SIGNA. Revue éditée par le Comité pour la diffusion de la recherche en archéologie gallo-romaine

Transcriptie

1 SIGNA Revue éditée par le Comité pour la diffusion de la recherche en archéologie gallo-romaine Tijdschrift uitgegeven door het Comité voor de verspreiding van het onderzoek in de Gallo-Romeinse archeologie

2 Comité de lecture / Leescomité Catherine Coquelet, Guido Creemers, Wim De Clercq, Ann Degraeve, Marc Lodewijckx, Claire Massart, Nicolas Paridaens, Alain Vanderhoeven, Fabienne Vilvorder Secrétariat de rédaction / Redactionele secretaris Véronique Jonet (Centre de recherches d archéologie nationale - INCAL UCL), Tim Clerbaut (Historical Archaeology Research group, Ghent University) Mise en page / Vormgeving Nathalie Bloch (CReA-Patrimoine, ULB) Couverture / Voorblad Nathalie Bloch, Nicolas Paridaens Étendard de Flobecq / Standaard van Flobecq Musées royaux d Art et d Histoire / Koninklijke Musea voor Kunst en Geschiedenis (Bruxelles - Brussel) Abraham Ortelius, Belgii Veteris Typus, 1594 Museum Plantin-Moretus (Antwerpen) Comité pour la diffusion de la recherche en archéologie gallo-romaine / Comité voor de verspreiding van het onderzoek in de gallo-romeinse archeologie Catherine Coquelet, Faculté de philosophie, arts et lettres, Université Catholique de Louvain (Louvain la Neuve) / DGO4, Direction de l Archéologie, Service public de Wallonie (Liège) / Facultés universitaires Notre-Dame de la Paix (Namur) Guido Creemers, Gallo-Romeins Museum Tongeren Wim De Clercq, Historical Archaeology Research group, Ghent University (Gent) Ann Degraeve, Bruxelles Développement urbain, Direction des Monuments et des Sites, Service public régional de Bruxelles Brussel Stedelijke Ontwikkeling, Directie Monumenten en Landschappen, Gewestelijke Overheidsdienst Brussel Marc Lodewijckx, Onderzoekseenheid Archeologie, KU Leuven Claire Massart, Musée royaux d Art et d Histoire - Koninklijke Musea voor Kunst en Geschiedenis (Bruxelles - Brussel) Nicolas Paridaens, Centre de Recherches en Archéologie et Patrimoine, Université libre de Bruxelles (Bruxelles) Alain Vanderhoeven, Agentschap Onroerend Erfgoed, Vlaamse Overheid (Brussel) Fabienne Vilvorder, Centre de Recherches en Archéologie nationale, Université Catholique de Louvain (Louvain la-neuve) Contact Nicolas Paridaens (nicolas.paridaens@ulb.ac.be), Centre de Recherches en Archéologie et Patrimoine (CReA- Patrimoine) CP175 - Université libre de Bruxelles, 50 av. F. Roosevelt, B-1050 Bruxelles Impression / Drukkerij Presses Universitaires de Bruxelles a.s.b.l. - Université libre de Bruxelles, 42 av. Paul Héger, B Bruxelles Les notices engagent la seule responsabilité de leur(s) auteur(s). Ieder auteur is verantwoordelijk voor de inhoud van zijn of haar artikel. ISSN

3 3 SOMMAIRE / INHOUD Villa gallo-romaine de Mageroy à Habay : les campagnes de fouilles 2013 et Jean-François Baltus, François Casterman & Benoît Halbardier Een geïsoleerd brandrestengraf uit de midden-romeinse tijd (Zillebeke West-Vlaanderen) 11 Maarten Bracke Gallo-Romeinse houtskoolproductie en metaalbewerking op de site Oostakker, Muizelstraat (Gent, prov. Oost-Vlaanderen, België) 15 Jordi Bruggeman & Natasja Reyns Een opgraving aan de Astridlaan te Tongeren 21 Daan Celis, Patrick Reygel & Elke Wesemael La collection gallo-romaine dans la section d Archéologie nationale aux Musées royaux d Art et d Histoire de Bruxelles vers une meilleure (re)connaissance 25 Britt Claes, Claire Massart & Alexandra De Poorter Het Romeinse castellum van Oudenburg: conservatie is (gefundeerde) keuzes maken. Conservering van objecten versus de conservering van hun wetenschappelijke inhoud: de resultaten 29 Natalie Cleeren & Sofie Vanhoutte Drie op één rij. Een overzicht van enkele identieke ruitvormige fibulae met schildmotief 33 Tim Clerbaut Onder de adelaarsvleugels van Rome. Een opmerkelijk metaalelement uit Aalter-Woestijne 37 Tim Clerbaut, Wim De Clercq, Mieke Van de Vijver, Koen De Groote & Jan Moens Hamergekletter te Wijnegem (prov. Antwerpen): een uniek Romeins ijzeren aambeeld en zijn context 43 Guido Cuyt & Tim Clerbaut Des fosses de charbonniers romaines dans la zone d activité économique d Ath/Ghislenghien IV 47 Véronique Danese Découverte de fours à chaux gallo-romains lors des nouvelles recherches archéologiques sur la zone d activité économique d Ath/Ghislenghien 53 Véronique Danese & Nicolas Authom Découverte de deux sépultures privilégiées d époque augustéenne à Ath/Ghislenghien (province de Hainaut) 61 Véronique Danese & Frédéric Hanut Vijf Romeinse houtskoolbranderskuilen in Emblem (Ranst, prov. Antwerpen) 75 Koen Deforce, Elena Marinova & Sarah Dalle Resten van Romeinse bewoning aangetroffen bij twee vondstmeldingen aan de Edingsesteenweg te Kester (Gooik, prov. Vlaams-Brabant) 81 Koen De Groote, Wim De Clercq, Natasja De Winter, Jan Moens & Elke Wesemael La villa d Anthée (Onhaye, Nr) : premiers résultats des fouilles préventives de Élise Delaunois Van heinde en verre: gebruik en herkomst van polychrome marmers in Romeins Tongeren - een eerste stand van zaken 103 Roland Dreesen, Linda Bogaert, Catherine Coquelet, Guido Creemers, Natasja De Winter, Petra Driesen, Eric Goemaere, Alain Vanderhoeven & Geert Vynckier Komkommer en koriander in een Romeinse waterput te Wevelgem-Zuid-Moraviëstraat 119 Tina Dyselinck & Arnoud Maurer Autour d un couteau en fer des années de la Conquête provenant du Caveau de la Grotte de Han (Han-sur-Lesse, Rochefort, Namur) 127 Jonathan Durieux, Charlotte Van Eetvelde, Pierre-Benoît Gérard, Fanny Martin, Michel Timperman & Eugène Warmenbol

4 4 Dieren in de Romeinse stad: de opgravingen in de O.L.V.-basiliek te Tongeren (prov. Limburg) 135 Anton Ervynck, An Lentacker & Wim Van Neer Tongres, les décors peints de la cour de la domus sous le musée 139 Sabine Groetembril Fouille de sauvetage d une tombe à crémation du début de l Antiquité tardive à Couvin (province de Namur) 141 Frédéric Hanut & Pierre-Hugues Tilmant Graan en stenen in het hart van de civitas Tungrorum. Resultaten van recent maalsteenonderzoek 147 Else Hartoch, Frans Doperé, Roland Dreesen, Tatjana Gluhak & Eric Goemaere Een Romeins landschap rondom Maastricht 153 Peter L.M. Hazen Ontwikkeling van Ulpia Noviomagus vanaf de Bataafse opstand tot in de 3de eeuw 159 Elly Heirbaut Découverte d habitations et de fours de potiers du III e siècle en bordure de la rue de la Semois à Arlon 163 Denis Henrotay Gallo-Romeinse occupatie langs een weg in Aalter Oostmolenstraat: boerderij of afspanning? 167 Johan Hoorne, Evelyn Schynkel, Karen Laisnez, Raph De Brant, Sylvain Fetter, Nele Heynssens & Adelheid De Logi Vroeg-Romeinse bewoning te Avelgem-Huttegemstraat 173 Niels Janssens Romeinse bewoning te Lokeren Hoedhaar 177 Niels Janssens, Ilse Gierts De muntschat van Herent (prov. Vl-Brabant): antoniniani van Gordianus III tot Valerianus I (238/ /260) 181 Bart Lauwers Van Romeinse vicus tot onroerend erfgoeddepot. Het archeologisch onderzoek te Asse-Kalkoven Kristine Magerman & Steven Saerens Baetische en Afrikaanse amforen in Noord-Gallië en Neder-Germanië in de 3de en 4de eeuw: nieuwe identificaties en interpretatie 197 Patrick Monsieur Tournai : fouille préventive dans le centre historique. Découverte d ossements d équidés et d un bâtiment en opus africanum. Premier état de la question 201 Véronique Moulaert & Dolores Ingels Le sanctuaire de «La Taille Marie» à Aiseau-Presles. Campagne de fouilles Nicolas Paridaens, Antoine Darchambeau, Stéphane Genvier, Fanny Martin & Nelly Venant Een Romeinse grafstele uit de 1ste eeuw n. Chr. opgegraven aan de Pannenovenweg te Tongeren Une stèle funéraire du I er siècle découverte au Pannenovenweg à Tongres 217 Marie-Thérèse Raepsaet-Charlier & Roderick C.A. Geerts Een Romeinse villa in Aalter. Een opmerkelijke vindplaats in de civitas van de Menapiërs 229 Henk M. van der Velde & Wim De Clercq Enkele rechthoekige greppelstructuren uit de vroeg-romeinse tijd te Kontich-Kapelleveld: aardewerkstudie en vergelijkend perspectief 235 Nelly Venant, Tim Clerbaut, Henri Verbeeck & Peter Verstappen Liberchies : un nouveau gobelet moulé d Argonne 249 Fabienne Vilvorder Geofysisch onderzoek op de Gallo-Romeinse vicus van Kester en de villasite Lombergveld te Gooik (Vl. Brabant). Onderzoek voor de VLM-Regio Oost in het kader van het ruilverkavelingsproject Gooik 253 Elke Wesemael & David Depraetere Le relais routier romain d Elmer à Outrelouxhe (Modave) 263 Jacques Witvrouw Auteurs 266

5 37 Onder de adelaarsvleugels van Rome. Een opmerkelijk metaalelement uit Aalter-Woestijne Tim Clerbaut, Wim De Clercq, Mieke Van de Vijver, Koen De Groote & Jan Moens Inleiding tot de site Tussen maart 2010 en januari 2012 werd te Aalter- Woestijne ca. 20 ha opgegraven door het toenmalig Vlaams Instituut voor Onroerend Erfgoed (nu agentschap Onroerend Erfgoed), in samenwerking met de Vakgroep Archeologie van de Universiteit Gent. Het onderzoek van deze uitgestrekte meerperiodensite werd uitgevoerd naar aanleiding van de ontwikkeling van een ca. 32 ha groot watergebonden bedrijventerrein door Waterwegen en Zeekanaal NV. De opgraving leverde een grote diversiteit aan sporen op, ook wat betreft periodes. In een eerder in Signa gepubliceerd artikel werd reeds een eerste overzicht gegeven van de sporen uit de Romeinse periode. 1 De verwerking is ondertussen verder gevorderd, en de gegevens uit het artikel dienen iets bijgesteld te worden: in totaal (fig. 1) werden er vier Romeinse gebouwplattegronden opgegraven, twee grafveldjes en een grafmonument, een Romeins wegtracé en enkele grachten en geïsoleerde kuilen. Het Romeinse wegtracé doorsneed het volledige opgravingsareaal van noordwest naar zuidoost over een lengte van ongeveer 400 m, en maakte in de noordelijke helft een opvallende S-bocht. Het betrof een zandweg waarvan op meerdere plaatsen karrensporen nog goed bewaard waren. Over vrijwel de volledige lengte konden de langsgrachten, die waarschijnlijk een drainagefunctie hadden, gevolgd worden. Deze werden doorheen de tijd herhaaldelijk heraangelegd. Min of meer parallel aan het tracé werden nog heel wat andere karrensporen geregistreerd. De datering van deze sporen is niet altijd even duidelijk, wellicht zijn een aantal daarvan ook Romeins, maar een aantal dateren minstens uit de ijzertijd, sommige misschien zelfs uit de bronstijd. Dit doet vermoeden dat het tracé al zeer lang in gebruik was en dat de loop ervan in de Romeinse periode strakker bepaald werd door de aanleg van de langsgrachten. Het vondstmateriaal van deze site wordt momenteel nog in meer detail bestudeerd. Tijdens de studie van de meer dan 170 metaalfragmenten werd onder meer de aandacht gevestigd op een figuratief uitgewerkt fragment in koperlegering (fig. 2). Dit metalen figuratieve element, dat het onderwerp is van dit artikel, werd gevonden in een karrenspoor iets ten noorden van het strakke Romeinse wegtracé. Het is één van de vele karrensporen waarvan het onmogelijk bleek om deze toe te wijzen aan een bepaalde periode. Het fragment van een adelaarskop Deze vondst met een grootte van 5,9 cm bij 4,5 cm, kan als een fragment van een decoratieve vogelvoorstelling worden geïnterpreteerd. Vogelvoorstellingen in metaalplastiek komen regelmatig voor in de Romeinse periode. In het algemeen zijn hanen veruit het best vertegenwoordigd maar ook watervogels en adelaars komen regelmatig voor. Illustratief zijn onder meer de vondsten gerepertorieerd in Nederland. 2 Hier worden metalen vogelvoorstellingen uit Cuijk (haan), Vechten (duif), Hagestein (eend) en Hallum (adelaar) vermeld. De beeldtaal van het fragment uit Aalter, met een sterk geaccentueerde oogcontour en een traantot schelpvormig verenkleed met sterk afgelijnde distinctieve nervatuur, laten echter toe het fragment als een adelaar te definiëren. De adelaar (aquila) stond symbool voor Jupiter en komt veelvuldig voor in de Romeinse officiële en militaire iconografie. De exacte vorm en functie van het object zijn door de beperkte omvang van het fragment onmogelijk met zekerheid te achterhalen. Desondanks kunnen door intensieve literatuurstudie wel enkele mogelijkheden naar voren worden geschoven. Een functionele interpretatie van de vondst in militaire sfeer lijkt aanlokkelijk door het veelvuldig voorkomen van het thema in deze context. Veruit de meest sprekende voorbeelden zijn de adelaarsbekroningen van legioensstandaarden die in edelmetaal werden uitgevoerd. Ook allerhande veldtekens en uitrustingselementen zijn vaak voorzien 1 Van de Vijver et al. 2013, p Zadoks-Josheus Jitta, Peters & Van Es 1967/1969.

6 38 T. CLERBAUT ET AL. 1 2 Fig. 1. Overzichtsplan van de Romeinse sporen en structuren uit Aalter-Woestijne met aanduiding (ster) van de vindplaats van het hier besproken metaalfragment Onroerend Erfgoed. Fig. 2. Het adelaarsfragment (10-AAL-WO ) uit Aalter-Woestijne. Tekening Jan Moens (Onroerend Erfgoed & Joris Angenon, UGent). van adelaarfiguren die meestal in hoogreliëf, i.p.v. in holplastiek, vervaardigd zijn. Indien het om een militair element zou gaan, lijkt een toewijzing als helmornament echter het meest plausibel. Helmen met dergelijke sierelementen in holplastiek zijn gekend uit onder meer Heddernheim(D) 3 en Norfolk(GB) 4 en dienen in de tweede helft van de 2de eeuw, dan wel in de 3de eeuw gedateerd te worden. Bij beide voorbeelden wordt het uiteinde van de helmkam bekroond met de kop van een adelaar. Omdat de vondst in direct verband te brengen is met een Romeins wegtracé kan de functie ook binnen deze gebruikscontext gezocht worden. Treffende parallellen voor deze vondst zijn dan ook te vinden bij wagenonderdelen waarbij vogelvoorstellingen vooral in relatie tot riemgeleiders of -houders voorkomen. Functioneel gezien moeten deze decoratieve riemgeleiders gesitueerd worden op de asdam of schameldam van prestigieuzere twee- of vierwielige 3 Collectie Historisches Museum, Frankfurt-am-Main. 4 Toynbee & Clarke 1948, p

7 Onder de adelaarsvleugels van Rome. Een opmerkelijk metaalelement uit Aalter-Woestijne 39 Fig. 3. Overzicht van referentievondsten van verschillende types wagenelementen met adelaarmotief. 1. onbekend Galerie Reine Margot ; 2. onbekend Bonhams ; 3. onbekend Galerie Reine Margot ; 4. onbekend Galerie Reine Margot ; 5. onbekend Galerie Reine Margot ; 6. Cirencester-GB (Webster 1958; Crummy 2000, fig. 2); 7. Plasmolen-NL Valkhofmuseum; 8. Concordia-IT (Bolla 2010, fig. 11); 9. Budakeszi-HU Mráv; 10. Volubilis-MA (Boube-Piccot 1980, pl. 17 n 32); 11. onbekend Christie s ; 12. Onbekend Hermann Historica ; 13. Sarre-Union FR Artefacts; 14. West Isley-GB PAS; 15. St.Albans-GB PAS; 16. Norfolk-GB (Crummy 2000, fig. 1); 17. onbekend Christie s ; 18. Suffolk Coastal-GB PAS ; 19. New Forest-GB PAS ; 20. Cottier-FR (Mosca 2003, p.36); 21. Lockinge-GB PAS ; 22. Wealden-GB PAS ; 23. South Cambridgeshire-GB PAS ; 24. South Gloucestershire-GB PAS.

8 40 T. CLERBAUT ET AL. 4 5 Fig. 4. Verspreidingskaart van door de auteurs gekende referentievondsten van wagenelementen met adelaarmotief. Samenstelling Tim Clerbaut. Fig. 5. Wagen van de praefectus praetorio te Rome. Notitia Dignitatum, Oxford Manuscript (Uit: Doorewaard 2010, afb. 263). wagens. 5 Verschillende types komen voor waarbij zowel twee-armige, één-armige als wagenelementen zonder (duidelijke) armen te herkennen zijn (fig. 3). Alle hier gerepertorieerde parallellen vertonen een adelaar als centrale figuur waarbij de aanwezige zijarmen zoömorf zijn uitgewerkt. Een grote meerderheid van deze elementen is gedecoreerd tot zwanenhals maar sporadisch komen ook slangenvoorstellingen voor. 5 Doorewaard 2010, fig. 66. Dergelijke vondsten komen breed verspreid (fig. 4) over het Romeinse Rijk voor wat het universele karakter van het thema deels illustreert. Stilistisch gezien sluit het exemplaar van Aalter het dichtst aan bij de vondsten uit Britannia. Vooral de voorbeelden uit Wealden, South Gloucestershire, West Isley en South Cambridgeshire delen belangrijke stilistische kenmerken met betrekking tot de vormgeving van het oog en het verenkleed. De vooropgestelde bulkdatering voor de Britse vondsten in hoofdzakelijk de tweede helft van de 1ste eeuw lijkt weinig indicatief voor alle vondsten van dit type en de vondst uit Aalter in het bijzonder. Het wegtracé was immers lang in gebruik. Naast archeologische parallellen, getuigen ook iconografische bronnen van het gebruik van dergelijke decoratieve wagenelementen, zoals verschillende voorstellingen in de Notitia Dignitatum (ca. 400). Op de afbeeldingen van de wagens van

9 Onder de adelaarsvleugels van Rome. Een opmerkelijk metaalelement uit Aalter-Woestijne 41 Fig. 6. Het aangetroffen metaalfragment binnen een fotoreconstructie van het mogelijke vondstobject gebaseerd op referentieonderzoek Foto s: Photoeil ; Composiet: Tim Clerbaut. hoogwaardigheidsbekleders, zoals de praefectus praetorio te Rome (fig. 5), zijn duidelijk de gesnavelde figuren te herkennen als decoratief eindstuk. Besluit Of het stuk te Aalter nu eerder als helm- dan wel als wagenornament moet worden bestempeld is niet geheel duidelijk. De vondstcontext enerzijds en de zeldzaamheid van de paradehelmen anderzijds, wijzen eerder in de richting van een wagenonderdeel. Wel staat vast dat het om een technisch verfijnd uitgewerkt object gaat met een herkenbare Romeinse iconografie en thematiek. Vondsten van dergelijke objecten zijn eerder zeldzaam en vooralsnog werd dit objecttype voor Vlaanderen nog maar enkel te Aalter vastgesteld. Bibliografie Boube-Piccot C., Les bronzes antiques du Maroc, III. Les chars et l attelage, Rabat Crummy N., Colchester Archaeological Report 2: The Roman small finds from excavations in Colchester, (Colchester Archaeological Trust Ltd 106), Colchester, no Crummy N., Roman? military cart fitting from eastern England. Instrumentum 12, déc Doorewaard T., Karren en wagens : constructie en gebruik van voertuigen in Gallia en de Romeinse Rijn-Donauprovincies, Onuitgegeven dissertatie, FGw: Instituut voor Cultuur en Geschiedenis, UvA. Down A., Chichester Excavations 3 (Chichester Civic Society Excavations Committee), Chichester, p

10 42 T. CLERBAUT ET AL. Mosca P., Rapport de prospections au sol. DRAC Franche-Comté, Service Régional de l Archéologie, Besançon Van de Vijver M., Keppens K., Vandendriessche H., De Groote K. & De Clercq W., Een Gallo- Romeins landschap van bewoning en begraving te Aalter-Woestijne (O.-Vl.), een eerste stand van zaken. Signa 2, p Webster G., The Roman Military Advance under Ostorius Scapula, Archaeological Journal, CXV. Zadoks-Josheus Jitta A.N., Peters W.J.T. & van Es W.A., Roman Bronze Statuettes from the Netherlands II, Scripta Archaeologica Groninganai, J.B. Wolters, Groningen Zadoks-Josheus Jitta A.N., Peters W.J.T. & van Es W.A., Roman Bronze Statuettes from the Netherlands I, Scripta Archaeologica Groninganai, J.B. Wolters, Groningen Online databanken Artefacts, Encyclopédie en ligne des petits objets archéologiques, 2014, (6/12/2014) Portable Antiquities Scheme, 2014, (6/12/2014)