 7,2 meter hoog m n.b. n.b m Vierkante distributiecentra 7,2 meter hoog m ,5 meter hoog m nvo 2015 bvo nvo 2016 bvo nvo Bron: BIM Media; bewerking: Bak

31 BOUWKOSTEN BEDRIJFSGEBOUWEN 2003= Materiaal Loon Bron: Bureau Documentatie Bouwwezen 29 BOUWKOSTEN

32

33 VRAAG In tegenstelling tot de hier gepresenteerde cijfers geven de meeste statistieken ter zake van de vraag maar zeer beperkte informatie; men registreert namelijk uitsluitend de vraag op de vrije markt. In deze publicatie omvat de vraag naar logistiek vastgoed zowel ruimten die op de vrije markt worden verhuurd en verkocht als gebouwen die door gebruikers zelf voor eigen rekening worden neergezet, de zogenoemde eigenbouw. De vraag wordt geregistreerd in het jaar waarin tussen partijen wilsovereenstemming is bereikt of in geval van nieuwbouw voor eigen gebruik zodra de bouw daadwerkelijk is begonnen. De vraagcijfers die in deze publicatie worden vermeld, zijn totstandgekomen door integratie van gegevens uit verschillende bronnen, waarbij Vastgoedmarkt en PropertyNL als voornaamste bron hebben gefungeerd. BEGRIPSOMSCHRIJVINGEN NIEUWBOUW Hiertoe worden gerekend distributiecentra en opslagloodsen die niet ouder zijn dan twee jaar, alsook ruimten die nog niet eerder in gebruik zijn geweest. VRAAG Onder de vraag wordt verstaan het aantal vierkante meters logistiek vastgoed dat in gebruik wordt genomen voor opslag, overslag en groupage. Contractverlengingen en zogenoemde sale-and-leaseback transacties worden niet tot de vraag gerekend. Vraagcijfers hebben vrijwel altijd betrekking op ruimten van minimaal vierkante meter. VRIJE MARKT Dit is de markt waarin projectontwikkelaars, bouwers en beleggers ruimten aanbieden voor veelal nog onbekende gebruikers. 31

34 VRAAG NAAR LOGISTIEK VASTGOED NAAR EIGENDOMSSITUATIE 32 x m Koop Huur VRAAG VRAAG NAAR LOGISTIEK VASTGOED NAAR GEBOUWTYPE x m Bestaande bouw Nieuwbouw VRAAG NAAR LOGISTIEK VASTGOED NAAR BEREIKBAARHEID x m Afstand tot snelweg minder dan 1 km 1 tot 3 km 3 tot 5 km 5 tot 7 km meer dan 7 km

35 VRAAG NAAR LOGISTIEK VASTGOED PER TYPE GEBRUIKER 20 8 % % Logistieke dienstverleners Producenten Retailers Overig VRAAG NAAR LOGISTIEK VASTGOED PER TYPE GEBRUIKER, VRAAG % 17 Logistieke dienstverleners Producenten Retailers Overig 15

36 VRAAG NAAR LOGISTIEK VASTGOED NAAR GROOTTEKLASSE % % m 2 minder dan en meer VRAAG VRAAG NAAR LOGISTIEK VASTGOED NAAR LANDSDEEL % % Zuid West Midden Oost Noord VRAAG NAAR LOGISTIEK VASTGOED NAAR BEREIKBAARHEID % % Afstand tot snelweg minder dan 1 km 1 tot 3 km 3 tot 5 km 5 tot 7 km meer dan 7 km

37 1 VRAAG NAAR LOGISTIEK VASTGOED PER PROVINCIE x m 2 Groningen Friesland Drenthe Overijssel Gelderland Utrecht Flevoland Noord-Holland Zuid-Holland Zeeland Noord-Brabant Limburg Nederland VRAAG VRAAG NAAR LOGISTIEK VASTGOED PER LANDSDEEL x m Zuid West Midden Oost Noord

38 VRAAG NAAR LOGISTIEK VASTGOED IN NOORD-NEDERLAND 36 % % Logistieke dienstverleners Producenten Retailers Overig VRAAG VRAAG NAAR LOGISTIEK VASTGOED IN OOST-NEDERLAND % % Logistieke dienstverleners Producenten Retailers Overig VRAAG NAAR LOGISTIEK VASTGOED IN MIDDEN-NEDERLAND 27 % % Logistieke dienstverleners Producenten Retailers Overig

39 VRAAG NAAR LOGISTIEK VASTGOED IN WEST-NEDERLAND % % Logistieke dienstverleners Producenten Retailers Overig VRAAG NAAR LOGISTIEK VASTGOED IN ZUID-NEDERLAND VRAAG 20 8 % % Logistieke dienstverleners Producenten Retailers Overig

40 VRAAG NAAR LOGISTIEK VASTGOED NAAR EIGENDOMSSITUATIE PER PROVINCIE, Huur Koop % 22 % % VRAAG 32 % % % % 27 % 33 % % % % km

41 2 VRAAG NAAR LOGISTIEK VASTGOED PER LANDSDEEL x m 2 Noord-Nederland Coevorden Heerenveen Veendam Oost-Nederland Apeldoorn Ede Enschede Montferland Nijmegen Tiel Wijchen Zwolle Midden-Nederland Almere Amersfoort Nieuwegein Utrecht Zeewolde West-Nederland Alphen aan den Rijn Amsterdam Haarlemmermeer Rotterdam Waddinxveen Westland Zuid-Nederland Breda Eindhoven Moerdijk Oosterhout Tilburg Veghel Venlo Venray Waalwijk VRAAG

42 AANDEEL LOGISTIEKE DIENSTVERLENERS IN VRAAG NAAR LOGISTIEK VASTGOED PER COROP-GEBIED, geen minder dan 20% 20-40% 40-60% 60-80% 80% en meer 40 VRAAG 0 50 km

43 BELANGRIJKSTE LOCATIEKEUZE CRITERIA VOOR GROOTSCHALIGE DISTRIBUTIECENTRA Bereikbaarheid/kwaliteit infrastructuur Nabijheid klanten % Beschikbaarheid personeel Nabijheid producenten Overheidssubsidies Bron: CBRE 41 BELANGRIJKSTE ONTWERPCRITERIA VOOR GROOTSCHALIGE DISTRIBUTIECENTRA VRAAG % Vrije hoogte Manoeuvreerruimte vrachtwagens Vloerbelasting/vlakke vloeren Aantal laadkuilen Bron: CBRE

44

45 AANBOD De basis voor de registratie van het aanbod wordt gevormd door cijfers die worden gepubliceerd door RealNext en Funda In Business. Registratie vindt alleen plaats van ruimten die tot de vrije markt behoren. Alhoewel deze aanbodcijfers redelijk betrouwbaar zijn, vindt toch nog een uitgebreide controle plaats ter voorkoming van dubbeltellingen en de registratie van ruimten die niet tot de logistieke markt kunnen worden gerekend. Naast het totale aanbod van logistiek vastgoed wordt in deze publicatie ook aandacht geschonken aan het zogenoemde structurele aanbod van distributiecentra en opslagloodsen. Opgemerkt moet worden dat de analyse van het structurele aanbod zich in hoofdzaak beperkt tot Amsterdam, Haarlemmermeer, Rotterdam en Venlo. BEGRIPSOMSCHRIJVINGEN AANBOD Onder aanbod wordt verstaan gebouwen waarin minimaal 750 vierkante meter bedrijfsruimte te huur of te koop wordt aangeboden. Het aanbod wordt gemeten aan het eind van het kalenderjaar en omvat uitsluitend reeds opgeleverde en/ of nog in aanbouw zijnde distributiecentra en opslagloodsen. Projecten die in voorbereiding zijn en derhalve nog moeten worden gebouwd, worden in het aanbod niet meegeteld. Aanbod is hier niet identiek aan leegstand, dat wil zeggen dat de aangeboden ruimte niet leeg hoeft te staan. NIEUWBOUW Hiertoe worden gerekend distributiecentra en opslagloodsen die niet ouder zijn dan twee jaar, alsook ruimten die nog niet eerder in gebruik zijn geweest. STRUCTUREEL AANBOD Er is sprake van structureel aanbod indien in een distributiecentrum of opslagloods gedurende drie achtereenvolgende jaren steeds dezelfde vierkante meters worden aangeboden. VOORRAAD Met voorraad wordt bedoeld het totaal van leegstaande en in gebruik zijnde distributiecentra en opslagruimten. Ook gebouwen die op het moment van registratie nog in aanbouw zijn, worden tot de voorraad gerekend. VRIJE MARKT Dit is de markt waarin projectontwikkelaars, bouwers en beleggers ruimten aanbieden voor veelal nog onbekende gebruikers. 43

46 AANBOD VAN LOGISTIEK VASTGOED NAAR GEBOUWTYPE x m Nieuwbouw Bestaande bouw AANBOD AANBOD VAN LOGISTIEK VASTGOED ALS PERCENTAGE VAN DE VOORRAAD % AANBOD VAN LOGISTIEK VASTGOED NAAR GROOTTEKLASSE 14 % % m 2 minder dan en meer

47 1 AANBOD VAN LOGISTIEK VASTGOED PER PROVINCIE, 31 DECEMBER x m 2 Groningen Friesland Drenthe Overijssel Gelderland Utrecht Flevoland Noord-Holland Zuid-Holland Zeeland Noord-Brabant Limburg Nederland VRAAG EN AANBOD OP DE VRIJE MARKT x m Aanbod Vraag AANBOD ONTWIKKELING STRUCTUREEL AANBOD x m

48 AANBOD VAN LOGISTIEK VASTGOED NAAR LANDSDEEL % % Zuid West Midden Oost Noord AANBOD AANBOD VAN LOGISTIEK VASTGOED NAAR BEREIKBAARHEID % % Afstand tot snelweg minder dan 1 km 1 tot 3 km 3 tot 5 km 5 tot 7 km meer dan 7 km AANBOD VAN LOGISTIEK VASTGOED NAAR BEREIKBAARHEID % Afstand tot snelweg minder dan 1 km 1 tot 3 km 3 tot 5 km 5 tot 7 km meer dan 7 km

49 2 AANBOD VAN LOGISTIEK VASTGOED NAAR LEEFTIJD PER PROVINCIE, 31 DECEMBER jaar % 3-7 jaar 8-12 jaar jaar 18 jaar en ouder Groningen Friesland Drenthe Overijssel Gelderland Utrecht Flevoland Noord-Holland Zuid-Holland Zeeland Noord-Brabant Limburg AANBOD VAN LOGISTIEK VASTGOED NAAR LEEFTIJD, 31 DECEMBER 2016 AANBOD 56 % jaar 3-7 jaar 8-12 jaar jaar 18 jaar en ouder 12 STRUCTUREEL AANBOD VAN LOGISTIEK VASTGOED x m Amsterdam Haarlemmermeer Rotterdam Venlo

50 AANBOD VAN LOGISTIEK VASTGOED PER COROP-GEBIED, 31 DECEMBER 2016 Aanbod als % van de voorraad geen minder dan 5% 5-10% 10-15% 15-20% 20% en meer 48 AANBOD 0 50 km

51 3 AANBOD VAN LOGISTIEK VASTGOED PER LANDSDEEL, 31 DECEMBER x m 2 Noord-Nederland Coevorden Heerenveen Veendam Oost-Nederland Apeldoorn Ede Enschede Montferland Nijmegen Tiel Wijchen Zwolle Midden-Nederland Almere Amersfoort Nieuwegein Utrecht Zeewolde West-Nederland Alphen aan den Rijn Amsterdam Haarlemmermeer Rotterdam Waddinxveen Westland Zuid-Nederland Breda Eindhoven Moerdijk Oosterhout Tilburg Veghel Venlo Venray Waalwijk AANBOD

52

53 HUURPRIJZEN De statistieken van de huurprijzen hebben betrekking op markthuren die zijn berekend op basis van gerealiseerde verhuurtransacties. Gegevens over verhuurtransacties worden in Nederland verzameld en gepubliceerd door Vastgoedmarkt en PropertyNL. De hier berekende markthuren zijn ongewogen gemiddelden. Daarbij zijn extreem hoge en lage prijzen buiten beschouwing gelaten. Er is een onderscheid gemaakt tussen huurprijzen voor bestaande gebouwen en huurprijzen voor nieuwe gebouwen. Bij de berekening van de huurprijzen is geen rekening gehouden met zogenoemde incentives, zoals huurvrije jaren. Informatie over incentives is in Nederland niet vrij beschikbaar. BEGRIPSOMSCHRIJVINGEN HUURPRIJS Dit is de prijs per vierkante meter verhuurbaar vloeroppervlak per jaar, exclusief BTW, servicekosten en huurderspecifieke inrichtingskosten. VERHUURBAAR VLOEROPPERVLAK (VVO) Dit is het bruto vloeroppervlak minus technische ruimten, verticale stijgpunten en dragende binnenwanden. De omschrijving van het verhuurbaar vloeroppervlak is vastgelegd in de NEN

54 GEMIDDELDE HUURPRIJS VAN LOGISTIEK VASTGOED / m Nieuwbouw Bestaande bouw HUURPRIJZEN GEMIDDELDE HUURPRIJS VAN LOGISTIEK VASTGOED 2003= Nieuwbouw Bestaande bouw GEMIDDELDE HUURPRIJZEN VAN EERSTEKLAS LOGISTIEK VASTGOED / m 2 Schiphol Rotterdam Amsterdam Tilburg Utrecht Eindhoven Venlo Breda

55 1 GEMIDDELDE HUURPRIJS VAN LOGISTIEK VASTGOED PER LANDSDEEL 2012 H / m² Amsterdam Breda Eindhoven Rotterdam Schiphol Tilburg Utrecht Venlo HUURPRIJZEN

56

57 BELEGGINGEN Onder het beleggen in logistiek vastgoed wordt verstaan het vastleggen van vermogen in onroerend goed met als doel uit de exploitatie en verkoop een toekomstige stroom geldelijke opbrengsten te realiseren. Investeringen in distributiecentra en opslagruimten waarbij het de eigenaar primair is te doen om de diensten en producten die het onroerend goed hem kunnen leveren, vallen niet onder het beleggen. Individuele beleggingstransacties worden in Nederland gepubliceerd in Vastgoedmarkt en PropertyNL. De investeringsbedragen die in deze publicatie worden vermeld, zijn grotendeels hieraan ontleend. Daarnaast zijn ook zelf verzamelde gegevens gebruikt. De vermelde bedragen hebben betrekking op directe beleggingen in logistiek vastgoed. Hiervan is sprake wanneer een belegger én een meerderheidsbelang heeft in het vastgoed, én de directe zeggenschap heeft over het vastgoedmanagement. BEGRIPSOMSCHRIJVINGEN INSTITUTIONELE BELEGGERS Dit zijn financiële instellingen die als uitvloeisel van hun hoofdfunctie met een zekere regelmaat de beschikking krijgen over gelden waarvoor een met name langlopende belegging moet worden gezocht. Instellingen die als zodanig kunnen worden aangemerkt, zijn pensioenfondsen, verzekeringsmaatschappijen en beleggingsinstellingen. PROFESSIONELE BELEGGERS Deze groep omvat de institutionele beleggers en de al dan niet aan de beurs genoteerde vastgoedfondsen. 55

58 BELEGGINGEN IN COMMERCIEEL VASTGOED BELEGGINGEN 1 mln Bedrijfsruimten Winkels Kantoren BELEGGINGEN IN BEDRIJFSGEBOUWEN 1 mln Overig vastgoed Logistiek vastgoed BELEGGINGEN IN LOGISTIEK VASTGOED NAAR NATIONALITEIT 1 mln Buitenlandse beleggers Nederlandse beleggers

59 BELEGGINGEN IN LOGISTIEK VASTGOED PER PROVINCIE, Nederlandse beleggers Buitenlandse beleggers % % 3 % % % % 15 % BELEGGINGEN 97 % % % km

60 BELEGGINGEN IN LOGISTIEK VASTGOED NAAR GROOTTEKLASSE 37 % % m 2 minder dan en meer BELEGGINGEN BELEGGINGEN IN LOGISTIEK VASTGOED NAAR GEBOUWTYPE % % Nieuwbouw Bestaande bouw BELEGGINGEN IN LOGISTIEK VASTGOED NAAR LANDSDEEL % % Zuid West Midden Oost Noord

61 1 BELEGGINGEN IN LOGISTIEK VASTGOED PER PROVINCIE 2008 % Groningen Friesland Drenthe Overijssel Gelderland Utrecht Flevoland Noord-Holland Zuid-Holland Zeeland Noord-Brabant Limburg BELEGGINGEN IN LOGISTIEK VASTGOED NAAR TYPE BELEGGER 2008 H 1 mln Nederlandse beleggers w.v. Pensioenfondsen Verzekeringsmaatschappijen Vastgoedfondsen Particuliere beleggers Buitenlandse beleggers w.v. Amerikaanse beleggers BELEGGINGEN BELEGGINGEN IN LOGISTIEK VASTGOED NAAR BEREIKBAARHEID % % Afstand tot snelweg minder dan 1 km 1 tot 3 km 16 3 tot 5 km 5 tot 7 km 50 meer dan 7 km

62

63 RENDEMENTEN Een belangrijk beoordelingscriterium dat beleggers hanteren bij investeringsbeslissingen is het bruto aanvangsrendement. Gegevens over beleggingstransacties en de daarbij gerealiseerde aanvangsrendementen worden in Nederland gepubliceerd door onder meer CBRE en Cushman & Wakefield. Bij de bruto aanvangsrendementen die worden gerealiseerd, kan een onderscheid worden gemaakt tussen de Randstad en de rest van Nederland, en tussen de beste locaties en overige locaties. BEGRIPSOMSCHRIJVINGEN BRUTO AANVANGSRENDEMENT Het bruto aanvangsrendement wordt gedefinieerd als de bruto jaarhuur op het moment van aankoop als percentage van de totale investering. RANDSTAD Onder de Randstad verstaan we de stedenring in het westen van het land plus de gebieden die aan weerszijden gelegen zijn. De stedenring loopt van Dordrecht via Rotterdam, Delft, Den Haag, Leiden, Haarlem, Amsterdam en Hilversum naar Utrecht. 61

64 NETTO AANVANGSRENDEMENT VOOR EERSTEKLAS LOGISTIEK VASTGOED % 9,0 8,5 8,0 7,5 7,0 6,5 6,0 62 5,5 5, Bron: CBRE RENDEMENTEN GEMIDDELDE BRUTO AANVANGSRENDEMENTEN VAN BEDRIJFSGEBOUWEN OP DE BESTE LOCATIES % 11,0 10,0 9,0 West-Nederland Zuid-Nederland Oost-Nederland Noord-Nederland 8,0 7,0 6, Bron: Cushman & Wakefield

65 GEMIDDELDE BRUTO-AANVANGSRENDEMENTEN VAN BEDRIJFSGEBOUWEN 2008 % West-Nederland Beste locaties 8,30 8,35 8,75 8,55 6,75 Overige locaties 9,10 9,50 10,10 9,60 8,35 Zuid-Nederland Beste locaties 8,50 8,25 8,75 8,60 6,60 Overige locaties 9,60 9,60 10,25 9,85 8,35 Oost-Nederland Beste locaties 8,80 9,25 10,50 10,20 8,15 Overige locaties 9,75 10,00 11,10 11,40 9,75 Noord-Nederland Beste locaties 9,00 9,75 10,40 10,80 8,75 Overige locaties 9,75 10,25 11,10 11,40 10,50 Bron: Cushman & Wakefield 63 RENDEMENTEN

66 64

67 BIJLAGE GROTE GEMEENTEN IN NEDERLAND Aantal inwoners en meer Leeuwarden Groningen GRONINGEN ZEELAND Alkmaar Kampen Hardenberg Zwolle Purmerend Lelystad Zaanstad OVERIJSSEL FLEVOLAND Velsen Almelo Amsterdam Haarlem Almere Hengelo Deventer Amstelveen Apeldoorn Haarlemmermeer Hilversum Enschede Katwijk Leiden Barneveld Alphen Amersfoort Leidschendam-Voorburg a/d Rijn Stichtse Vecht Woerden GELDERLAND UTRECHT Ede Den Haag Zoetermeer Gouda Utrecht Zeist Westland Lansingerland Doetinchem Arnhem ZUID- Nieuwegein Veenendaal Delft Schiedam HOLLAND Vlaardingen Capelle a/d IJssel Nijmegen Rotterdam Nissewaard Oss Dordrecht Den Bosch NOORD- HOLLAND Terneuzen Roosendaal Den Helder Bergen op Zoom Heerhugowaard Oosterhout Breda Tilburg Hoorn Sudwest Fryslan NOORD-BRABANT Eindhoven Smallingerland FRIESLAND De Friese Meren Helmond Venlo LIMBURG Roermond Hoogeveen Assen DRENTHE Emmen 65 BIJLAGE Sittard-Geleen Heerlen Kerkrade 0 50 km Maastricht

68 INDELING VAN NEDERLAND IN COROP-GEBIEDEN 66 BIJLAGE 31 Agglomeratie Leiden en Bollenstreek 25 Agglomeratie s Gravenhage 26 Delft en Westland Groot Rijnmond Overig Zeeland West- Noord-Brabant Zeeuwsch- Vlaanderen Agglomeratie Haarlem Alkmaar en omgeving 18 Kop van Noord-Holland 19 IJmond Zaanstreek 28 Oost- Zuid- Holland Groot- Amsterdam 30 Zuidoost- Zuid-Holland 24 Het Gooi en Vechtstreek 17 Utrecht 34 Midden- Noord-Brabant 11 Zuidwest- Overijssel 05 Zuidwest- Friesland 40 Flevoland 16 Zuidwest- Gelderland 04 Noord- Friesland 35 Noordoost- Noord-Brabant 36 Zuidoost- Noord-Brabant 13 Veluwe 06 Zuidoost- Friesland 15 Arnhem- Nijmegen 10 Noord-Overijssel 37 Noord- Limburg 38 Midden- Limburg Delfzijl en 02 omgeving 03 Overig Groningen 01 Oost- Groningen 07 Noord- Drenthe 09 Zuidwest- Drenthe 14 Achterhoek 08 Zuidoost- Drenthe 12 Twente 0 50 km 39 Zuid- Limburg

69 TREFWOORDENREGISTER Aanbod 43,44,45,46,47,48,49 Amerikaanse beleggers 59 BDB-index 27 Bedrijfsgebouwen 29,56,62,63 Bedrijfsterreinen 25 Beleggingen 55,56,57,58,59 Bereikbaarheid 10,12,32,34,41,46,59 Bestaande bouw 32,44,52,58 Beste locaties 62,63 Bouwkosten 27,28,29 Bouwperiode 25,47 Bruto aanvangsrendementen 61,62,63 Bruto vloeroppervlakte 9,27 Buitenlandse beleggers 56,57,59 Commercieel vastgoed 56 Concentratie 15 Concentratiegetal 9 Distributiecentrum 9,41 Eigenbouw 31 Eigendom 10,12,32,38 Gebouwgrootte 10,12,34,44,58 Huur 10,12,16,17,18,19,20,21,22,23, 24,32,38 Huurprijzen 51,52,53 Incentives 51 Institutionele beleggers 55 Koop 10,12,32,38 Laadkuilen 41 Leegstand 16,17,18,19,20,21,22,23, 24,43 Locatiekeuze criteria 41 Logistiek vastgoed 9 Logistieke dienstverleners 33,36,37 Nederlandse beleggers 56,57,59 Netto vloeroppervlakte 27 Nieuwbouw 12,14,16,17,18,19,20,21, 22,23,24,28,31,32,43,44,52,58 Ontwerpcriteria 41 Overheidssubsidies 41 Particuliere beleggers 59 Pensioenfondsen 59 Producenten 33,36,37,41 Professionele beleggers 55 Randstad 61,62,63 Rechthoekige distributiecentra 28 Regionale spreiding Zie concentratie Retailers 33,36,37,40 Structureel aanbod 43,47,49 Vastgoedfondsen 59 Verhuurbaar vloeroppervlak 9,51 Vierkante distributiecentra 28 Vloerbelasting 41 Voorraad 9,10,11,13,14,15,16,17,18, 19,20,21,22,23,24,25,44,48 Vraag 31,32,33,34,35,36,37,38,39, 40,41,45 Vrije hoogte 41 Vrije markt 31,43,45 67

70 Wat is de voorraad logistiek vastgoed in Venlo? Hoeveel bedragen de jaarlijkse beleggingen in distributiecentra? Welke ontwikkeling heeft de huurprijs de afgelopen jaren te zien gegeven? Het antwoord vindt u in LOGISTIEK VASTGOED IN CIJFERS. Het verschaft u actuele statistische informatie over bijna alle aspecten van de Nederlandse markt voor distributiecentra en opslagruimten, zoals de voorraad logistiek vastgoed, vraag en aanbod, de beleggingsmarkt, bouwkosten van distributiecentra, huur prijzen en rendementen. LOGISTIEK VASTGOED IN CIJFERS is een onmisbare steun als u zich snel wilt oriënteren op de Nederlandse markt voor logistieke gebouwen.