Nederlandse Genealogische Vereniging. Afdeling Zeeland. Gezicht op 's lands zeemagazijn of arsenaal te Veere, met voorbijgangers.

Transcriptie

1 Nederlandse Genealogische Vereniging Afdeling Zeeland Gezicht op 's lands zeemagazijn of arsenaal te Veere, met voorbijgangers. WIJ VAN ZEELAND Mededelingenblad 15 e jaargang, nummer 4 Oktober 2013

2 Wij van Zeeland 15 e jaargang nummer 4 INHOUDSOPGAVE Kijk ook op de website van de afdeling: Van de Voorzitter pag 1 Van de Redactie pag 1 Bestuursmededelingen Najaarsledenvergadering van de Afdeling Zeeland van de NGV pag 2 Nieuws uit de NGV Bestuurs-perikelen binnen de NGV, Ferrie Moubis pag 2 Digitalisering in het Verenigingscentrum, Jaap van Zweeden pag 3 Nieuws uit de Afdeling Zeeland Documentaire over vergeten Zeeuwse emigratie naar Brazilië in de maak pag 4 Nieuws uit de Regio s van de Afdeling Zeeland van de NGV Regio Goeree Overflakkee: Een schipper brengt Oude-Tonge in rep en roer pag 6 Regio Schouwen-Duiveland: Weblog en column van Huib Uil pag 8 Regio Noord- en Zuid-Beveland: Het Manhuis in Goes in de zeventiende eeuw pag 8 Regio Walcheren: De Admiraliteit van Zeeland, residerende te Vlissingen van , het Vlissings Prijzenhof pag 10 Uit het Zeeuws Archief Samenwerking Zeeuws Archief en het Kadaster pag 13 PR-aktiviteiten pag 14 Uit betrouwbare bron.. met Mirjam Neuteboom De bedijking van het Stroodorpe poldertje pag 15 Oud Schrift met PaiZ pag 18 Toevalsvondsten Borssele. pag 21 Genealogie, Voorouders komen tot leven Mini-serie : Van Oostee te Yerseke (4), Mirjam Neuteboom-Dieleman pag 21 Aan boord van d Eenigheid 1, Rob de Groot pag 24 Notaris Jacob Weststrate en zijn familie, Weststrate s bij de VOC 1, Piet Weststrate pag 31 Op zoek naar een hofstede..en gevonden (III), Paul Harthoorn pag 33 Een oud familieverhaal gecontroleerd. Kees Koppejan pag 38 En de straffen waren streng., Annemine Scheffer pag 40 Zeeuwse aktiviteiten Onze Namen, lezing door de Heemkundige Kring Terneuzen pag 43 Ledenmutaties pag 44 2

3 Van de Voorzitter Hè, wat een domper nou. Nu zitten we zonder landelijke voorzitter, zonder landelijke penningmeester en zonder redactie om ons blad Gens Nostra uit te geven. Alles sal reg kom, zeggen ze in Zuid Afrika, geloof ik. Maar dan moet U ook in beweging komen. Wij zijn met ca. 370 leden, maar daar zien we meestal maar een kleine vaste kern van op de bijeenkomsten in de Vroone. En helaas is maar een enkeling bereid om iets voor de afdeling of de vereniging te doen. Ik begrijp het wel, we hebben het tegenwoordig allemaal druk met allerlei andere dingen. Met de telefoon in de hand of in de tas zijn we op pad en we hollen in onze moderne jachtige tijd van het een naar het ander. Maar er zijn binnen de vereniging veel mensen met veel kennis en kunde die voor anderen heel veel zouden kunnen betekenen. Hou me te goede, ik verwijt U niets, maar we zouden met z n allen veel meer kunnen betekenen voor de genealogie, dan U misschien denkt. Als U niet mobiel bent of te ver weg van de Vroone woont, pak de pen en schrijf eens iets voor Wij van Zeeland of Gens Nostra. Als U goed uit de voeten kunt, organiseer eens iets in uw omgeving, bv. in samenwerking met de bibliotheek. Die willen dat best. Zet een tafel neer en laat U vragen stellen over genealogie. U zult versteld staan hoeveel meer U weet over stamboomonderzoek, dan anderen die net begonnen zijn. Het bestuur van de afdeling zal U graag helpen. Of als U andere leuke ideeën hebt, kom daarmee naar het bestuur en wij zullen ons uiterste best doen om er samen met U iets van te maken. Wat zou U bijvoorbeeld vinden van een discussiemiddag over genealogie? Of eens met een aantal mensen naar het verenigingscentrum gaan in Weesp, om daar eens in de gegevens te grasduinen. Of naar het C.B.G. in Den Haag? Kom op mensen, ook al hebben we nu geen landelijke voorzitter meer en geen landelijke penningmeester en is de redactie van Gens Nostra opgestapt, U bent er gelukkig nog en dat is erg belangrijk. Laat van U horen. Ik reken op U. Wij zijn samen met U de N.G.V. Ferrie Moubis, Voorzitter Van de Redactie. Een vol blad, de start van de nieuwe rubriek Oud Schrift en veel artikelen in de rubriek Voorouders komen tot leven, wat kan een redacteur zich nog méér wensen. De rubriek Oud Schrift gaat de redactie in samenwerking met de nieuw opgerichte werkgroep Paleografie in Zeeland vormgeven. We vragen degenen die de transcriptie gaan maken om respons, zodat we kunnen aansluiten bij hun wensen. Verder gaan we de reis van d Eenigheid volgen via de website en het weblog van het Zeeuws Archief. In een serie artikelen in de komende nummers van Wij van Zeeland geven we informatie over deze reis, waarbij we vooral aandacht zullen schenken aan de bemanning, van kapitein Jan Menkenveld tot aan de Vlissingse oploper Adriaan de Visser en de jongen Albert Vermeulen. Heeft u informatie over de in het artikel genoemde bemanningsleden, laat het de redactie dan weten! Tenslotte: de regio s boven de Westerschelde zijn goed vertegenwoordigd in het blad. De redactie vraagt zich af waar de regio s beneden de Westerschelde met hun verhalen blijven. We zouden graag zien dat ook West- en Oost-Zeeuws-Vlaanderen en Terneuzen in het blad hun plaats innemen. Wie? Rob de Groot 1

4 Bestuursmededelingen Nederlandse Genealogische Vereniging Afdeling Zeeland Secretariaat: Trompstraat 7, 4435 BT Terneuzen Najaarsledenvergadering van de Afdeling Zeeland van de NGV Het bestuur van de Afdeling Zeeland van de NGV nodigt haar leden en andere belangstellenden uit voor de najaars-ledenvergadering die wordt gehouden op zaterdag 9 november 2013 in De Vroone, C.D. Vereeke-straat 74 te Kapelle. Aanvang uur. Aan de orde komt de volgende agenda: 1 Opening door de voorzitter en vaststelling van de agenda. 2 Mededelingen en ingekomen stukken. 3 Verslag van de voorjaarsledenvergadering van zaterdag 13 april 2013 (gepubliceerd op de website van de afdeling Zeeland 4 Verslag PR-commissie over 2012 (zie notulen voorjaar-alv). 5 Benoeming en mandatering van de (plv-) afgevaardigden voor de najaars-av van de NGV. Het bestuur stelt voor de heren Ferrie Moubis, resp. Evert Beket. 6 Bespreking vergaderstukken voor de najaar AV van de NGV (worden na ontvangst op de website van de afdeling Zeeland geplaatst. 7 Rondvraag. 8 Sluiting door de voorzitter. Na deze vergadering ontvangen we twee sprekers. Jaap van Zweeden zal het hebben over de digitalisering binnen de NGV en een oproep doen aan de leden van onze afdeling om mee te doen aan dit werk! Daarna vertelt Arjan van Westen méér over het filmproject over Zeeuwen die geëmigreerd zijn naar Brazilië. Aanvang ca u. Nieuws uit de NGV Bestuur perikelen binnen de N.G.V. In de afgelopen maanden zijn er in het hoofdbestuur van de vereniging en bij de redactie van Gens Nostra problemen gerezen waardoor twee leden van het hoofdbestuur en de voltallige redactie van ons blad Gens Nostra hebben besloten hun werkzaamheden voor onze vereniging te beëindigen. De landelijke penningmeester Martien van de Donk verliet het bestuur op 16 augustus wegens omstandigheden in het persoonlijke vlak in combinatie met het feit dat hij zich niet kon vinden in de 2

5 wijze waarop in het bestuur met elkaar omgegaan werd. Hij blijft tijdelijk nog de lopende gang van zaken waarnemen. De landelijke voorzitter Robert Philippo had een conflict over de aanpak van een aantal zaken binnen de vereniging met een van de andere bestuurders en gezien de onwerkbare situatie die naar zijn mening ontstond heeft hij met onmiddellijke ingang op 21 augustus zijn functie ter beschikking gesteld en zelfs de vereniging verlaten. De redactie van Gens Nostra gaf op 23 augustus aan het hoofdbestuur te kennen haar taak met onmiddellijke ingang neer te leggen. Aanleiding zijn de door de werkgroep Gens Nostra gedane voorstellen die door het hoofdbestuur gesteund werden. De redactieleden zijn zonder ook maar enig overleg met het hoofdbestuur uit hun functie gestapt. Ik betreur de gang van zaken ten zeerste. Op 28 september jl. was er een buitengewone Algemene Vergadering van afgevaardigden uit het hele land in Weesp om over de ontstane situatie te praten. Ik houd U daarvan via mail en op onze algemene ledenvergadering op de hoogte van de ontwikkelingen. Ik wil hierbij nogmaals een beroep doen op iedereen die denkt capabel te zijn om de helpende hand te bieden hetzij als bestuurder hetzij in de redactie van Gens Nostra om zich bij mij te melden. De Nederlandse Genealogische Vereniging zijn wij ten slotte allemaal! Ferrie Moubis Voorzitter. Digitale toegang tot de bronnen in het NGV Verenigingscentrum en meer.. We gaan de archieven van het verenigingscentrum in Weesp via internet toegankelijk maken! Al 65 jaren verzamelt de vereniging bronnen voor genealogisch onderzoek. In al die jaren hebben vrijwilligers veel tijd en energie gestopt in het toegankelijk maken van die bronnen. Maar het is voor de leden niet eenvoudig om in de archieven te zoeken en te vinden. Daarvoor moet je naar Weesp reizen en ook veel tijd hebben. Dat gaan we nu belangrijk verbeteren door het digitaliseren van de archieven, te beginnen met genealogische brondocumenten. Zo kunt u thuis direct gegevens vinden, zonder te reizen en zonder beperkte openingstijden. Via de NGV website zijn de gedigitaliseerde bronnen namelijk 24 uur per dag en 7 dagen per week bereikbaar. Hoe gaat dat in zijn werk? In het verenigingscentrum worden de archiefstukken gebundeld en daarna wordt van elk archiefstuk door het te scannen een foto gemaakt. Die foto wordt in een soort voorportaal op internet gezet. Elke foto wordt vervolgens gelezen en de namen waarop straks gezocht kan worden ingetoetst, dat noemen we indexeren. Na een eindcontrole worden deze gegevens op internet gezet en zijn dan toegankelijk voor alle leden. Er is een grote computer capaciteit voor het opslaan van de foto s (voor de kenners: 3TB) en de NGV website is aangepast voor de nieuwe mogelijkheden. We kunnen nu op grote schaal werken aan de opbouw van de digitale archieven. Het bundelen en scannen wordt gedaan door medeleden in Weesp en we vragen aan alle leden de hulp bij het indexeren. Een klein beetje tijd van elk van ons, geeft een samen reuze kracht. 10 scans per dag-2 dagen per week-50 weken per jaar-met 1000 leden = 1 miljoen documenten! 3

6 Bij actieve deelname van 10% van onze leden kunnen we zo al heel snel enorme vorderingen maken. Hoe kunt u helpen? U heeft een computer met een internet aansluiting nodig; meld u aan per bij dolf.houtman@gmail.com. Dolf zorgt er voor dat u toegang krijgt tot de gedigitaliseerde documenten (het voorportaal ) en hij vertelt u in detail hoe het indexeren in zijn werk gaat. U kunt altijd bij het team terecht met vragen of onduidelijkheden. Dat is alles! Jaap van Zweeden Nieuws uit de afdeling Zeeland Documentaire over vergeten Zeeuwse emigratie naar Brazilië in de maak. Filmmakers werken aan een documentaire over de 700 Zeeuwen die tussen naar Brazilië emigreerden. Braziliaanse Koorts gaat de film heten en vertelt het verhaal van al die avonturiers die voor een onzekere toekomst in de tropen kozen. Deze documentaire wordt met het zogeheten crowdfunding op gefinancierd. Mensen kunnen helpen de film mogelijk te maken, door een donatie te doen of alvast de dvd Braziliaanse Koorts te bestellen. En wie het boek Op een dag zullen ze ons vinden: Een Zeeuwse geschiedenis in Brazilië, van Ton Roos en Margje Eshuis koopt, helpt gelijk mee de film te financieren. Vanaf 1858 werden veelal straatarme landarbeiders en ambachtslieden in Zeeland geronseld om naar Brazilië te verhuizen. Dat land was op zoek naar goedkope arbeidskrachten. De Zeeuwen vertrokken op overvolle zeilschepen om nooit terug te keren. Het gaat onder meer om families als Boone en Louret uit Cadzand, Schijve uit Groede, Smoor uit Zuidzande, Schietekatte uit Bommenede en Vemeulen uit Kruiningen. In een filmpje op staan alle namen van de Zeeuwse landverhuizers. Zo kan iedereen zien of hij toevallig voorouders heeft die naar Brazilië zijn gegaan. De meeste van deze landverhuizers hadden weinig geluk. In Brazilië bleek het grondbezit een leugen en de beloofde woning was een paar boomstammen met een dak van palmbladeren. Geld om terug te keren hadden deze mensen niet. De meeste emigranten, waarvan velen ongeletterd, werden door het thuisfront vergeten. Tegenwoordig spreekt nog slechts een handjevol nazaten van deze pioniers, die wonen in dorpjes als Holanda, Holandinha en Garrafâo Zeeuws. Uiteraard laten filmmakers Monique Schoutsen en Arjan van Westen straks deze nazaten in Braziliaanse Koorts aan het woord. De filmmakers bezochten het gebied Espirito Santo in december voor een eerste keer. 4

7 Ze spraken in het Zeeuws onder meer met de 78-jarige Alfredo Heule uit Holandinha. In Zeeland is hij nooit geweest maar de hele geschiedenis betekent heel veel voor hem. Filmmaker Arjan van Westen in gesprek met Alfredo Heule in Holandinha. (foto Monique Schouten) Ook werd Garrafâo aangedaan. Daar woont de 43-jarige Leonora Boone, wier voorouders uit Nieuwvliet komen Deze vrouw bezocht met een uitwisselingsprogramma van de protestantse kerken tien jaar geleden onder meer Groede en hield er toen in het Zeeuws nog een toespraak in de Grote Kerk. In Brazilië is ze bezig de emigratiegeschiedenis nieuw leven in te blazen. Dat wil ze onder meer doen door een klein museum in te richten in de landbouwschool waar ze werkt. Uit het boek Op een dag zullen ze ons vinden, een Zeeuwse geschiedenis in Brazilië, dat Roos en Eshuis in 2008 schreven, blijkt overigens dat een aantal families nooit meer getraceerd is. Zo was er bijvoorbeeld Pieter van Kampen uit Haamstede, die met zijn vrouw en twee kinderen in 1858 voet aan wal zetten in Brazilië. Waar ze later heen zijn gegaan, laten de archieven niet weten. Mogelijk zijn ze al zwervend onder erbarmelijke omstandigheden op de koffieplantages gaan werken. Ronduit dramatisch is het lot dat de families trof die hadden getekend om naar het gebied Mucuri te gaan. Onder hen de (vermoedelijke) broers Anthony en Cornelis Koole die met hun vrouwen en totaal zeven kinderen in 1858 uit Zonnemaire waren vertrokken. Zij vonden een tropische hel. Ziekte, kindersterfte, desillusie, alcoholisme, honger en dood. Dat deze emigranten enkel een reis overleven hadden geboekt werd bekend dankzij een Duitse Arts die in 1859 de kolonie Mucuri bezocht. Hij maakte een huiveringwekkend verslag, Overal lagen zieken, vooral met verzwakte benen en diepe beenwonden. Hele families lagen te bed of wat daarvoor door moest gaan. Uit het rapport van de arts bleek verder dat vier van de kinderen van Cornelis Koole waren gestorven van de honger. Veel Zeeuwse families trokken later dan ook naar andere gebieden in Brazilië. En sommige Zeeuwen wisten te overleven en vermengden zich met andere migranten. Zodat in 2013 zelfs Zeeuwse familienamen in de Vale do Rio Mucuri, met soms kleine veranderingen: zoals Colen (Koole) en Hoogestein (Hagesteyn) voorkomen. De documentaire Braziliaanse Koorts gaat over deze vergeten emirgratiegeschiedenis. Mensen die het project willen steunen kunnen dat dus op verschillende manieren doen. Met bijvoorbeeld een donatie van 5 euro of door vooraf de DVD Braziliaanse Koorts te bestellen. Voor 17,50 euro ontvangen donateurs het boek Op een dag zullen ze ons vinden: Een Zeeuwse geschiedenis in Brazilië, van Ton Roos en Margje Eshuis. Zie daar kunt u dus ook zien of uit uw familie mensen naar Brazilië zijn vertrokken. Arjan van Westen 5

8 Nieuws uit de Regio's van de afdeling Zeeland van de NGV Regio Goeree Overflakkee Een schipper brengt Oude-Tonge in rep en roer In het boek De adelaar en het lam van historicus Johan Joor (Amsterdam, 2000) wordt een overzicht gegeven van opstootjes, oproer en verzet in Nederland tegen de overheid in de jaren Ter herinnering: dit is de tijd van het koninkrijk Holland onder gezag van koning Lodewijk, gevolgd door enkele jaren inlijving bij Frankrijk, onder het gezag van Lodewijks broer, keizer Napoleon Bonaparte. Goeree-Overflakkee wordt ook enkele malen genoemd in dit boek. In 1809 is het onrustig geweest in Stellendam en Middelharnis, én ook in Oude-Tonge. Dit laatste was een verrassing; in het gemeentearchief had ik hier nog nooit iets van gevonden. Johan Joor heeft het over een groot volksrumoer te Oude-Tonge op 6 september Gegevens hierover zijn te vinden in het archief van het Ministerie van Justitie, berustend in het Algemeen Rijksarchief. De situatie in 1809 Oude-Tonge behoorde in dit jaar tot het kwartier Goeree-Overflakkee van het departement Maasland in het koninkrijk Holland. Het koninkrijk was, als vazalstaat van het Franse keizerrijk, in oorlog met Engeland. Feitelijke oorlogshandelingen kwamen voor Goeree-Overflakkee wel erg dichtbij toen in augustus 1809 een Engelse legermacht op Walcheren was geland; na dit eiland werden ook Zuid- Beveland en Schouwen-Duiveland bezet. Het Hollandse leger was samengetrokken bij Bergen op Zoom, in afwachting van Franse hulptroepen. Uiteindelijk is het niet tot een groot treffen gekomen; de Engelsen leden vele verliezen, maar dit was het gevolg van malaria! In december werd Vlissingen prijsgegeven en vertrokken de laatste Engelse troepen en schepen. Maar het was dus gebeurd dat op de Krammer en Grevelingen Engelse schepen voeren of voor anker lagen. De opvarenden zullen ongetwijfeld geen nee gezegd tegen schippers uit de beurt die voor een aanvulling van hun proviand konden zorgen. Want dat schijnt regelmatig gebeurd te zijn: kooplui en schippers die vanaf de zuidkust van Goeree-Overflakkee hun waren aan de Engelsen aanboden. Moeten we dit zien als heulen met de vijand, of als poging iets te verdienen in moeilijke tijden? De drost van het kwartier vroeg alle burgemeesters om een verslag van deze periode; deze verslagen zijn bewaard gebleven. Het verhaal van burgemeester Anemaet Twee stukken van Anemaet over het gebeurde van 6 september in Oude-Tonge zitten nog in een dossier van het Ministerie van Justitie. Het ene is heet van de naald, op 7 september, geschreven; het ander dateert van drie weken later, maar de inhoud is praktisch gelijk. De burgemeester vertelt dat het verschijnen van vijandelijke schepen wel enige sensatie verwekte, maar dat verder alles en iedereen rustig bleef. Hij had enkel Theodorus Huijgens, een gewezen beurtschipper, gevraagd te stoppen met zijn leveranties, of pogingen daartoe, aan de bemanningen van die schepen. Alles bleef rustig totdat op 6 september omstreeks 9 uuren deze plaats op het alleronverwagts geheel in oproer was. Anemaet kreeg te horen dat de knecht van Huijgens het verhaal had verspreid dat er soldaten (van het Hollandse leger) in Ooltgensplaat aangekomen waren, die de jongelieden van het eiland die nacht van hun bed zouden lichten om per schip van het eiland weggevoerd te worden, ter versterking 6

9 van het leger. De knecht, Gijsbert van Gool, wilde naar Herkingen, daar oversteken en de Engelsen hiervan in kennis stellen. Zo n vijftig jongemannen vluchtten snel uit het dorp. Lieden uit het dorp wilden de andere dorpen waarschuwen. De burgemeester trad dadelijk op (zo zegt hij zelf): niemand moest geloof hechten aan de leugenpraat van Huijgens en zijn knecht, het was niet verstandig andere plaatsen voor niets op te schrikken, en de gevluchte jongelui moesten snel opgespoord en teruggehaald worden. Het resultaat: deze vriendelijke verzoeken hebben ten gevolge gehad dat direct de gevlugte zijn opgezogt en terug gekeerd, en gelukkig in de nabuurige dorpen er geen kennis van was gegeeven, en alle de inwoners vervolgens na hunne huizen zijn gegaan. Zoo dat ruim een uuren alles in de beste rust als bevorens was. Om helemaal zeker te zijn van een rustige nacht werden Huijgens en Van Gool aangehouden en opgesloten. Het verslag van eind september heeft als aanvulling dat deze mannen kort na 6 september zijn opgehaald en in Den Haag opgesloten, in afwachting van hun proces. Theodorus Huijgens In het gemeentearchief vinden we stukken die enig licht werpen op de persoon Theodorus Huijgens. Deze Huijgens was afkomstig uit Zierikzee, maar in 1807 te Oude-Tonge getrouwd met Henderina Koene, weduwe van beurtschipper Cornelis Terwoert. Kennelijk neemt Theodorus de vergunning over om op Rotterdam en Dordrecht te varen. In het dorp heeft hij het, of maakt hij het zich, niet gemakkelijk. Met zijn vrouw raakt hij verwikkeld in een rechtszaak met een andere schipper, Jan van Dongen, wegens smaad. De weduwe Korthals klaagt hem aan wegens het niet betalen van reparaties aan het schip. Dit alles draagt dan waarschijnlijk bij aan het intrekken van zijn vergunning wegens aanhoudende slegte conduiten en gepleegde malversatien. Dit gebeurt in de zomer van Waarschijnlijk om toch nog wat te verdienen (hij heeft een gezin met drie (stief)kinderen), gaat Huijgens leveren aan de Engelsen. Zou zijn optreden op 6 september niet een persoonlijke wraak- of wanhoopsactie geweest kunnen zijn, die uit de hand gelopen is? Hij heeft het voor zichzelf alleen maar erger gemaakt, want bij zijn aanhouding bleek hij ook nog een geladen geweer te hebben, waarmee hij de schout en diender bedreigde onder het uiten van vloeken en beledigingen. Huijgens zat ruim een jaar vast in Den Haag, terwijl het proces voorbereid werd waarin hij beschuldigd werd van heulen met de vijand, het verspreiden van valse geruchten en gebruik van stuitende taal. In december 1810 werd hij uiteindelijk vrijgesproken. Waarschijnlijk zat er niets anders voor hem op dan maar terug te gaan naar Oude-Tonge, waar waarschijnlijk geen emplooi voor hem was, maar wel vrouw en kinderen wachtten. De belastinglijsten van die tijd laten zien dat huis 62 (waarschijnlijk aan de Kaai) nog eigendom is van Huijgens. Dienstplicht De gewezen beurtschipper hoefde dankzij keizer Napoleon niet lang werkeloos thuis te zitten. Oude- Tonge moest ook een bijdrage leveren aan het verdedigen van het Franse keizerrijk, en dan met name het Département des Bouches de la Meuse, waartoe het dorp inmiddels behoorde. De dienstplicht was ingevoerd en zo werd Theodorus Huijgens in maart 1811 aangewezen om te gaan dienen bij de kustwacht in Goedereede. Daar loopt hij nog de kust te bewaken wanneer Oostflakkee in maart 1812 ook nog eens mannen voor de keizerlijke marine moet leveren: Huijgens wordt ingeloot en maire Anemaet verwittigt de commandant van de 129 ste compagnie kustwacht te Goedereede dat kanonnier Huijgens op 10 april s morgens om 7 uur in Den Haag verwacht wordt om daar ingedeeld te worden voor dienst op een van Zijner Majesteits schepen. Waarschijnlijk is Huijgens zo weer op een schip beland en wie weet is hij in veel woeliger water beland dan hij ooit als beurtschipper bevaren had. Met de brief uit april 1812 loopt het spoor van de man echter dood; hij was toen pas 27 jaar, maar of hij gesneuveld is aan boord van een Frans oorlogsschip of ooit teruggekeerd is naar vrouw 7

10 en kinderen, viel niet te achterhalen. Dankzij zijn gedragingen in 1809 heeft Theodorus Huijgens zich na bijna twee eeuwen toch nog een plaatsje in de Nederlandse geschiedschrijving verworven, al is het dan ook, verdiend of niet, in de rol van oproerkraaier. Bovenstaande tekst van mijn hand verscheen eerder in Eilandennieuws van 2 januari Het volgende wil ik er nu aan toevoegen: Huijgens was volgens het katholieke doop- en trouwboek van Oude-Tonge afkomstig uit Zierikzee, maar een doop of ouders heb ik van hem niet kunnen vinden. Ook zijn eigen overlijden blijft duister. Begin 1813 was hij nog in leven: de notaris in Oude-Tonge ontving een volmacht van hem, toen hij na een verblijf op het keizerlijk fregat L Aurore in het marinehospitaal van Enkhuizen verbleef. Met de volmacht kon zijn vrouw hun huis in Oude-Tonge verkopen. In de overlijdensakte van zijn vrouw Henderina Koene verklaren de aangevers de overlijdensdatum en plaats van haar echtgenoot niet te kennen. Henderina Koene was op enig moment verhuisd naar Zierikzee en overleed daar op 6 augustus De Zierikzeese bevolkingsregisters laten zien dat zij inwoonde bij haar dochter Petronella Huijgens (geboren 1809 in Oude-Tonge). Deze dochter woonde vanaf 1840 aan de Scheepmakersdijk in Zierikzee, met haar uit Antwerpen afkomstige echtgenoot Levinus Josephus Sweerman (een scheepstimmerman) en hun kinderen. Opvallend is dat zij hun dienstbodes ook nog wel uit Oude-Tonge haalden. In 1856 vertrok de familie Sweerman naar Antwerpen. Eva Lassing-van Gameren Regio Schouwen-Duiveland Vanaf februari 2013 schrijft Huib Uil, gemeentearchivaris van Schouwen-Duiveland, een blog die te vinden is op de pagina over het Gemeentearchief op de website van zijn gemeente ( Daarin doet hij verslag van zijn werk en haalt bekende en minder bekende facetten daarvan voor het voetlicht. Bij dit blog die, afgezien van vakanties, wekelijks verschijnt, wordt zijn column in het weekblad de Wereldregio opgenomen. Huib Uil twittert en neemt een link naar zijn blog in zijn tweets op. In komende nummers van Wij van Zeeland gaan we voor de regio Schouwen-Duiveland aandacht besteden aan zijn colomns. Regio Noord en Zuid-Beveland, Uit het Gemeentearchief Goes. Het Manhuis in Goes in de zeventiende eeuw. Het zijn bepaald niet de minste lieden, die in het midden van de zeventiende eeuw een plaats reserveren in het nieuwe Manhuis aan de Zusterstraat in Goes. Met de oprichting van het stadsweeshuis in 1628 ontstaat al de mogelijkheid dat ook bejaarden, zowel mannen als vrouwen, woonruimte en verzorging kopen. Het Weeshuis wordt gevestigd in het sinds ca grotendeels leegstaande klooster van de Zwarte Zusters, en dat zit voorlopig nog niet vol met kinderen. Hier krijgen ouderen die daar voor betalen een dak boven het hoofd, een plaats bij de haard en dagelijks eten. Ze dienen zelf een bed met dekens, een waterpot en wat 8

11 keukengerei mee te nemen. Bij hun overlijden vallen deze goederen toe aan het huis. In de eetzaal nemen de bewoners aan tafels plaats in volgorde van inschrijving. Aanvankelijk is het Manhuis min of meer onderdeel van het Weeshuis, bestuur (buitenvaders en moeders) en administratie lopen door elkaar, en wezen en ouden van dagen zitten op elkaars lip onder één dak. Dit leidt tot strubbelingen. De oplossing wordt gevonden in de bouw van een afzonderlijk Manhuis, waarvoor de stad enkele huisjes aan de straat afbreekt. Het sobere gebouw met veel schoorstenen komt in het verlengde van het Weeshuis te staan. Een dergelijk woon-zorgcomplex is in die tijd blijkbaar een noviteit; uit andere delen van Zeeland haasten ouderen zich naar Goes om een kamer te huren voor hun oude dag. Niet alleen neemt zo het aantal welgestelde Goesenaars in één klap toe. Ze zijn op diverse zakelijke gebieden nog actief ook, waarmee de Goese notarissen meer werk krijgen. Daarnaast kloppen ze voor testamenten hier ook aan, ze worden immers toch een dagje ouder. Het nieuwe gebouw komt begin 1656 gereed. De enige decoratie die de stad zich veroorlooft is een monumentale ingangspartij, met daarboven beeldjes van een rijke oude man en een dito vrouw. Dit zijn de bewoners waar het stadsbestuur op mikt; in later eeuwen zal het Manhuis synoniem worden voor tehuis voor arme bejaarden, maar dat is niet de oorspronkelijke doelgroep. Deze betaalt een behoorlijke som geld om verzekerd te zijn van een onbezorgde levensavond. Voor honderd pond Vlaams koopt een vrijgezel zich in, het dubbele moet een echtpaar betalen. Ook worden tarieven in Carolusguldens gesteld: deze variëren van 800 voor een vrijgezel tot gulden voor een echtpaar. Verschil moet er zijn, in sommige gevallen betalen alleenstaanden extra om een kamertje voor zichzelf alleen te reserveren, of wordt er meer ingezet om een betere kamer te krijgen. Het register met inschrijvingen bevindt zich in het archief van het Burgerlijk Armbestuur van Goes, inv.nr. 86. Inschrijvingen uit de periode bleven ook bewaard. Die komen in een later vervolg aan bod. Een paar voorbeelden van inschrijvingen: 31 januari 1656 Pieter Loontjes van Middelburg koopt zich in voor 850 gulden. Hij overlijdt 22 december Een dag eerder laten hij en zijn vrouw een testament opstellen. Zijn vrouw Catharina van Ee zal zijn goederen erven. RAZE.inv.nr. 2083, fol. 232r. 21 december februari 1656 Lambregt de Puijt en zijn vrouw Willemijntjen Puijts kopen zich in voor 1400 gulden. Lambregt overlijdt 7 april Willemijntjen overlijdt 4 januari In 1658 laten zij een testament opmaken; Lambregt is dan nog welvarend, zijn vrouw is ziekelijk. RAZE.inv.nr. 2070, fol. 86r. 9 januari november 1656 Lucas Pol en zijn vrouw Mayken Claes, van Vlissingen, kopen zich in voor 1750 gulden. Mayken overlijdt op 30 augustus 1662, en op 2 september wordt begraven. Lucas overlijdt op 6 april 1665 en wordt begraven op 9 april. 9

12 Tot zover het register. In een volgend deel zal aandacht worden besteed aan meer inschrijvingen in het Manhuis. Over Lucas Pol en zijn vrouw Mayken Claes, ingeschreven op 29 november 1656, nog het volgende. Hij bezoekt enkele keren een notaris te Goes, en legt verklaringen af over zijn verblijf op het Zuid-Amerikaanse eiland Tobago in Met name geeft hij informatie over het wanbestuur van de gouverneur William Gayner. Over Pol, zijn avonturen op Tobago en zijn komst naar Goes schreven René Verhulst en Danker Jan Oreel een stripboek getiteld: De Banneling van Tobago. Dit verscheen bij uitgever Het Paard van Troje in juni 2013 in het kader van het Goes-Latijns Amerikajaar. Het werd gepresenteerd in de tuin van het Manhuis, en aangeboden aan de ambassadeurs van Cuba en Trinidad en Tobago. De notariële verklaringen van Pol passen in het proces dat William Gayner voert tegen zijn opdrachtgevers om zijn onkosten en achterstallig loon als gouverneur van Tobago uitgekeerd te krijgen. Dit is een langlopende zaak. Na Gayner s overlijden zet zijn weduwe het proces voort. De verklaringen van Pol zijn bedoeld om de aanspraken van Gayner te ontkrachten. Overigens is Lucas betrokken bij de verkoop van het clavecimbel van wijlen Sara Crosse in 1660 aan Joan Clerck, koopman te Vlissingen. RAZE.inv.nr. 2071, fol. 173r. 13 oktober Idem 2091, fol. 68v. Verklaring over Tobago, 27 maart Idem 2092, fol. 1v. Verklaring over Tobago, 9 september Frank de Klerk Regio Walcheren De Admiraliteit van Zeeland, residerende te Vlissingen van , ook wel genoemd het Vlissings Prijzenhof s Donderdaechs XXVI en meye XV C LXXV tich. Capiteyn Nicolas Jacobsen Cloot metten fiscael, hsrn 1, jeghens Thomas Esgate, scipper, vwre 2, dienende by daghinge, om heesch te anhooren, gheroupen ten tourre van der rolle. D hre, comparerende in persoone, verclaerde dat hy de goederen in zynen scepe gheladen niet en begeerde te beschutten als daertoe van de coopluyden gheen last hebbende, tevreden zynde met zyn scip ende vracht, dewelcke hem by den hsrn gheconsenteert es gheweest, naer twelcke verzochten de hsrn dat de LXX vaten olie, vier paxkins cottoen, een pype ende een ocxhoodt droogh goedt in s vwren scip gheladen, ghewesen t hebben voor goeden beuydt ende overgheconfisquiert als dezelve ancommende den vianden Zynder Excellentie ende der ghemeene cause, ende oock daermede uut Spaengen ghemunt hebbende naer Dunckercken vianden landt zonder eenich recht van licente te betalene contrarie den placate van Zynder Excellentie op t faict van de pastporten gheëmanueert, hetwelcke t Hof hilt in zyn advys. 1 [h]eisers 2 verweerdere 10

13 In het kort: Donderdag 26 mei 1575 zijn kapitein Nicolas Jacobsen Cloot en de fiscaal Pieter van Brugghen de eisende partij voor het Hof in Vlissingen. Thomas Esgate, de gedaagde verweerder, tevens de schipper van het ingebrachte schip, was vanuit Spanje naar Duinkerke 3 onderweg zonder licent te betalen, ondanks het plakkaat van de Prins. Zijn handelswaar wordt beschouwd als buit en geconfisqueerd, aangezien ze toebehoorde aan de vijanden van Zijne Excellentie en van de gemeene zaak. Thomas Esgate verdedigt zijn vracht niet, hij heeft daartoe geen opdracht. Wat was hier aan de hand? Het Hof waarover hier gesproken wordt was een rechtbank voor prijszaken (of buitgoederen), in 1574 ingesteld door de Admiraliteit van Zeeland, gevestigd te Vlissingen, en voorgezeten door de luitenantadmiraal van Zeeland. Teksten als bovenstaand zijn te vinden in het Registre van de civile zaeken bedinghet voor de Admiraliteyt van Zeelandt van den jaere beginnende Dit register bevat een getrouwe opsomming van de activiteiten van genoemd hof.om de betekenis van dit Vlissings Prijzenhof beter te begrijpen, moeten we een stukje terug in de tijd vóór (Opschrift op het titelblad) (registre van de civile zaeken bedinghet voor de Admiraliteyt van Zeelandt van den jaere beginnende XV C LXXV tich ) De Opstand Geschiedenisboekjes vertellen ons dat de 80-jarige oorlog tegen de Spaanse koning begon in 1568, met de slag bij Heiligerlee. De opstand kreeg vooral momentum en volume toen op 1 april 1572 Den Briel werd ingenomen door de geuzen en snel hierna de steden Vlissingen, Veere en Zierikzee zich ook voor de Prins verklaarden, kort daarna gevolgd door diverse steden in Holland (o.a. Leiden, Dordrecht en Alkmaar). Te Vlissingen wordt een citadel gebouwd om een garnizoen in te legeren. 5 Een vloot met 16 compagnieën komt voor de haven te liggen. Een burger van Vlissingen, Alman geheten, roept: geen Spanjaerds! Hij krijgt slaag van een Spaans-gezinde en loopt naar zijn huis om zijn geweer te halen, klaar om wraak te nemen. Een opstootje ontstaat, men vraagt wat er aan de hand is, en het antwoord is: alleman is om zijn geweer. Dit is voor de Vlissingers voldoende om massaal de wapens te halen - de meesten hadden wapentuig - en de Spanjaarden vanaf de wallen te bestoken en op de vlucht te jagen 6. Datum: 6 april Vrij kort hierna verschijnt een vloot uit Lissabon op weg naar Antwerpen, geladen met kostbare tropische producten. De Vlissingers maakten zich meester van het merendeel van deze vloot en een paar dagen later ook nog van een aantal schepen uit de vloot waarmee Medina Celi, de beoogd opvolger van Alva, naar de Nederlanden kwam. De opbrengst was zeer welkom. Oranje had dringend geld nodig voor zijn leger bij Roermond. Maar in Vlissingen kon een verzoek van de Prins niet op grote bijval rekenen. Ook zij konden dat geld goed gebruiken voor de opbouw van de eigen verdediging. 3 Duinkerke behoorde destijds tot de Zuidelijke Nederlanden, en was daarmee deel van vijanden-land. 4 In het Zeeuws Archief bevinden zich twee foliodelen onder toegangscode 2.1. Staten van Zeeland invnr en Zie de prent bij de aanvang van dit artikel, rechts is de contour van een fort zichtbaar. 6 Een mooi verhaal, waarvan het waarheidsgehalte niet meer te achterhalen is. Uit: Blomhert, J. De Geschiedenissen van het Vereenigde Nederlandt,

14 En daarmee zijn we aangeland bij het vraagstuk voor de prins en voor de opstandige steden: zonder geld geen oorlog, zoals ook op de poort van de Zeeuwse Munt in het Abdijcomplex in Middelburg staat: Nervus belli pecunia. Vrij vertaald: de zenuw - zwakke plek - van de oorlog is het geld. Hoe nu verder? Met de hulp van de geuzen werd de rest van Walcheren veroverd en het beleg van Middelburg ingezet. Ter zee leidde het tot een blokkade van de Scheldemonding en de Vlaamse kust, zelfs zodanig dat de handel voor de Engelsen, Fransen en Oostzeevaarders zeer verstoord werd. Daarbij moeten we vooral denken aan platte, rauwe kaapvaart: enteren, het schip opbrengen, de inhoud verkopen, opbrengst verdelen. De drie Zeeuwse steden verbonden zich formeel met Oranje. Hij werd de militaire leider van de opstand. Maar hoe verander je de ongeregelde geuzen, weliswaar voorzien van een brief van de Prins, in ordentelijke deelnemers aan een oorlog? In stapjes. In diezelfde zomer (van 72) stelde Oranje op verzoek van het stadsbestuur van Vlissingen een tresorier van oorlog voor Zeeland aan: Jacques Taffin, met als taak de buit in Vlissingen ordentelijk te beheren, lees: deels aan Oranje en aan de gemene zaak 7 toe te wijzen. In de vergadering der Generale Staten te Dordrecht (19 juli 1572) werd de vloot gesteld onder de prins van Oranje, als soeverein admiraal. In de loop van 1573 stelde de Prins een tresorier van de Gemeene Zaak van Zeeland voor geheel Walcheren aan: Adriaan Manmaker, als de opvolger van Jacques Taffin. Manmaker zal lang aanwezig blijven in de Zeeuwse financiële administraties, uiteindelijk als tresorier-generaal van de Staten van Zeeland. In februari 1574 ging Middelburg over naar de Prins en heel snel daarna (mei 74) werd een licentheffing ingevoerd op de schepen die handel dreven op de gewesten die de Spaanse koning trouw bleven. Aanhouden en opbrengen van schepen werd nu formeel afgedekt. Wat zijn licentheffingen? Omstreeks juni 1573 waren er twee typen licentheffing: een type gebaseerd op oorlogsrecht en een type als onderdeel van uitvoerpolitiek. Beide typen van heffing zorgden voor extra financiële middelen. Het eerste type licentrecht ressorteerde onder de oorlogsleider Oranje. Er bestond geen geschreven oorlogsrecht en er waren geen algemene gedragsregels, slechts een bekendmaking van de militaire leiding. De opstandelingen gingen er - zeer begrijpelijk - van uit dat zij het recht hadden om alle schepen - vijandelijke en neutrale - naar of uit vijandelijke havens varende, te nemen en de lading verbeurd te verklaren, tenzij men een paspoort had verkregen, waarvoor een droit de passage, een doorvaartrecht, betaald moest worden. Naarmate de organisatiegraad in Holland toenam, onstond er regel-geving op allerlei terreinen, en een niet-onbelangrijk element daarin was de handel van de opstandige gewesten naar de zuidelijke. Die was door de opstand niet stil komen te liggen, en ook in het belang van Holland. De redenering was: een handelsembargo zal altijd worden ontdoken, het is dus slimmer dat we (beperkt) handel toestaan vanuit Holland naar de vijanden landen, maar daarover dan wel belasting te heffen: de licentheffing. In december 72 werd in Holland de uitvoer van goederen aan banden gelegd, maar tegelijk de mogelijkheid gegeven om vergunninge tot uitvoer te krijgen. In mei 73 verscheen in Holland een plakkaat 8 met kort gezegd een uitvoerverbod voor alle goederen, tenzij licent betaald was. 7 Zie verderop in dit artikel 8 Een gedrukte resolutie 12

15 In een Hollands-Zeeuwse ordonnantie van mei 74 werden de beide hierboven genoemde typen licentrecht geregeld als één complex. De exclusieve bevoegdheid van Oranje voor het licentrecht uit oorlogsrecht was hiermee verdwenen en de Staten hadden ook op dit gebied zeggenschap verworven. Je zou kunnen stellen dat via de organisatie van de oorlogskas de bevoegdheden van de Staten van Zeeland tot stand kwamen. Wat is de Gemeene Zaak? Gemeen betekent gemeenschappelijk en de Gemeene Zaak is de vertaling van common cause, cause commune. In Zeeland werd de term gemeene zaak echter gewoonlijk gebruikt voor het gemeenschappelijk oorlogsdoel van Oranje, Holland en Zeeland: bevrijding van de Spaanse overheersing. Maar de Gemeene Zaak was in Zeeland meer. Het werd een instelling ten behoeve van de oorlogvoering met eigen personeel, bezittingen van allerlei aard, geld, schulden, rechtsbetrekkingen, financiële administraties enz., ingebouwd in het Zeeuwse bestuursapparaat. De opbouw van een nieuwe overheid voor Zeeland Door de opstand was de oude bestuursstruktuur verdwenen. In het voorjaar van 74 werd op grond van een ordonnantie ook wel de regeringsinstructie genoemd in Zeeland een (nieuwe) regering(sraad) gevormd. De drie gouverneurs van Oranje (in Vlissingen, Veere en Zierikzee), en een gedeputeerde uit ieder van deze drie steden, vormden deze raad, spoedig daarna aangevuld met een gedeputeerde van Middelburg. Voor vlootzaken kwam er een Raad van de Admiraliteit. In art. 8 werd bepaald dat genoemd College van Gouverneurs en Raden (zoals de regeringsraad werd genoemd), gemachtigd door de Prins,..omme rechters te zyne over alle buytgoederen ende saecken raeckende de Admiraeliteyt.. en..sullen de voornoemden van den Rade der Admiraliteyt van allen prinsen ende beuytgoederen schuldich zyn notule ende goet registre te doen houden. In feite werd daarmee het Prijzenhof te Vlissingen opgericht. In stapjes waren de kaapvaart en de instroom van geld voor de oorlogskas gereguleerd. In een volgend artikel gaan we in op de de regelgeving en de organisatie van het Prijzenhof. Jean van der Rijst Uit het Zeeuws Archief Samenwerking Zeeuws Archief en het Kadaster Om historisch onderzoek in kadastrale archieven gemakkelijker te maken startten het Zeeuws Archief en het Kadaster op 3 september 2013 een pilot in het informatiecentrum van het Zeeuws Archief. Vanaf dat moment kunnen bezoekers in het informatiecentrum van het Zeeuws Archief ook terecht voor het digitaal raadplegen van kadastrale stukken zoals veldwerken, hulpkaarten, leggers en registers. Hiervoor is een nieuwe kadasterviewer beschikbaar, opvolger van de dichtleggen. Om de bezoekers en medewerkers van het Zeeuws Archief te helpen bij kadastraal onderzoek, zijn medewerkers van het Kadaster op dinsdagen en donderdagen van tot uur aanwezig in het informatiecentrum van het Zeeuws Archief. De samenwerking zal historisch onderzoek in de kadastrale archieven aanmerkelijk vereenvoudigen. 13

16 Uitgebreider aanbod Bij zowel het Kadaster als het Zeeuws Archief vragen veel klanten historische informatie op. Een samenwerking tussen beide organisaties biedt mogelijkheden om kennis te delen over (kadastrale) archieven en hiermee de klant beter te bedienen bij de uitvoering van zijn historisch onderzoek. Door het digitaal ontsluiten van kadastrale archieven ontstaat een uitgebreider aanbod van producten en diensten voor bezoekers van het Zeeuws Archief. Beide organisaties hebben veel kennis van de eigen archieven en vullen elkaar aan in de dienstverlening, ondersteuning van historisch onderzoek. Medewerkers én bezoekers hebben daarbij de beschikking over uitgebreide digitale zoekmiddelen. Met deze pilot tot 31 december 2014 onderzoeken het Kadaster en het Zeeuws Archief hoe een samenwerking tussen de beide organisaties vorm kan krijgen. Voor nadere informatie Kadaster, George Hintzenweg 77, 3068 AX Rotterdam, Leonie de Haan (teamleider), tel , Zeeuws Archief, Hofplein 16, 4331 CK Middelburg, dr. Hannie Kool-Blokland (directeur), tel , PR-activiteiten Sjaak Hoornick en Jan Oosthoek hebben voor het najaar van 2013 en voor 2014 het programma van lezingen en bijeenkomsten vastgesteld. Op zaterdag 2 november 2013 zal er weer een Genealogische Dag worden gehouden in het Zeeuws Archief te Middelburg. Samen met het Zeeuws Archief en het Genealogisch Centrum Zeeland eveneens uit Middelburg hopen wij weer op uw aanwezigheid. Voor een ieder zal er iets te vinden zijn. Volgend jaar zal er op zaterdag 19 april 2014 een genealogische en heemkundige markt worden gehouden in de Vroone te Kapelle. Hoe dit precies er uit komt te zien, is nog niet geheel bekend, doel is wel de sfeer van een markt te maken, waar van alles te zien en te koop is. Daarover wordt u nog later over ingelicht, wel zijn er al diverse archiefdiensten, heemkundige kringen en andere afdelingen van de NGV bereid om hun medewerking te verlenen. De lezingen: Op zaterdag 9 november 2013 zal dhr. Jaap van Zweeden een lezing houden over de digitalisering binnen de NGV. Daarna geeft Arjen van Westen meer informatie over het filmproject Braziliaanse koorts, over Zeeuwen in Brazilië. Op zaterdag 25 januari 2014 zal dhr. Jan de Ruiter een lezing houden over de Bevelandse lotelingen in het leger van Napoleon ( ). Het betreft een vergeten generatie jongens, die door het lot waren aangewezen en stierven voor de idealen van keizer Napoleon. Op zaterdag 22 februari 2014 geeft mevr. Willy van Meegen een lezing over een onderwerp dat mij nog niet geheel bekend is, ik weet alleen dat het vrij boeiend is. Op zaterdag 29 maart 2014 zal dhr. Cees Heystek (voorzitter HCC afd. genealogie) een voordracht verzorgen over heraldiek, de wetenschap die zich bezig houdt met familie- en persoonswapens. Op deze middag gaat hij in op het ontstaan en de ontwikkeling van familiewapens. Op zaterdag 10 mei zal Frank de Klerk van het gemeentearchief Goes een lezing houden over de gewone mensen die je in de archieven tegenkomt, vanaf de middeleeuwen tot heden. Sjaak Hoornick 14

17 Oorkonden in lexaan-hoezen, RHC Limburg, foto: Zuiderlicht Uit betrouwbare bron., met MirJam Neuteboom- Dieleman De bedijking van het Stroodorpe poldertje onder Krabbendijke werd calamiteus voor Jacob Rottier Jacob Cornelisz. Rottier werd geboren te Schore en aldaar gedoopt op 12 februari 1769, als zoon van de schout van Schore, Cornelis Rottier en diens vrouw, Maria Kakebeeke. Hij was een telg uit gegoede boerenfamilies op Zuid-Beveland, die ook al eeuwenlang zitting hadden gehad in het dorps- en waterschapsbestuur van de plaatsen waar zij woonden. De Rottiers waren gedurende vier generaties vóór Jacob schout en schepenen te Schore geweest. De bet-overgrootvader van Jacob, Benjamin Rottier was voordat hij naar Schore kwam al schepen te Waarde, waar zijn vader Nicolaas Rottier eveneens schepen en later schout en dijkgraaf was geweest. Van moederskant had Jacob Rotter tot grootvader: Matthijs Kakebeeke die jarenlang schepen, schout, kerkmeester en armmeester van Kloetinge was geweest. Hij was eigenaar geweest van de boerderij Welgelegen, nog juist op het grondgebied van s-heer Abtskerke gelegen en later ook van het nabijgelegen Altijt Sorg dat tot het grondgebied van Kloetinge behoorde. Mathijs vader Jan Jorisz. Kakebeeke was in de eerste helft van de 18 e eeuw al schepen en schout van s-heer Abtskerke. Ook verder teruggaand in het voorgeslacht van Jacob Rottier vinden we dorpsbestuurders in soorten en maten, die tot de aanzienlijke boerengeslachten behoorden. Kortom, Jacob had het qua afkomst slechter kunnen treffen. Het gebied rond Krabbendijke in op de kaart van Hattinga. De schorren ten oosten heten al Stroodorpehoek. Ten westen daarvan ligt de Oostpolder. Tussen de letters K en E staat de boerderij aangegeven die sinds 1798 in het bezit van Jacob Rottier was. Ten zuiden van Krabbendijke ligt de heerlijkheid Valkenisse. Op een van beide aangegeven boerderijen trouwde Jacob Rottier in, door zijn huwelijk met Leuntje van Oosten, de weduwe van Jan van de Griek, in Hijzelf kwam vanuit Schore in Waarde/Valkenisse terecht door zijn huwelijk. Valkenisse was toen nog een heerlijkheid, weliswaar zonder dorp en slechts bestaande uit een paar verspreid liggende boerderijen en huisjes. In 1816 werd Valkenisse geannexeerd door Waarde. Op 6 juni 1794 trouwde Jacob Rottier te Waarde met Leuntje van Oosten. Zij was weduwe van Jan van de Griek en afkomstig uit Yerseke en had uit haar eerste huwelijk maar liefst zeven kinderen, waarvan er ten tijde van haar tweede huwelijk nog zes in leven waren. Leuntje was dan ook bijna vijf jaar ouder dan Jacob Rottier. Dat alles mocht de pret niet drukken: er was een kapitale boerderij in de Hoge Rhijn onder Valkenisse met 131 gemeten 279 7/10 roeden grond en de baten van de nalatenschap van Jan van de Griek bedroegen 4800 pond Vlaams, voor de ene helft geërfd door de zes kinderen, voor de andere helft 15

18 door Leuntje. Jacob Rottier werd dus landbouwer te Valkenisse en reeds in 1797 en 1798 was hij ook schepen van Valkenisse, waar zijn voorganger Jan van de Griek dat ook al geweest was in In 1798 verhuisde het gezin, inmiddels al uitgebreid met een dochter Maria Rottier, naar Krabbendijke. Daar zouden nog zes kinderen Rottier geboren worden. Bij de geboorte van het laatste kind, Matthijs Rottier, op 30 oktober 1808 was Leuntje al ruim 44 jaar oud. De boerderij te Valkenisse werd op 23 februari 1799 verkocht aan Huibrecht van de Griek, een broer van de eerste man van Leuntje. Al ruim daarvoor, op 5 april 1798 had Jacob bij publieke verkoop te Krabbendijke een extra schoone hofstede, bestaande in een weldoortimmerde huyzinge, schuur, wagenhuis, schaapskooy en verdere timmeringe met desselfs hof, boomgaard, beplante dreef en weijen en differente partijen zaaijland, staande en gelegen in den Oostpolder van Crabbendijke gekocht van mr. Marinus Emanuel Cornelis Versluis, heer van Krabbendijke. Bij de hofstede behoorden in totaal 179 gemeten en 26 roeden grond, die werd gekocht voor 38:5:0 pond Vls. per gemet. De totale verkoopprijs voor de hofstede bedroeg daarmee 6174:19:1 Vls. Daarnaast werd een aantal stukken dijk, schorren en de visserij in de Piermankreek, net buitendijks in de Oosterschelde gelegen, gepacht voor een bedrag van 62:19:9. Boerderij de Oostpolder begin 20 e eeuw, nog altijd een kapitale boerderij, voorzover zichtbaar op de foto. Het verschil in kwaliteit van de grond en waarschijnlijk ook van de hofstede als geheel komt tot uiting in het verschil met de koopprijs van de boerderij in de Hoge Rhijn te Valkenisse: slechts 25 Vls. per gemet. Jacob Rottier kreeg het bedrag van de verkoop overigens niet uitbetaald, want nog in 1808 bezat hij een schuldbrief ten laste van Huibrecht van de Griek, groot 4187:16:8. Op 29 september 1808 verkocht hij die schuldbrief met alle verlopen interesten van dien. Jacob Rottier integreerde snel in Krabbendijke: vrijwel meteen was hij er schepen. In 1805 was hij schout, in de Franse tijd maire en na de Franse tijd burgemeester van Krabbendijke. Daarnaast was hij dijkgraaf van de Oostpolder, de polder waarin hij zijn boerderij had en gezworene van de Maire en de Valkenissepolder. Bovendien was hij geadmitteerd als landmeter. So far, so good. Maar in 1802 was hij bezig met het plannen van een onderneming, waar hij, achteraf gezien, beter niet aan had kunnen beginnen. In dat jaar liet hij de landmeter J. Kooiman te Cats de schorren ten oosten van de Oostpolder opmeten en tenslotte kocht hij op 19 mei 1808, samen met de heer Pleun Lorents die schorren van de ambachtsheer van Krabbendijke, Marinus Emanuel Cornelis Versluis, die gehuwd was met Maria Petronella van den Brande, ter bedijking van een nieuw poldertje, Stroodorpepolder genaamd, groot 101 gemeten en 203 ½ roeden. De prijs bedroeg 10 Vls. of 60 gulden per gemet, in totaal een bedrag van 6100 gulden en 14 stuivers. Daarvan werd op dat moment nog slechts 100 gulden en 14 stuivers betaald en over het restant moest een rente betaald worden van 6 % per jaar, ingaand op 1 janauri 1809, terwijl de aflossing in zes jaarlijkse termijnen van 1000 gulden zou geschieden, ingaande op 1 januari Pleun Lorents verkocht reeds op 3 november 1810 zijn aandeel aan Jacobus Bosdijk. Op 30 augustus 1809 verklaren Jacob Rottier en Leuntje van Oosten schuldig te zijn aan Maria Petronella van de Brande, een totaalbedrag van gulden: gulden voor de schorren en 6000 gulden voor de bedijking ervan. Zij verbinden hiertoe de pas ingedijkte polder van Stroodorpe en de bovengenoemde schuldbrief, waarvan het bedrag nu in guldens uitgedrukt wordt: gulden. Dat dit alles een hachelijke onderneming was geweest, die 16

19 Jacob Rottier en Leuntje van Oosten en na hen hun kinderen als hun erfgenamen uiteindelijk hun vermogen kostte in de vorm van hun eigen hofstede in de Oostpolder, blijkt uit het volgende: Op 23 januari 1821 verkocht Marinus van de Griek, als zoon en gemachtigde van de weduwe van Jacob Rottier, Leuntje van Oosten, samen met de mede-eigenaresse, Appolonia Harinck, weduwe van Jacobus Bosdijk, het poldertje Stroodorpe voor een bedrag van gulden aan Jacob Kakebeeke, lid van de raad der stad Goes, overigens een neef van Jacob Rottier. Krabbendijke op het Cuyperkaartje van rond Op de dijk tussen de Oostpolder en de Stroodorpepolder staat de Krabbendijkse molen aangegeven, waardoor het poldertje ook wel Molenpolder heette. De Moolweg loopt dwars door de Oostpolder tot aan de houten achtkantige molen, die kort voor 1862 afbrandde, waarna de Diaconie van de Armen van Krabbendijke de plaatselijke timmerman het recht gaf een molen op te richten op de plaats waar deze nu nog staat: De Rozenboom, aan de westkant van het dorp. In 1906 overstroomde de Stroodorpepolder, evenals het dorp Krabbendijke zelf. In de vergunning, die was aangevraagd in een verzoekschrift van 28 november 1820 en afgegeven was voor deze verkoop, wordt door Leuntje van Oosten als reden voor de verkoop opgegeven: dat de voorschreve polder, bereids zoo zwaar belast, na de doorbraak in maart dezes jaars voorgevallen, zulke enorme spendues tot digting heeft gekost en ter volkomen herstelling zal kosten, dat de suppliante het van haar belang oordeelt die gemeenschap te doen ophouden en mits dien te rade is geworden, uit aanmerking dat dezelve al te zwaar belast is, dan dat eene verdeeling gevoeglijk kan plaats hebben, de openbare verkoop als het eenige middel om tot eene uitdeeling te kunnen komen, te provoceeren. Grafzerk van Jacob Rottier, buiten de N.H. kerk te Krabbendijke gelegen Jacob Rottier werd slechts 50 jaar oud. Op 27 oktober 1819, vlak voor zijn dood, had hij zijn hofstede in de Oostpolder moeten verkopen aan zijn schuldeiser, van wie hij ruim 20 jaar eerder de hoeve ook had gekocht: Marinus Emanuel Cornelis Versluijs, gehuwd met Maria Petronella van den Brande, de ambachtsheer van Krabbendijke, voor een bedrag van ,66 gulden. Leuntje van Oosten kon er wel blijven wonen, als pachteres van de nieuwe ambachtsheer van Krabbendijke: Jean Francois Byleveld, gehuwd met Adriana Versluijs. Jacob Rottier overleed te Krabbendijke op 15 november 1819 en werd begraven in de N.H. kerk te Krabbendijke. Zijn grafzerk ligt nu buiten de (sinds 1914 nieuwe) N.H. kerk. (zie foto). Zijn nalatenschap omvatte nog slechts het volgende onroerend goed: 2 gemeten 216 ½ roeden bos te Wemeldinge, een woonhuis met erf aan de Noordschans te Krabbendijke, 1/3 deel in twee arbeidershuisjes te Yerseke, 1/16 deel in de meestoof De drie kwartieren' te Krabbendijke en de helft in ongeveer 100 gemeten land, uitmakende de polder Stroodorpe. Dit laatste werd dus in 1821 verkocht. 17

20 Toen Leuntje van Oosten op 5 maart 1831 op 67-jarige leeftijd overleed waren er van haar veertien kinderen al acht overleden! Het is interessant te zien wat er allemaal rondliep op haar erf in de Oostpolder: tien paarden, veertien melkkoeien, een vaars, een vare koe, zeven 2-jarige runderen, een kalf, vier varkens, 140 schapen, 120 lammeren, 40 koppel hoenders, vijf kalkoenen, twee ganzen, twee pauwen en vier koppels eenden. Interessant is ook Leuntjes voorliefde voor porselein, die naar voren komt in de boedelinventaris. Er was een groot bedrag aan schulden, voornamelijk pachtschulden, maar na de verkoop van de onroerende goederen bleef er een batig saldo van 4481,45 gulden over. Er was dus nog wel wat te erven overgebleven, maar de bedijking van het Stroodorpepoldertje kunnen we toch wel aanmerken als calamiteus, in de betekenis van rampzalig. De naam van het poldertje Stroodorpe wordt tegenwoordig bewaard op het toegangshek van de boomgaard aldaar. Mirjam Neuteboom-Dieleman Oud Schrift Zoals in het vorige nummer van Wij van Zeeland aangekondigd, start de redactie een nieuwe rubriek Oud Schrift, die de plaats in gaat nemen van de rubriek Paleografie, die Huib Uil zo voortreffelijk en zo lang heeft gevuld. Daarvoor heeft de redactie de medewerking gekregen van de nieuw opgerichte werkgroep Paleografie in Zeeland, kortweg PaiZ. Deze werkgroep houdt zich onder andere bezig met transcriptiewerk voor het Zeeuws Archief en met het verbeteren van de paleografische kennis en kundigheden van haar leden. Daartoe komt de werkgroep ongeveer eens per maand bij elkaar. Op deze bijeenkomsten wordt de voortgang van de verschillende transcriptieprojecten besproken, nieuwe projecten aangedragen, bestudeerd en uitgewerkt. Aan het eind van elke bijeenkomst vindt er een bespreking plaats van een transcriptieopdracht die als leesopdracht aan alle leden is toegestuurd en die thuis is uitgewerkt. Samen met een voorbeeldtranscriptie ontvangen de werkgroepleden informatie over het stuk, over speciale kenmerken en valkuilen van de tekst en achtergrondgegevens over de inhoud. De samenwerking tussen Wij van Zeeland en PaiZ krijgt de volgende vorm. In elke aflevering van Wij van Zeeland wordt een leesoefening geheel of gedeeltelijk opgenomen, met aanwijzingen en enige opmerkingen over de inhoud. De volledige leesoefening wordt ook gepubliceerd op de website, samen met de aantekeningen en de achtergrondinformatie. Twee weken na het verschijnen van het blad wordt de volledige transcriptie op de website gezet. Daar kan men de eigen transcriptie controleren. Blijven er nog vragen over, dan is de werkgroep bereid om via de redactie deze te beantwoorden, echter uitsluitend via ! Zes weken na het verschijnen van Wij van Zeeland zal op de website een tweede leesoefening met aantekeningen en achtergrondinformatie gezet worden. De transcriptie volgt weer twee weken later. 18

21 De redactie zou graag zien dat de transcribenten contact opnemen met de redactie voor opmerkingen over de moeilijkheidsgraad, de lengte van de oefening, enz. Ook andere suggesties zijn van harte welkom! Overigens: de werkgroep PaiZ heeft ruimte voor nieuwe leden en is zeker en graag! - bereid zorg te dragen voor een adequate opleiding voor kandidaat-paleografen die zichzelf nog niet zo bedreven achten! De eerste leesoefening is een betrekkelijk eenvoudige. Het is een gedeelte uit de notulen van de directie van de Middelburgse Commercie Compagnie uit maart In het julinummer van WvZ kwam de MCC al aan bod. De gehele tekst én de aantekeningen bij de leesoefening worden ook op de website gezet, Aantekeningen bij de leesoefening In de vergadering waarop dit stuk notulen betrekking heeft, komt kapitein Jan Menkenveld verslag doen van de reis met het fregat Haast U Langsaam. Deze reis duurde van 30 juli 1764 tot 13 maart Hem worden in de vergadering flink de oren gewassen, omdat hij in strijd met zijn instructies voor eigen rekening handel heeft gedreven. De directie straft hem daarvoor. Tekst en schrift i heeft soms wel, soms niet een punt. ks wordt geschreven met x, bijv. grootlijx. t opvallend is de erg lange dwarsstreep. u heeft soms een accent om die letter te onderscheiden van de n, bijv. condúite. ij soms met, soms zonder punten. Namen - t Vlacque (Vlacke): ingang van het Sloe en ankerplaats ten oosten van Rammekens - Slikpoortje: bedoeld is de toenmalige Zuiddam- of Slijkpoort, gelegen ongeveer waar nu het Stadskantoor van Middelburg aan dekanaalweg staat. - Deurloo: vaargeul voor de kust van Westkapelle/Zoutelande. Veel succes en laat vooral van u horen! 9 Zie ook WvZ juli 2013 pag.15 19

22 20

23 Toevalsvondsten Borssele. In RA Vlaardingen 120, f. 16v, dd , vinden we de volgende akte. De erfgenamen van Jacob Cornelisz, arbeider, overleden te Vlaardingen, geven een gifte aan Cors Jacobsz van een boomgaard, gelegen beneden de Overslag van Vlaardingen. Deze erfgenamen zijn: Leendert Cornelisz Coningh, Maertge Cornelisdr., huisvrouw van Jacob Willemsz, Gieltge Cornelisdr., huisvrouw van Pieter Pleunsz, en tenslotte Heijndrick Cornelisz, wonende "op de Borssel in Zeeland". Gezien het patronyme Cornelis, zullen zij broers en zusters zijn geweest van de overleden Jacob Cornelisz. Heijndrick uit Zeeland is niet zelf geweest. Hij had zich laten vertegenwoordigen. De afstand naar Vlaardingen is hem kennelijk te ver geweest. Intrigerend is zijn woonlocatie: op de Borssel in Zeeland. Moeten we hier Borssele in lezen? Jaap Heemskerk - Zoetermeer Genealogie, Voorouders komen tot leven Mini-serie : Van Oostee te Yerseke (4) Van Oostee, de middeleeuwse naamdragers Mirjam Neuteboom-Dieleman Wisten we in vorige afleveringen over de 16 e -eeuwse Olaert Corneliszoon van Oostee heel wat te vertellen, dat is helaas niet het geval met zijn voorouders. Hoe vóór Olaert de familie Van Oostee in elkaar zat, blijft verreweg onduidelijk. Wel komen we al vroeg de naam Olaert tegen in verschillende verschijningsvormen: Aloud, Elout, Alaard, Oloud en waarschijnlijk moeten we zelfs Adolf, de naam die de enige kleinzoon van Olaert die de naam Van Oostee droeg, als een afgeleide van Olaert beschouwen. In de registers van Oudmunster komt Olaert Cornelisz. van Oostee namelijk ook voor onder de Latijnse vorm Odulphus. Het opmerkelijke is dat de kerk van Yerseke Sint Odulphus als patroonheilige had (en heeft). Is dit opnieuw een bevestiging van de indruk die bestaat dat in een stad of in een dorp in de middeleeuwen veel kinderen de naam kregen van de patroonheilige van de (parochie)kerk of de dorpskerk? Vooral bij minder gebruikelijke voornamen valt dat verschijnsel op, zoals bijvoorbeeld in Mechelen de naam Rombout of in Zierikzee de naam Lieven. Kunnen we in dit geval stellen dat de oudste Olaert van Oostee, wie dat dan ook was en wanneer hij ook leefde, zijn naam kreeg van de patroonheilige van de kerk van Yerseke, Sint Odulphus? Wanneer we op zoek gaan naar de voorouders van Olaert Corneliszoon van Oostee, zoeken we dus in de eerste plaats naar een Cornelis. 21

24 De vermeldingen van een Cornelis van Oostee zijn niet dikgezaaid. Op 10 maart is er een oorkonde waarin een Cornelis van Oestee voorkomt onder de mannen der grafelicheyt van Zeelant, de grafelijke leenmannen. Hij had blijkbaar een zoon Matheus Corneliszoon van Oostee, die we tegenkomen op 21 augustus Hij werd toen beleend met 79 gemeten 264 roeden ambacht te Yerseke. Wapen Van Oostee, zoals afgebeeld op de grafzerk in de kerk van Yerseke. Het is echter niet te verdedigen dat Olaert Corneliszoon van Oostee, die overleed in 1574 een zoon was van Cornelis van Oostee die leefde in In de 15 e eeuw komen, goedbeschouwd alleen op zichzelf staande personen met de naam Van Oostee voor, zonder dat het familieverband duidelijk wordt. Zoals joffrouw Aechte ende joffrouw Ysentruydt van Oestee, gesusteren, die op 4 juli 1448 voor hun zieleheil een gift deden aan de kerk van het begijnhof buiten Antwerpen 12. In dezelfde tijd leefde er een Gillis van Oostee, die een doodslag begaan had aan Adriaan de bastaard van Bruëlis. Een zekere Philips van Reymerswale had hem gehuyst, gehooft, gestyft ende gestairct, kortom in bescherming genomen en werd daarvoor beboet met een boete van drie pond groten Vls. in het jaar 1453/ In de eerste helft van de 15 e eeuw leefde ook Jan Christoffelszoon van Oostee, van wie iets meer bekend is. Jan Christoffelszoon was ook op 9 juni 1409 nog baljuw, toen hij al het ambacht dat hij geërfd had van zijn vader en dat hij binnen de parochie van Yerseke gemeenschappelijk had met zijn neven, de kinderen van Willem Eloudszoon, verkocht aan Claas Kervinck van Reimerswaal., maar liefst 942 gemeten ambacht. De tekst luidt als volgt: Ic Jan Kerstoffelszone van Oestee, bailliu van Ieersick doe cond allen luuden dat ic vercocht hebbe Heren Clais Kervinck van Reymerswale alle myn ambacht in de parochie van Ieersick ende mi bleef van minen vader ende ghemeen leght met Willem Eloudzoens kinderen, mijn neven, welk ambacht groot es negen hondert ende twee en veertich ghemete, luttel min of meer. Deze verkoop was nodig om het zoengeld op te brengen dat hij moest betalen wegens de moord op Pieter Blox te Yersekedamme. Jan was gehuwd met Johanna van Bruëlis. Hij schonk haar in een oorkonde van 12 november 1411 lijfrentes op 80 gemeten ambacht, een huis in de parochie van Yerseke en 24 gemeten land in Couwerve en Yerseke, de helft van een ander huis in Yerseke en nog eens 6 gemeten land te Couwerve. Jan Christoffelszoon van Oostee was overleden voor 7 juli Zijn weduwe, Janne van Bruëlis leefde toen nog, evenals hun dochter, Anna van Oostee. Zij kregen op genoemde datum consent om hun goederen te Yerseke te verkopen. Hun verplichting tot het betalen van schot en bede verviel daarmee niet. Het feit dat Jan Christoffelszoon van Oostee in 1409 een aanzienlijk ambachtsbezit van 942 gemeten aan Klaas van Reimerswaal verkocht was voor Arie van Steensel 15 reden om de familie Van Oostee 10 ZA, Familie-archief Van Oosten, inv.nr. 2 Regestenlijst der charters waarvan foto-copieën aanwezig zijn in het Familie-Charterboek. 11 ZA, Fruin, Rekeningen van het Bourgondisch-Oostenrijkse tijdvak, inv.nr f. A 6 12 SA, Antwerpen, SR 40 f. 218 ( ). 13 ZA, Fruin, Rekeningen van het Bourgondisch-Oostenrijkse tijdvak, inv.nr. 33 f. XVv 14 Blécourt, A.S. de, Meijers, E.M. en Lombarts, R.W.G. e.a. (red.) Memorialen van het hof (den raad) van Holland, Zeeland en West-Friesland van den secretaris Jan Rosa, I-XIII, deel V nr. 117 (p. 162). 15 Arie van Steensel, Edelen in Zeeland. Macht, rijkdom en status in een laatmiddeleeuwse samenleving, 22

25 niet op te nemen in zijn lijsten van adel populaties van 1431, 1475 en Dit lijkt mij een onterechte conclusie, alleen al omdat uit bovenstaande vermelding van schot en bede blijkt dat Jan Christoffelszoon van Oostee in 1409 zeker niet al zijn ambacht verkocht had. Bovendien werd Matheus Corneliszoon van Oostee in 1479 ook weer beleend met ambacht, zoals hiervoor vermeld werd. Plattegrond van het centrum van Yerseke. Op de hoek van het Kerkplein en de Paardemarkt de plaats waar het door Olert Willemszoon van Oostee in 1440 aan Adriaan van Reimerswaal verkochte huis stond. Uit de tekst van de oorkonde uit 1409 kunnen we concluderen dat de grootvader van Jan Eloud heette. Eloud, Aloud, Oloud, Olard?? Het zijn waarschijnlijk allemaal vormen van één en dezelfde naam. Deze Eloud had dus minstens twee zonen: Kerstoffel/Christoffel en Willem. Zijn boedel was in 1409 nog onverdeeld en aan Jan Christoffelszoon van Oostee behoorde toen één vierde deel van de hofstede daer t stenen huijs op staet, voort alle hofstede. Dat stenen huis wordt beschouwd als gestaan te hebben op de plaats die nog lang het Burchtje heette, aan de tegenwoordige Steeweg, even voor de hofstede de Steehoeve te Yerseke, in de hoek die de onverklaarbare naam Kaekeldans droeg. De oudste overlopers van Yerseke, uit 1518 en 1547 vermelden dit perceel als vroonland, allodiaal land dat vrij was van diensten en lasten. In 1547 was een zekere Jan van Oostee eigenaar ervan, evenals van de naastgelegen hofstede. Op 28 april 1440 verkoopt Olert Willemszoon van Oestee aan Adriaan van Reimerswaal:.. alsulc stenen huus ende kuecken mitten erve dair t up staet, als staende is in den dorpe van Yersycke upten hoeck vander Koornmarkt, mit laste van thien scelling groote tsiaers erflike, diere up staet, te geven alle jaere der cure van Yersecke Het dorp Yerseke met ten westen de veldhoek Kaekeldans. In deze hoek stond ooit het burchtje, mogelijk de woonstee van de Van Oostee s. Dit stenen huis moet gestaan hebben op de hoek van het huidige Kerkplein en de Paardenmarkt, op de plaats waar nu het voormalige gemeentehuis van Yerseke staat. Het huis was belast met tien schellingen jaarlijkse rente aan de pastoor van Yerseke. Het is mogelijk dat deze Olert Willemszoon van Oostee één der bovengenoemde neven Hilversum 2010, bijlage. 23

26 van Jan Kerstoffelszoon van Oostee was, één der zonen van Willem Eloudszoon van Oostee dus, die, wanneer we de namen Eloud en Olert als twee verschillende verschijningsvormen van één en dezelfde naam kunnen beschouwen, naar zijn grootvader vernoemd was. De enige Cornelis van Oostee die we zouden kunnen beschouwen als de vader van de 16 e - eeuwse Olaert Corneliszoon van Oostee komt voor in een lijst van uitgestelde tiendbetalingen van Oudmunster te Utrecht uit Hij heet dan Cornelis Jansse op Oostee. Hij zou samen met Heer Coppe op Oostee en Janne op Oostee erfgenaam geweest zijn van Matheus van Oostee, die we hiervoor tegenkwamen als Matheus Corneliszoon van Oostee. Daarnaast was er nog een Willem van Oostee in Hoe de familieverhouding tussen Cornelis Janszoon en Matheus Corneliszoon van Oostee was, wordt uit deze vermelding echter nog steeds niet duidelijk. Helaas dus geen samenhangende genealogie voor de familie Van Oostee van vóór de 16 e eeuw. Soms zijn de onderzoeksresultaten ook wel eens mager tot zeer mager. Ik wil hier daarom ook de pagina s tekst die Van IJsseldijk wijdt aan de heren van Yerseke buiten beschouwing laten. Het lijkt er sterk op dat het enige aanknopingspunt tussen de heren van Yerseke en het geslacht Van Oostee, de naam Aloud/Eloud is. Daarvan is reeds sprake in 1290 met Aloud van Yerseke en ook in 1391 komen in dit gebied verschillende personen onder de namen Eloud/Ollaert voor. Dat is natuurlijk veel te weinig om welke conclusie dan ook aan te verbinden. In de volgende en laatste aflevering van deze mini-serie ga ik in op het feit dat de naam van Oostee op een bijzondere wijze voortleefde tot in de 19 e eeuw. [wordt vervolgd] Voorouders komen tot leven Aan boord van de d Eenigheid 1 Op 1 oktober 1761 vertrekt het snauwschip d Eenigheid onder kapitein Jan Menkenveld, in dienst van de Middelburgse Commercie Compagnie, naar West-Afrika. Het is de eerste driehoeksreis en de derde equipage voor het schip. De reis kent de volgende trajecten: * vertrek van de rede van Rammekens naar de Westkust van Afrika 1 oktober 1761 * aankomst in Petit Mesurado en begin van de handel in slaven dec * Vertrek uit West-Afrika naar West-Indë mei * Aankomst in West-Indië, start van de verkoop van slaven juli * Vertrek uit West-Indië naar patria okt * Aankomst op de rede van Rammekens maart Op 1 oktober 2013, méér dan 250 jaar later, is het Zeeuws Archief gestart met een weblog en een website, waar de gehele reis dag voor dag gevolgd kan worden. Elke dag wordt de positie van het schip vermeld en worden de gebeurtenissen op het schip en aan de wal beschreven tot en met de laatste dag 23 maart 2015 waarop het schip weer verschijnt op de rede van Rammekens. 16 IJsseldijk, W.E.P. van, 1000 jaar Yerseke, 1973, p. 63 e.v. De Heren van Yerseke. 24

27 de verslag-pagina van de reis; elke dag bijgehouden Openingspagina van het blog Kaart-pagina van het blog. In dit artikel wordt ingegaan op de voorbereiding van de reis, de uitrusting van het schip en de bemanning. 25

28 De voorbereiding Het schip d Eenigheid komt op 7 juli 1761 terug van een reis naar Curaçao, onder kapitein Tobias Canisius, afkomstig uit Zierikzee. Het was de tweede reis van dit schip naar Curaçao onder dezelfde kapitein. In een gesprek met de directie van de MCC op 14 juli verzoekt Canisius om ontslag wegens zijn hoge leeftijd. Dit verzoek wordt gehonoreerd en er komt dus een functie als kapitein vrij! Twee dagen na de terugkomst van d Eenigheid arriveert op 9 juli 1761 het MCC-schip De Philadelphia, onder kapitein Jan Menkenveld vanuit Suriname, na een reis van 16 maanden, op de rede van Rammekens. Ook Menkenveld brengt op 14 juli verslag uit van zijn wederwaardigheden en verzoekt om een nieuwe aanstelling als kapitein 17. Dit lijkt vreemd, in de huidige tijd worden benoemingen voor onbepaalde tijd aangegaan. Maar in de tijd van de MCC werden aanstellingen slechts voor één reis verleend. Waren er geen klachten, en vooral, ging een volgende reis naar een vergelijkbare bestemming, dan was een aanstelling een hamerstuk in de vergadering van de directeuren. Maar een klacht kon zo maar leiden tot ontslag, iets wat Jan Menkenveld in zijn latere leven ook zou meemaken en waar we te zijner tijd op terug zullen komen. Gezien zijn ervaring op de Philadelphia op dat schip maakte hij vanaf 29 juni 1750 tot 8 juli 1761 zes reizen naar Guinee en Suriname en zijn goede conduitestaat, werd hem door de directie gevraagd om het commando over d Eenigheid over te nemen van Tobias Canisius en zo spoedig mogelijk een concept cargazoen op te stellen ter inhandelinge van een armazoen slaaven op de cust van Guinea. In de vergadering van 21 juli 1761 besluit de directie van de MCC d Eenigheid zo spoedig mogelijk uit te rusten voor een slavenreis en wordt Jan Menkenveld officieel benoemd tot kapitein voor deze derde equipage MCC Notulen invnr MCC Notulen invnr

29 Cargazoen en Armazoen In de week tussen de 14 e en de 21 e juli heeft Menkenveld zijn concept van de aan te kopen handelswaar het cargazoen - voor de aankoop van slaven in Guinee het armazoen - al gereed gemaakt. In de Factuura van cargazoengoederen 19 staan alle ingeslagen handelsgoederen, met hoeveelheid en inkoopsprijs. Ook is aangegeven hoe de lading is verpakt en waar de lading is opgeslagen in het schip.- Overigens, de handelswaar was niet alleen bestemd voor de aankoop van slaven, ook goud en ivoor moest in West-Afrika worden aangekocht. De handelswaar bestaat vooral uit geweren, spiegels, glaswerk, pijpen, messen, koperen ringen en ketels, tinnen kommen, textiel en tabak. Opmerkelijk is misschien, dat er ook ruimte gemaakt wordt voor en dus behoefte is aan - een grote hoeveelheid brandewijn en likeur. Een anker drank is ongeveer 38 liter, een stoop ongeveer 2½ liter. Een legger is ongeveer 350 kannen, wat neerkomt op bijna 700 liter. Er wordt dus inderdaad veel drank meegenomen als ruilmiddel! Aan tabak staat er 800 pond in twee vaten genummerd 88 en 89 op de lijst 20. (1 Middelburgse pond = 467,7 gram). Dat de kapitein zorgdraagt voor de samenstelling en de aankoop van het cargazoen in Middelburg en later de verhandeling van het armazoen in West-Afrika en West-Indië is niet verwonderlijk. Van hem wordt aangenomen, dat hij door zijn ervaring op andere, vergelijkbare bestemmingen op de hoogte is van de behoeften van de lokale bestuurders en slavenhandelaren. Hij is dus behalve verantwoordelijk voor schip, lading en bemanning, ook verantwoordelijk en aansprakelijk voor de handel. Deze verantwoordelijkheid voor de handel deelt hij met de opperstuurman, want als de kapitein op zee mocht komen te overlijden, dan volgt de opperstuurman hem op en moet hij in staat zijn om alle handelstransacties te verantwoorden. Mocht de opperstuurman bevorderd tot kapitein in gebreke blijken, dan wordt hij aansprakelijk gesteld voor de geleden schade en wordt beslag gelegd op zijn verdiende gage en premies. 19 MCC Cargazoengoederen invnr 385 folio 1 20 MCC invnr 384 en

30 Daarom inspecteren de kapitein én de opperstuurman samen vóór vertrek het aanwezige cargazoen en tekenen beiden de cargazoenlijst. Deze cargazoenlijst wordt dan bij de scheepspapieren gevoegd. Tijdens de reis worden alle mutaties op de lijst door beiden bijgehouden. De totale kosten gemaakt voor het cargazoen van D Eenigheid bedragen ƒ en 12 stuijvers. 21 Het is dus van groot belang dat kapitein en opperstuurman een goede relatie onderhouden op het schip. Ze zijn immers samen verantwoordelijk voor het zakelijke succes van de reis, en we mogen vooral niet vergeten dat de MCC een particuliere onderneming was met slechts één doel: winst maken, teneinde de aandeelhouders en de bewindvoerders een goed rendement over het geinvesteerde vermogen te bezorgen! Equipage en victualiën Behalve het cargazoen, moet er ook scheepsuitrusting en leeftocht voor de bemanning én voor de aan te kopen slaven ingeslagen worden. Op de werf van de MCC in Middelburg werd het schip na thuiskomst uit Curaçao waar nodig gerepareerd en een opgave gemaakt voor de aanvulling van de scheepsbenodigdheden en de reserveonderdelen. In de scheepsinventaris zijn alle goederen voor alle scheepslieden aan boord opgenomen, met hoeveelheid en herkomst 22. Dat er op deze reis ook slaven aangekocht worden, is in de scheepsinventaris te lezen. Slavenkettingen en boeien staan genoteerd bij de goederen van de konstabel, 4 tinnen pinten voor de slaave bij de boddeliersgoederen. Bij de inventaris van de oppertimmerman staan de benodigdheden voor de slavenverblijven en de slavenkombuis. Voor het dagelijks brood en een drankje werd voor de reis onder andere ingeslagen: verschillende soorten erwten, bonen, rundvlees, ham, spek, stokvis, kaas, boter, olie, pruimen, suiker, mosterd, koffiebonen, diverse specerijen, brandewijn, jenever, rode en witte wijn, verschillende soorten bier en azijn. Voor de slaven is een eigen voorraad aangekocht: gort, zakken Rysselaarsbonen en oudt vleesch voor de slaaven. Helaas is er van deze derde reis van d Eenigheid geen inventarislijst van levensmiddelen bewaard gebleven. Voor de aanschaf van het cargazoen en van de overige scheepsbenodigdheden gold een bepaalde verdeling. Er waren posten die aanbesteed werden en waarop zowel Zeeuwen als Hollanders konden inschrijven. Daarnaast waren er posten die gekocht werden zonder aanbesteding, meestal in Middelburg. Tenslotte werden voor bepaalde goederen monsters aangevraagd in bijvoorbeeld Amsterdam of Leiden. Aan de hand van die monsters en de prijzen werd dan de keuze van de leverancier bepaald. Hoewel het - zeker in de beginjaren - niet geoorloofd was, werden ook zaken gedaan met direct betrokkenen bij de MCC, ook in die tijd werden stilzwijgend allerlei zaken in achterkamertjes geregeld. 21 MCC invnr 384 folio 6 22 MCC invnr

31 Bemanning van d Eenigheid Kapitein en opperstuurman moeten dus goede maatjes zijn, gezien hun gedeelde verantwoordelijkheden. En dat komt voor deze reis goed uit! Tijdens de 10 reizen die Jan Menkenveld voor de MCC heeft gemaakt en de 11 reizen van Daniël Pruijmelaar in dienst van de MCC, hebben beide zeelieden 7 gezamenlijke reizen ondernomen. De eerste gezamenlijke reis ging naar de kust van Guinee met het fregat De Philadelphia, met Menkenveld als opperstuurman en Pruijmelaer als matroos en op drie reizen tussen 1756 en 1761 naar Guinee en Suriname, op hetzelfde schip De Philadelphia was Menkenveld kapitein en Pruijmelaer opperstuurman 23. Ze kennen elkaar dus goed, maar er is nog meer! Als De Philadelphia én d Eenigheid op 9 juli beide in de haven van Middelburg liggen, wordt van beide schepen de gehele bemanning uitbetaald en ontslagen, zoals gebruikelijk in die tijd. Jan Menkenveld krijgt bijna twee weken later zijn officiële benoeming tot kapitein van D Eenigheid. Op dinsdag 21 juli wordt als opperstuurman Daniël Pruijmelaer uit Middelburg en als opperchirurgijn Petrus Couperus uit Nieuwland aangesteld. Van de officieren moet Menkenveld nog een onderstuurman en een derdewaak derde stuurman - aanstellen en hij kiest ook daarvoor bekenden van De Philadelphia. Als onderstuurman wordt Johannes Schutz uit Doornik aangesteld en als derdewaak Adriaan de Puijt uit Goes. Voor de Puijt wordt het de derde reis onder kapitein Menkenveld. Hij zal ook de laatste reis van d Eenigheid als opperstuurman meemaken, op die reis zal het schip bij Den Briel vergaan. Op maandag 7 september wordt de volledige bemanning aangemonsterd door het voorlezen van de zogenaamde artikelbrief. Dit voorlezen gebeurt door waterschout Lodewijk Koorn 24 en daarna moet elk bemanningslid deze brief ondertekenen 25. De artikelbrief bevat voorschriften en regels, waaraan de bemanning zich moet houden. Straffen zijn in een aantal gevallen geldstraffen. Bijvoorbeeld werkweigering wordt bestraft met een geldboete van 6 gulden. Deze geldboeten worden gestort in een armenkas voor zeevarenden. Bij de aanmonstering ontvangen de bemanningsleden twee maanden gage op de hand, dus als voorschot op hun maandelijkse gage. De gage wordt pas uitbetaald aan het eind van de reis en gaat in na het passeren van de laatste ton van de Westerschelde. Bij een verkeerde wind komt het voor dat een schip wel weken op de rede van 23 MCC invnr 894, 919, MCC invnr MCC invnr gedeelte uit de Articulen tekenlijst 29

32 Rammekens ligt, voordat het kan uitvaren. De bemanning ontvangt daarvoor geen geld! Alle officieren op d Eenigheid kennen elkaar dus, en ook bij de onderofficieren en matrozen komen een aantal mensen elkaar weer tegen. In totaal elf van de 36 bemanningsleden hebben vaker met elkaar gevaren. Kijken we naar de Zeeuwen aan boord van d Eenigheid, dan vinden we bij de officieren kapitein Menkenveld, geboren in Hamburg, maar op eerste paasdag 1756 als lidmaat bevestigd in de Lutherse Gemeente in Middelburg, opperstuurman Daniël Pruijmelaer uit Middelburg, derdewaak Adriaan de Puijt uit Goes, oppermeester Petrus Couperus uit Nieuwland. Bij de onderofficieren komen uit Zeeland ondertimmerman Pieter de Gerol uit Middelburg, opperkuiper Adriaan Hillebrand uit Veere en onderkuiper Isaac de Vos uit Middelburg. Van de 17 matrozen komen er 3 uit Veere, 2 uit Middelburg, 1 uit Vlissingen, 1 uit Schoondijke, 1 uit Goes en 1 uit Aardenburg. Bij de laagste rang aan boord, de oplopers (2) en jongens (4) bevonden zich 5 Zeeuwen, 1 uit Nieuwland en 4 uit Vlissingen. Over de bemanning en dan vooral de Zeeuwen daaronder, kom ik in een volgende aflevering nog uitgebreid terug. Het vertrek Op 2 september wordt het schip uijtgeschut ; door de Slijkpoort Zuiddampoort - wordt het schip via het kanaal van Welsinge naar fort Rammekens getrokken door vier koppels paarden. Vervolgens wordt het schip in de tweede helft van september op stroom gebracht, gebracht naar het Vlacke, de rede van Rammekens. Eind augustus was al begonnen met het laden van het schip, dat zou duren tot enkele dagen vóór het vertrek. De lading cargazoen, scheepsbenodigdheden, victualiën en scheepskisten van de bemanning werd vanuit Middelburg, fort Rammekens en op de rede van Rammekens naar het schip gesjouwd. Daarvoor werden sjouwers ingehuurd, maar ook al aangemonsterde bemanningsleden werden ingezet. Op woensdag 30 september werd de laatste bestelling afgeleverd. Op diezelfde woensdag geeft een commissie bestaande uit de heren van de equipage en de heren van de 30

33 koopmanschappen van de MCC, na een inspectie van het schip, officieel toestemming voor vertrek. De zeeloods komt aan boord en op 1 oktober kan de reis beginnen, een reis naar Petit Mesurado aan de westkust van Afrika, waar de eerste slaven zullen worden ingehandeld 26. (wordt vervolgd) Rob de Groot Voorouders komen tot leven Notaris Jacob Weststrate en zijn familie deel 3 Weststrate s bij de VOC 1 Willem Weststrate is de jongste zoon van notaris Jacob Weststrate en Swaentje Onias. Hij is geboren op 30 januari 1695 te Zierikzee. Op 8 april 1718, 23 jaar oud, treedt hij in dienst bij de VOC als ondermeester, (medische zorg, Chirurgijn) op het schip de Zuiderbeek onder kapitein Jan Linthout. Op diezelfde datum vertrekt het schip uit Rammekens met bestemming Batavia. Op 24 augustus wordt hij bevorderd tot oppermeester, en op 28 augustus komen zij aan in Kaap de Goede Hoop, waarvan ze op 19 september weer vertrekken om op 18 november in Batavia in Nederlands-Indië aan te komen. Ze zijn dan ongeveer 7½ maand onderweg geweest. Hij heeft een maandbrief met als begunstiger zijn moeder Swaentje Onias. Een typisch Hollands - Indisch straatje in Makassar Door middel van een maandbrief konden werknemers bij de VOC maximaal drie maandlonen per jaar bestemmen voor verwanten in de 1 e graad: ouders, echtgenote of kinderen. In het soldijboek wordt alleen vermeld dat er een maandbrief is op naam van de begunstigde. Bij voldoende saldo werd de maandbrief met voorrang uitbetaald. Betalingen op de maandbrief worden vermeld, De maandbrief was in het bezit van de begunstigde. Het scheepssoldijboek van de Zuiderbeek vermeldt het navolgende: Willem Westraate, van Zierikzee, ondermeester, heeft aen zijn moeder Swaentje Onias tussen 1718 en 1734, f 2344 overgemaakt. Zijn gage bedraagt tussen 1719 en 1732, f 2841,- Linker pagina, In t Schip Zuijderbeek Rechter pagina, Anno 1718 voor Zeeland 26 MCC invnr

34 Reconstructie van het archief van de VOCvestiging Makassar. Dagregisters en registers (inhoudsopgave) op dagregisters. Algemene dagregisters, serieel. Resolutien genomen in rade van politie tot Maccassar 't sedert den 25 October 1733 tot den 14 Maij 1734 (den 15 Junij 1734 per den burger Willem Weststraten ontvangen). Resolutien in den politiquen raad genomen 't sedert den 5 October 1740 tot den 21 Maart 1741 annex bijlagen (den 26 Junij 1741 door den burger Willem Weststraten ontvangen). Bron Op 19 september 1732 treedt Willem als vrij burger uit dienst te Maccassar, (Makassar) op het eiland Celebes. Volgens de gegevens uit het archief van de VOC-vestiging Makasser, Zuid-Celebes blijkt Willem daar in 1741 nog handelingen te hebben verricht. Ik denk niet dat er in het Arsip Nasional (afgekort ANRI, de tegenhanger van het Nationaal Archief in Indonesië) in Jakarta of elders in Indonesië nog documenten beschikbaar zijn die dateren van vóór Dit vanwege de schadelijke invloed van het Indonesisch klimaat, warmte, vocht en insecten op het papier. Wanneer je kijkt naar de leeftijd van Willem Weststrate op 26 juni 1741, dan moet hij op dat tijdstip 46 jaar oud zijn geweest. Europeanen in Nederlands-Indië werden in de 18e en 19e eeuw zelden ouder dan 50 jaar oud. Ik denk dat zijn spoor ophoudt. Het schip de Zuiderbeek is gebouwd in 1711 voor de kamer van Zeeland op de werf in Middelburg en opgelegd in 1730 in Batavia. Het schip was 145 voet (+/- 45 mtr.) lang en had een laadvermogen van 812 ton en een bemanning van koppen. Het spiegelretourschip was het scheepstype dat de VOC het meest gebruikte voor de contacten met Azië. Een voorbeeld van een dergelijk schip is de Batavia, waarvan in jaren 80 in Lelystad een replica gebouwd is. De term spiegelschip werd ontleend aan de bovenen onderspiegel aan de achterzijde (achtersteven) van het vaartuig. Deze schepen hadden een gemiddelde lengte van 40 meter en waren driemasters. De gemiddelde bouwtijd van een spiegelretourschip op de werven van de VOC was 5 tot 8 maanden, de bouwkosten bedroegen zo n f f Hun laadvermogen was over twee eeuwen gemiddeld 800 ton. Een schip ging ongeveer 15 jaar mee. De vaarroute naar Nederlands-Indië Piet Westrate 32

35 Voorouders komen tot leven Op zoek naar een hofstede..en gevonden. (III) Terug naar Maria Weijmes. Al wist ik nu precies waar De Potterij gestaan had, het was nog steeds niet bekend wanneer en door wie hij gebouwd was. Ook was het nog duister hoe en wanneer Maria Weijmes eigenaresse van De Potterij geworden was. Uit een hypotheekakte voor de schepenen van de stad Veere opgemaakt op bleek dat Maria Weijmes, weduwe Anthony Harthoorn, een kapitale som van 350 gulden schuldig te zijn aan Erasmus van Essen 15 ). Als garantie stelde zij haar hofstede in Zandijk binnen, genaamd De Potterij, met verscheidene percelen land, met een totale oppervlakte van 32 gemeten 73 roeden. Uit het transportregister van de Landsvierschaar van Veere bleek dat zij op een hofstede in Zandijk gekocht had. De naam van de hofstede is niet vermeld, maar de beschrijving laat duidelijk zien dat het De Potterij is. 16 ). In een Opschrijvinge off inventarisatie van het hoornvee etc. van , staat dat Maria Weijmaars 11 melkkoeijen, 3 vaarsen en 4 jaarlingen bezat 17 ). Het was dus een bedrijfje van enige omvang. De akte van 1762 was belangrijk voor verder onderzoek, zodat ik hiervan een volledige transcriptie geef: Veere, Landsvierschaar, RAZE 1090, 31vso, , Wij Mr.Bernardt Ls.de Beaufort, Paulus Meijn en Stephanus van der Loef, Schepenen der stad Veere, oirkonden dat huijden voor ons zijn gecompareerd Monsr. Willem van Kalker, als administrerende en Adriaen van Frazen, als toeziende voogden over de twee kinderen van voornoemde Adriaen van Frazen, in huiwelijck verweckt bij Zusanna Burger, met namen Willemina van Fräzen (thans getrouwt met Jan van Poeljen) ende Maria van Frazen, nog minder jarige dogter, als eenige en universele Ervgenamen van hunnen grootvader Simon Burger, welke voogden vermogens acte van authorisatie gestrekt bij de Edel Achtbare Heeren Bailliy, Burgemeesters en Schepenen der Stadt Vere, de dato 22e meije deses jaers 1762, in die qualiteijt verklaren te transporteren aan Maria Weijmes, weduwe Anthoni Arthoorn, een Hoffstede, met desselfs huisinge,schuur, stallinge, wagenhuis met den gevolge van dien, staande ende gelegen te Zandijk binnen Pieter Jansen blocq folio 69, daer annex zoo boomgaardt als Hoffstede, groot 5 gemeten 66 roeden, tusschen deze vier gemerkten, Oost 's Heerenweg, Zuid d'erven d'hr.burgemeester Jacob Marinissen, West de gemelde Ervgenamen en den Heer Secretaris Jacobus de Cliever ende Noordt de Steenen Straatweg, alsmede nog de volgende Landen, te weten: in gemelde Pieter Jans blocq folio 65, 238 roeden, idem 153 roeden, idem 1 gemet 62 roeden, idem folio 65verso 3 gemeten 28 roeden, idem 3 gemeten 51 roeden, idem 1 gemet 97 roeden. In Virgilikensdorp folio 88, 1 gemet 279 roeden, idem 2 gemeten en dus te samen met voornoemde hoffstede groot 19 gemeten 73 roeden. En dit alles voor een seker somme van penningen, waarvan de Comparanten bekenden geheel vernoegt en ten vollen voldaen te zijn, den eersten penning met den laasten, belovende dienvolgende onder verbandt van alle de goederen voornoemde weezen toekomende, de gemelde Maria Weijmes weduwe Harthoorn, desselfs Erven en naekomelingen altijdt regt guarant te zijn t'allen regten van alle commeren en lasten daer meede het zelve voor dato dezes zoude mogen wesen beswaart, blijvende de coopster verpligt dezen transportbrief te laten registreren bij zoodanige secretarissen waer onder de voornoemde Landen mogten gelegen zijn. In kennisse der waerheijt hebben wij schepenen voornoemt onze zegelen hier aengehangen en bij den secretaris laten onderteekenen op den 14 Julij

36 In deze akte is de naam van de hofstede niet vermeld, maar uit de ligging ten zuiden van de Steenen Straatweg, en het feit dat de hofstede met de boomgaard op 5 gemeten 66 roeden land stond en de genoemde percelen land in Pieter Jans blok precies overeenkomen met dat van de hypotheekakte uit 1783 is geen twijfel mogelijk dat we te maken hebben met De Potterij. Simon Burger. Uit de akte van 1762 blijkt dat de hofstede eigendom geweest was van Simon Burger (zie vetgedrukte regel). Ik weet alleen dat hij een gezeten burger van Veere was. Verder ben ik niets over hem te weten gekomen. Vijftig jaar eerder blijkt Maria Slabbert, de weduwe van Claas Cornelisz Breedamme de hofstede bezeten te hebben. De overdracht naar Simon Burger heb ik niet gevonden en het kan best zijn dat er in de tussenliggende halve eeuw meer eigenaars geweest zijn. Het was wel een uitgangspunt om verder te zoeken in de transportregisters van Veere. Achtereenvolgens vond ik de volgende eigenaars: Claas Cornelisse Breedamme, heeft op de hofstede De Potterij, 5 gemeten 66 roeden, liggende: oost: s Heeren weg, zuid: de weije van Raatsheer Godin, west: denselven Heer en het Hof van Heer de Coninck, noord: de straatweg, gekocht van Pieter Franse Ossense 18 ). Zijn weduwe Maria Slabbert had hierop een hypotheek, die zij geroyeerd heeft. Pieter Franse Ossense, heeft op de hofstede van outs genaemt de potterie gekocht van Adriana Winckelman, weduwe van Jacob Godin 19 ). De hofstede stond toen beschreven als: Eene schoone plaijsante hofstede bestaende in huijsingen, schuijre ende stallinge daer op staende, mitsgaders acht gemeten 189 roeden lants, soo weij als saijlanden, ook een speelhoff met de boomen, plantagien als anders daerop staende met alle den gevolge van dien, staende ende gelegen in Sandijk in Pieter Jansen Block folio 64 en 66. Dat klinkt alsof De Potterij het soort buitenplaats was, waar stedelingen graag hun vermaak zochten. Jacob Izaaksz Godin In een protocol van notaris Adriaan van Aller 20 ), staat op het volgende ingeschreven: Naedemael de Heer Jacob Godijn (doorgestreept: ten jaere 1678 publijckelijck heeft, en in de marge:) op den nomino in quo in publijcke opveijlinghe heeft gekoght de hofstede ende landen bestaende in acht gemeten 189 roeden lants, gelegen onder Zandijck, genaemt DE POTTERIJE voor de somme van (doorgestreept: duijsent pond vls.) tienhondert ende zes pond vlaems.. Je voelt al direct, dat er iets aan de hand was, maar eerst iets over Jacob Godin. Hij was rekenmeester en schepen van Veere van en burgemeester van Hij is geboren omstreeks 1645 en is eerst getrouwd geweest met Petronella Jansse Mauregnault. In 1682 is hij hertrouwd met Catharina Jacobse de Haze, die op te Veere geboren was als dochter van Jacob Fransz de Haze en Catharina Adriaanse Velters. Op is hij voor de derde maal getrouwd met Adriana Winkelman, de weduwe van Simon Jans van Rouberge. Hij is overleden Godin heeft De Potterij gekocht, maar de koop ging niet van een leien dakje. Er was een probleem ontstaan. Het hof was eigendom van de erfgenamen van Adriaan Lampsins en Josina de Hase. Mr.Joachim van der Heijden, notaris in Middelburg,was executeur van hun boedel, terwijl Commies Hugo Hendrijcxe bemiddelaar was bij de verkoop. Hugo was met Jacob Godijn overeengekomen, dat hij de koopcondities als directe koper zou ondertekenen, maar dat Godijn hem zou indemniseren, d.i. schadeloos stellen. Ik begrijp niet precies waarom Godijn niet direct kon onderhandelen met de executeur en het blijkt dat in 1685 de koop nog steeds niet rond was. Hugo was hier niet zo gelukkig 34

37 mee en heeft Godijn voor het gerecht gedaagd. In 1685 deed het Hof van Holland uitspraak in Godijn s nadeel. In het archief van het Hof van Holland moeten zich stukken bevinden die mogelijk meer licht kunnen werpen op deze zaak, maar ik heb deze nog niet gevonden. Ondanks alles is Godijn uiteindelijk toch eigenaar van De Potterij geworden, want zijn weduwe heeft het in 1698 verkocht aan Pieter France Ossense. Adriaan Lampsins was een vooraanstaand bewindhebber van de VOC. Hij is geboren te Vlissingen en overleden te Middelburg in 1665 als zoon van Jan Cornelisz Lampsins en Janneke Adriaans Velters. In 1629 is hij getrouwd met Jozina de Haze. Zij hebben gewoond in Middelburg in het huis Bourgogne aan de Korte Delft. Dat hij eigenaar geweest is van De Potterij is alleen gebleken uit het eerder vermelde probleem: veroorsaeckt door den valschen handel tusschen den heer Jacob Godijn ende den voornoemden comijs Hugo Henderix. Een akte van overdracht heb ik niet kunnen vinden. Ik denk dat we veilig kunnen aannemen dat Lampsins de hofstede gebruikt heeft als buitenplaats, zoals zo veel rijke bewoners van Middelburg en Vlissingen deden. Maar hoe is hij in het bezit gekomen van De Potterij? Hierover het volgende. Zat Ermerins er naast? Ik weet niet of Adriaen Lampsins De Potterij gekocht heeft of dat hij het geërfd had Het is interessant dat Jacob Ermerins, de bekende historicus van Veere, in deel V van zijn Eenige Zeeuwche oudheden uit oude stukken opgehelderd de volgende opmerking maakte. Over een zekere Mr.Roeland de Pottere, Raad en Penningmeester van de Prelaat en Edelen van Zeeland van , die op in Brussel was overleden, schrijft hij: die (de Pottere), naar ik verneem onder deze stad op de weg naar Zandijk zijne woonstede had, wordende deze hoeve nog wel de Potterie genaamd, heeft zeker veel en dikwijls deze stad, in het leven en ook na het overlijden van Markgraaf Maximiliaan van dienst kunnen zijn. Als dit waar is zou De Potterij al rond 1560 bestaan hebben. Volgens de bekende kaart van Veere van rond 1550 van Van Deventer lagen buiten de Zandijkse poort het Klarissenklooster en het gasthuis. Iets verder richting Middelburg, voorbij de kromming naar links, lag het leprozenhuis of de laserije. In deze omgeving is De Potterij gebouwd. Het is mij nog niet gelukt een goede kopie te bemachtigen van de kaart van Van Deventer. In plaats daarvan geef ik een detail van een 16 e of vroeg 17 e eeuwse kaart van Veere, waar ik met een X de plaats heb aangegeven waar De Potterij gebouwd moet zijn (afb.6).interes santer zijn twee, vermoedelijk vroeg 17 de eeuwse, kaarten van de tienden van Koopmans kinderen weerdeel. Hierop staan huizen, boomgaarden en wegen rond Zandijk aangegeven. Een kaart geeft het deel van Zandijk dat ten noorden van de Middelburgse straatweg ligt (afb.5). Op de andere staat het deel ten zuiden van de weg. Ter orientatie heb ik rond de plaats waar De Potterij ligt een grote cirkel getekend en rond het centrum van Zandijk met de ruine van de toren een kleinere cirkel. De twee kaarten sluiten redelijk goed aaneen, maar er zijn verschillen in de tekening. Een zijweg van de Middelburgse straatweg wordt op deze kaartjes Keutelwech genoemd. Dit zal nu de Sluisweg zijn, al is op de kaartjes geen sluisje te bekennen. Aan de westzijde daarvan is een boomgaard waarin een huis getekend staat. Op de andere kaart staat op deze plaats ook een huis. Vergelijken we dit met de kadastrale kaart van 1832 dan moet dit De Potterij zijn. Tegenwoordig bevindt zich op Sluisweg 1, op de weide achter het huis De Tijd Slijt de camping De Oude Scheepslantaarn. Aan de overkant van de weg is de Laserije aangegeven. Hoewel het mij onwaarschijnlijk lijkt dat iemand een schoone plaijsante buitenplaats zou willen bouwen recht tegenover een leprozenhuis, schijnt dat toch het geval te zijn. afbeelding 5 35

38 Over dit leprozenhuis heb ik in de literatuur en het archief niets kunnen vinden en weet niet wanneer het afgebroken is. Dat Ermerins de naam van de hofstede in verband bracht met Roeland de Pottere, is niet zo vreemd. Hij wist dat een lid van dit geslacht, Hendrik de Pottere, die in 1578 te Sluis kapitein van een vendel schotten was, zijn huis onder Noordgouwe ook De Potterie genoemd heeft. Jan Midavaine, die veel onderzoek gedaan heeft in het oude Veerse archief, is tot een andere conclusie gekomen. In zijn artikel: Het oude Zanddijk (internet, veere.nl) schrijft hij: In de loop der tijd verrezen in de omgeving van Zanddijk een aantal buitenplaatsen, waaronder Borndal en De Potterie. Beide waren een tijdlang in bezit van leden van de bekende Vlissingse redersfamilie Lampsins. De Potterie is rond 1575 door de koopman Daniël de Pottere gesticht, nadat hij met een Veerse jongedame was getrouwd en zich als poorter in de stad had laten inschrijven. Daniël dreef handel met de Duitse hanzesteden en door zijn toedoen konden deze kooplieden ook Veere aandoen. In 1905 is De Potterie gesloopt om plaats te maken voor de hofstede De tijd slijt. Het gegeven dat Jan Midavaine aanreikt, is aantrekkelijk. Daniel de Pottere was koopman te Veere. Hij is getrouwd geweest met Janneken Somer, dochter van de Veerse burgemeester en schepen Hendrick Jansz Somer ( , internet). In 1575 voert Cornelis de Hooge, koopman te Ipswich een proces voor het Hof van Holland tegen Daniel de Pottere, koopman te Veere. In het kohier van de dubbele honderste penning van Zandijk uit ) staat een huis waarvan de eigenaar Daniël de Pottere was, maar er blijft een locatieprobleem. Het kohier is een lange opsomming van de huizen in Zandijk met de namen van de belastingplichtigen. Het ligt voor de hand dat die in een logische volgorde opgesteld zijn, maar hoe? De lijst begint met nummers 1 en 2 een taenhuis staande buijten de Sandijcxe poorte waarvan de helft toebehoorde aan Symon de Vrieze en de andere helft aan Jan Keijzer. Een taanhuis is een huis waarin leer gelooid werd, waardoor het een onaangename stank verspreidde. Zo n bedrijf hield men het liever buiten de stad. 36

39 afbeelding 6 Op het tiende kaartje (afb.6) staan ten oosten van de bleijkerije (nr.3 van het kohier) drie huizen getekend, maar er staat niet bij vermeld of een daarvan een taanhuis was. Op andere kaarten van Veere heb ik ook geen taanhuis kunnen ontdekken. De nummers 13 en 14 zijn een huis en een brouwerij, die volgens Midavaine gelegen waren aan het Zandijkse steenpad en rond 1640 gesloopt zijn. Als nummer 15 volgt het huis van Daniël de Pottere, dat later overgegaan is naar Jan Schijn. Het huis van Daniël de Pottere ligt ongeveer op de juiste plaats en dat hij dit huis De Potterij genoemd kan hebben klinkt goed. Nr.16 was eigendom van de erfgenamen van Govaert Philipsen, terwijl nr.17 beschreven staat als een huysken staende in Verlorencost, nr. 33 de herberg De Samson en nr.36 het huis Haulte Montagne dat kadastraal bekend is als B18 en waarvan de ligging aan het einde van het dorp Zandijk in de richting van Middelburg goed bekend is. Met behulp van de percelen waarvan de ligging bekend is, is het misschien mogelijk de huizen van het kohier in kaart te brengen, maar dat is wel een heel gezoek. Zelfs dan is een vergelijking met de kadastrale kaart van 1832 niet goed mogelijk, omdat voor de uitbreiding van de vestingwerken van Veere huizen afgebroken zijn. Ik heb niet gevonden dat Daniël de Pottere en Roeland de Pottere verwant waren. De Pottere is een beroepsnaam (oorspronkelijk pottenbakker), die vrij veel voorkomt, maar David en Roeland zullen hun tijd heus niet achter een pottenbakkerswiel gesleten hebben. Zoals eerder vermeld had Daniël de Pottere tussen diverse processen lopen voor het Hof van Holland. Op verscheen voor het Hof van Holland als eiseresse Janneken Somers, weduwe van Daniël de Pottere, in zijn leven wonende te Veere, in een zaak tegen Pieter Schoutes uit Middelburg. Het is vreemd dat Daniël, die dus voor 1591 was overleden, in 1608 nog als eigenaar van een huis in Zandijk geregistreerd staat. Mogelijk is deze lijst een afschrift van een voorgaande lijst, waarop dan waar nodig wijzigingen zijn aangebracht. In dit geval de naam van de nieuwe eigenaar Jan Schijn. Nawoord: In grote trekken heb ik in het bovenstaande de geschiedenis van De Potterij geschetst. Ik ben mij ervan bewust dat in de archieven meer gegevens te vinden zullen zijn. Voorlopig ben ik tevreden met de aanname dat de hofstede oorspronkelijk gebouwd moet zijn door de Veerse koopman Daniël de 37

40 Pottere, waarom het de naam De Potterie kreeg. Volgens het kohier van de honderdste penning van 1608 was de Potterie eigendom van Jan Schijn. In de 17 de eeuw moet het een buitenplaats zijn geweest, die toebehoort heeft aan de bekende familie Lampsins. Daarna zijn de namen van de diverse eigenaars en/of bewoners bekend en is gebleken dat het oude huis in 1905 is afgebroken om plaats te maken voor een nieuwe hofstede, die de naam De Tijd Slijt gekregen heeft. Amsterdam, Paul Harthoorn Noten: 15 ). Veere, register van schepenakten, RAZE 1091, fol.109, , hypotheek op de hofstede De Potterij door Maria Weijmes, weduwe Anthony Harthoorn. 16 ). Veere, landsvierschaar, RAZE 1090, 31 vso, koop van De Potterij door Maria Weijmes. 17 )Veere, landsvierschaar, RAZE 1103, , Opschrijvinge off inventarisatie van het hoornvee, koeijen, ossen en jonge runderen. 18 ) Veere,RAZE 557, , verkoop van De Potterij door Adriana Winckelman, weduwe van Jacob Godin aan Theodorus van Aller. RAZE ) , verkoop van De Potterie door Pieter Franse Ossense aan Claes Cornelisse Breedamme. 20 ) Veere, nots.a van Aller, RAZE 556, ) Veere, kohier van de dubbele honderdste penning, Voorouders komen tot leven Een oud familieverhaal gecontroleerd. Kees Koppejan Toen ik in de jaren tachtig van de vorige eeuw met mijn stamboomonderzoek begon kwamen mij verschillende familieverhalen ter ore. Mooie verhalen en minder mooie. Het is altijd weer de vraag wat er van waar is. Soms is het mogelijk om zaken te controleren door originele bronnen te raadplegen. Zo wordt in onze familie verteld dat een oude opa zoveel land en geld had dat hij aan alle vijf zijn zonen een boerderij gaf, dat hij over zijn eigen land van zijn boerderij op Sint Janskerke naar de kerk in Zoutelande liep en dat hij van de Middelburgse markt terugkwam met een wagen die rinkelde van het zilvergeld. Maar ja, wat klopt er van deze verhalen??? De oude opa waar het hier over gaat is Jacobus Koppejan ( ) en hij was inderdaad een niet onbemiddelde Walcherse boer. Hoeve Koppejans Jacobus wordt geboren op 2 maart 1791 op Sint Janskerke. Hij is een zoon uit het tweede huwelijk van Cornelis Koppejan ( ) met Elizabeth Adriaanse ( ). Op 6 maart wordt hij 38

41 gedoopt in de kerk te Meliskerke. Waarom het gezin in Meliskerke naar de kerk gaat is onduidelijk. Officieel valt Sint Janskerke nl. onder Zoutelande. Ongetwijfeld heeft Jacobus van jongs af aan meegeholpen op de ouderlijke boerderij. Jacobus trouwt op 3 mei 1815 met Jacoba Cijsouw. Zij is een dochter van Jacob Hendrikse Cijsouw, de schout van Zoutelande. Financieel gezien een goed huwelijk. Of er sprake is van echte liefde of van het motto geld moe geld trouwe vermeldt de historie niet. Feit is dat Jacob Hendrikse Cijsouw niet onbemiddeld is. Bij zijn overlijden in 1827 bedraagt de erfenis maar liefst gulden. Ook vader Cornelis Koppejan, die schepen is op Zoutelande, is goed voor een boerderij met 75 gemeten grond. Jacobus en Jacoba krijgen in totaal 14 kinderen, waarvan er zes al als kind overlijden. Van deze 14 kinderen zijn er maar twee meisjes, Adriana, die maar 1 jaar oud wordt en Cornelia, die 27 jaar wordt en ongetrouwd blijft. Verder allemaal zonen dus. De oudste, Kornelis, blijft ongetrouwd. Hij wordt slechts 41 jaar oud. Van hem is verder niets bekend. Waarschijnlijk is dat hij altijd thuis op de boerderij heeft gewoond en gewerkt. Zoon Cijsouw blijft ook ongetrouwd. Hij is geestelijk niet volwaardig en wordt onder curatele gesteld vanwege zijn onnozelheid. Hij wordt uiteindelijk opgenomen in een gesticht voor krankzinnigen in Dordrecht, waar hij in 1865 ook overlijdt. De overige, vijf, zonen trouwen wel en zorgen voor veel nageslacht in de omgeving van Zoutelande en Meliskerke. De kinderen van zoon Jakob overlijden allemaal al als kind en zoon Adriaan had alleen drie dochters. We kunnen wel stellen dat bijna alle Koppejans die thans in de omgeving van deze twee dorpen wonen afstammen van de broers Hendrik, Jakobus en Eliza en daarmee dus van de oude Jacobus. Financieel gaat het Jacobus voor de wind. Hij neemt in 1822 de boerderij over van zijn moeder, koopt zijn zus Susanna uit, trouwt met een rijke boerendochter en bouwt zo een groot boerenbedrijf op. Hij koopt land en boerderijen voor zijn zonen, leent geld uit aan het halve dorp, zit in de kerkenraad en is wethouder van de gemeente Zoutelande. Na het overlijden van Jacoba Cijsouw in 1859 wordt op 13 juli 1860 de boedel beschreven bij notaris Loeff in Koudekerke. Gemeenschappelijk hebben ze drie boerderijen en bijna 78 hectare grond, daarnaast heeft Jacoba uit de erfenis van haar vader nog 15 hectare. Alles opgeteld ruim 93 hectare. Daarnaast hebben ze 38 obligaties met hypotheek en schuldvorderingen uitstaan met een waarde van bijna gulden. Ook zijn er voor in totaal gulden aan contanten in huis. Er liggen zelfs 5200 rijksdaalders in de kast. Totale waarde van de bezittingen wordt geschat op ruim gulden. Zoon Hendrik krijgt de hofstede aan de Jan Geertsesweg (thans Jan Geertsesweg 10, Meliskerke) toebedeeld met wat landerijen. Hij huurt die al van zijn vader. Zoon Jakobus krijgt de hofstede Heulzicht (thans Tramzicht Sint Janskerke 11, Zoutelande) toebedeeld met landerijen. Ook hij huurt die al van zijn vader. Zoon Jakob krijgt landerijen en geld. Hij woont op Hogelande. De zonen Adriaan en Eliza, die dan nog ongetrouwd zijn, erven samen de ouderlijke hofstede (thans Sint Janskerke 8, Zoutelande) met landerijen. Zoon Cijsouw in Dordrecht krijgt alleen geld. Vader Jacobus erft 45 hectare grond en geld. Ondanks zijn leeftijd, hij is dan 69 jaar, gaat hij nog door met kopen en verkopen. Als hij zelf in 1867 overlijdt is het bezit weer aangegroeid tot 60 hectare, die onder de vijf overgebleven zonen (Cijsouw is inmiddels overleden) worden verdeeld. 39

42 Adriaan Koppejan Maar nu de controle van de verhalen. Gaf hij vijf zonen ieder een boerderij? Nee. Hij gaf twee zonen ieder een boerderij, gaf zoon drie alleen land en geld en de ouderlijke boerderij gaf hij aan zijn twee jongste zonen in gezamenlijk bezit. Kon hij over zijn eigen land van Sint Janskerke naar Zoutelande lopen? Nee. Alle percelen die genoemd worden in de boedelbeschrijving van 1859 heb ik ingekleurd in de kadasterkaarten van die tijd en de conclusie is dat het weliswaar een lappendeken van percelen van Jacobus is en dat hij een eind komt richting Zoutelande, maar het dorp wordt niet bereikt. Is er dan niets waar van die verhalen? Nou, bij het rinkelende zilvergeld durf ik toch wel voorzichtig ja te zeggen. Als je gulden aan contanten hebt liggen, waaronder 5200 zilveren rijksdaalders dan wil dat best wel rinkelen! Conclusie: Oude verhalen zijn mooi, er zit meestal wel een kern van waarheid in maar neem ze niet te letterlijk. Belangrijkste bron: Zeeuws Archief Toegang 13.2 invnr. 792 actenr. 939 d.d Boedelscheiding Jacoba Cijsouw. Kees Koppejan Voorouders komen tot leven En de straffen waren streng. Annemine Scheffer Wie zijn familiegeschiedenis onderzoekt, komt vroeg of laat ook wel één of meerdere leden van de familie tegen, die met justitie in aanraking zijn geweest. Toen mijn onderzoek naar leden van de familie Quakkelaar/Kwakkelaar bijna was afgerond, besloot ik om ook eens te kijken of er nog veroordeelden in de familie voorkwamen. De kans dat men een voorouder als gedetineerde aantreft, is zeker niet denkbeeldig. In de negentiende en begin twintigste eeuw hoefde je geen echt zware misdadiger te zijn, om een vrijheidsstraf opgelegd te krijgen. Bovendien waren de geldboetes voor armere mensen vaak geen optie en gaven ze er de voorkeur aan om één of meerdere dagen vast te zitten. Zo typte ik in het programma van het Zeeuws Archief vrolijk de naam Quakkelaar in en het zoekscherm gedetineerde. Van het resultaat schrok ik toch wel even: 37 gedetineerden verschenen bij de zoekresultaten. En mijn schrik werd nog iets groter toen deze allemaal uit één familie bleken te zijn. Alle gedetineerden waren broers van mijn oma en zelfs haar vader Gabriël Quakkelaar had in de gevangenis van Goes gezeten. Hoe was dit mogelijk? Stamde ik af van een criminele familie, terwijl ik mijn oma altijd zo hoog had geacht? 40

43 Bij nadere bestudering van de lijst van gedetineerde Quakkelaars, bleek de periode waarin ze gedetineerd waren van 1892 tot 1903 te beslaan, met een late uitzondering in 1908 van jongste zoon Jan, die toen voor de eerste en enige maal in zijn leven een veroordeling kreeg. Van de vijf zonen van Gabriël Quakkelaar en Neeltje Korstanje was alleen Marinus nooit met Justitie in aanraking geweest. Via de lijst van gedetineerden kon ik verder aan gegevens komen over de gestraften en zo kwam ik achter hun Inventarisnummer en Inschrijvingsnummer. Daarmee kon ik in het Zeeuws Archief in de Inschrijvingsregisters veel over hen te weten komen. Zo kwam ik achter hun leeftijd bij hun eerste veroordeling, maar ook hun uiterlijk en het delict dat ze pleegden. Ook hoe ze zich tijdens hun detentie gedroegen staat erin vermeld. De grootste boef bleek Cornelis Quakkelaar te zijn. Liefst achttien keer kwam hij in aanraking met de sterke arm van de wet. Al in 1892 kwam Cornelis op elfjarige leeftijd voor het eerst in aanraking met justitie. Hij kreeg in dat jaar drie veroordelingen aan zijn broek. Een voor straatschenderij, een voor het in het openbaar houden van voor de eerbaarheid aanstotelijke toespraken en nogmaals voor hetzelfde. Zijn straffen waren achtereenvolgens een dag cel, twee dagen cel, een dag cel. Tot 1899 zit hij zo elk jaar een paar dagen in de cel. Altijd in het huis van Bewaring in Middelburg. Hij is dan inmiddels achttien jaar geworden en kennelijk een notoire kwajongen. Veel van zijn vergrijpen pleegde hij samen met een van zijn oudere broers. Vanaf 1900 worden zijn vergrijpen ernstiger en zit hij een paar maanden in de Strafgevangenis te Goes. Hij blijkt ook een slechte school ganger te zijn geweest, want pas in 1903 kan hij een handtekening zetten bij ontslag uit de gevangenis. Cornelis trouwt op twee en twintigjarige leeftijd in 1904 met Dina Meijer en vanaf 1903 zijn er geen veroordelingen meer van hem. Kennelijk doet het huwelijk hem goed. Cornelis wordt tijman bij de sluizen in Hansweert. Zijn oudere broer Pieter is vier keer in het Huis van Bewaring te Middelburg opgenomen. De eerste twee keer ook in 1892, als zeventienjarige wegens straatschenderij en later nog eens voor openbare dronkenschap. In 1893 krijgt hij een veroordeling wegens meineed. Hij trouwt in 1899 met Blaziena Bruinshoofd en nadien komen er geen veroordelingen meer. Pieter wordt schipper en krijgt tien kinderen. Hij staat in de familie bekend als een eigenzinnig man, die het liefst zijn eigen gang ging en zich door niemand de les liet lezen. Anthonie Quakkelaar is eveneens voor het eerst in 1892 als vijftienjarige gedetineerde opgenomen in het Huis van Bewaring te Middelburg. Ook weer wegens straatschenderij. Zijn volgende veroordelingen zijn wegens het in het openbaar zingen van onzedelijke liederen en straatschenderij. Zijn laatste veroordeling was in Dan trouwt hij met Stoffelina Adriana Blok en is zijn criminele loopbaan beëindigd. Hij wordt een goede huisvader van acht kinderen en woont eerst in Kruiningen en later Hansweert. De jongste zoon Jan komt voor het eerst op twintigjarige leeftijd met justitie in aanraking. In 1908 wordt hij wegens mishandeling tot een maand gevangenisstraf veroordeeld. Hij zit de straf uit in de Strafgevangenis van Goes. Hij trouwt in 1909 met Johanna Wilhelmina Avot en emigreert binnen twee jaar naar Amerika, waar zijn afstammelingen nu nog wonen. Kennelijk is zijn veroordeling geen belemmering voor zijn emigratie geweest. En dan is er ook nog Gabriël Quakkelaar, de vader van al dit geboefte. Heeft hij zijn grote gezin niet goed in de hand gehad of was er iets anders aan de hand? Nadat in 1892 en 1893 verschillende van zijn zoons ettelijke keren in het huis van Bewaring waren gestopt, wordt vader Gabriël op 29 juli 1893 wegens smaad veroordeeld tot zeven dagen gevangenis. Hij zit die van 26 augustus tot 2 september uit in de Strafgevangenis van Goes. 41

44 42 De strafgevangenis in Goes Wat zal hij, en tegen wie, gezegd hebben, dat dit tot zo n veroordeling kon leiden? Bij elk ontslag van een Quakkelaar uit het gesticht staat vermeld, dat ze zich goed gedroegen. Uit de inschrijvingsregisters kon ik ook nog wat kenmerken over het uiterlijk van de verschillende broers en hun vader vinden. Zo blijkt Gabriël Quakkelaar op zevenenvijftig jarige leeftijd over zwart haar en een zwarte baard te hebben beschikt. En daarbij heeft hij blauwe ogen. Het moet een opmerkelijke man geweest zijn. Pieter en Anthonie hebben een rond aangezicht en Jan een vol. Een duidelijk kenmerk in onze familie, dat ronde hoofd! Alle jongens hebben blond haar, terwijl dat van hun vader zwart is. Ze zijn allemaal niet groot, tussen de 1.60 en 1.69 meter lang. Een burenruzie voor het gerecht Een prachtig uitgewerkt rechtbankverslag geeft ons inzicht in wat er nu werkelijk aan de hand was in het dorp Schore en Vlake. Wat heden ten dage geldt als een uit de hand gelopen burenruzie, waarbij de buurtbemiddeling ingezet wordt, werd aan het eind van de 19 de eeuw in Zuid-Beveland voor het gerecht uitgevochten. In de Middelburgsche Courant van 13 oktober 1894 vindt een uitvoerig verslag plaats van de aanklacht wegens meineed bij de arrondisementsrechtbank tegen de heer J. E. Wabeke en zijn vrouw, beiden personen uit de gegoeden landbouwersstand in Zuid-Beveland. De 40-jarige Wabeke en zijn 34-jarige vrouw zitten sinds enige tijd vast in Middelburg op verdenking van het plegen van meineed bij een verklaring tegen Antoon en Cornelis Quakkelaar, beide buurjongens van hen. Zij hebben bij de arrondisementsrechtbank van Goes verklaard, dat beide jongens hun 2 paarden expres aan het schrikken hebben gebracht en daarbij ook nog Wabeke hebben uitgescholden. Beide jongens hebben daarvoor al in het gesticht hun straf ondergaan. Er worden door het Openbaar Ministerie dertien getuigen opgeroepen en zes door de advocaat van de familie Wabeke. Tijdens dit proces worden beide zaken, die van het laten schrikken der paarden en de mogelijke meineed van Wabeke en zijn vrouw gezamenlijk behandeld. De eerste getuige mr. P. L. van Eeten, griffier bij het kantongerecht te Goes, verklaart dat getuige Wabeke herhaaldelijk processen verbaal deed opmaken van beleedigingen van de zijde der Quakkelaars. Hij heeft Wabeke erop gewezen, daarmee niet door te gaan wijl men zich zodoende het leven moeilijk maakte. Ook verklaart deze getuige stonden de Quakkelaars nooit anders voor het kantongerecht terecht dan in verband met beleedigingen der Wabekes. De opgeroepen jongelui, die aanwezig waren bij het incident met de paarden verklaren allemaal, dat het op 19 januari om 5 uur al te donker was om te zien wie de paarden aan het schrikken maakten. En dat dat zeker Antoon en Cornelis niet waren, zij werden al gewaarschuwd. Rijksveldwachter W. N. K. van Schalkwijk verklaart dat Wabeke, nadat hij zich te Vlake gevestigd had, weldra kwestie had met de jeugd en plagerijen liet vervolgen. Ook wordt er door andere getuigen verklaard, dat de Wabekes door de hele schoolgaande jeugd van Vlake worden geplaagd en dat dit komt doordat ze zich overal om beklagen bij de Rijksveldwacht.

45 Tijdens de verhoren blijkt ook, dat de Wabekes destijds verklaringen hebben afgelegd, waardoor drie jongens uit Schore, voor meineed naar de gevangenis moesten. Dit heeft in het dorp veel kwaad bloed gezet. De familie Wabeke heeft feitelijk geen vrienden in Vlake. De rijksveldwachter verklaart zelfs, dat hij uit ervaring weet, dat de Wabekes het niet ontzien om de grofste leugens te debiteren. Alle verklaringen zijn dus niet gunstig voor de Wabekes en er wordt door het Openbaar Ministerie een straf van 4 jaar geëist. Maar de Wabekes blijken een uitstekende advocaat in de arm genomen te hebben. Mr. M. J. de Witte Hamer houdt een vurig pleidooi en de Wabekes worden, volgens de krant van 29 oktober 1894, vrijgesproken. Het hun ten laste gelegde kan niet met overtuigend bewijs bewezen geacht worden. Ondanks alle getuigen verklaringen èn het tijdstip, waarop het beslist te donker geweest moet zijn om werkelijk in een groep jongens de schuldigen te kunnen aanwijzen. Uit dit krantenartikel kunnen we wel concluderen, dat de verhouding tussen de familie Wabeke en Quakkelaar zeer gespannen was. De Wabekes stapten te pas en te onpas naar de rijksveldwachter en de zonen van Gabriël Quakkelaar moesten al jong zitten voor wat we nu kwajongens streken zouden noemen. Uiteindelijk werd het iemand te gortig en werden de Wabekes aangeklaagd voor meineed, een delict waar een flinke straf op kon staan. Verder blijkt uit het krantenartikel, dat de Wabekes in het dorp Schore en Vlake beslist niet geliefd waren. En veelvuldig door de dorpsjeugd geplaagd en gesard werden. Het hele verhaal lezend, krijg je een boeiende inkijk in een dorpsconflict uit eind negentiende eeuw. De broers Quakkelaar waren beslist geen lieverdjes, maar ook geen draaideur criminelen. Het artikel werpt in ieder geval een ander licht op de veroordelingen van de zonen van Gabriël Quakkelaar. Annemine Scheffer Zeeuwse Activiteiten Voor de evenementenlijst van de NGV zie: Onze namen. Op donderdag 21 november zal de Heemkundige Vereniging Terneuzen een lezing hebben over `Onze Namen`. De lezing wordt gegeven door Prof- Magda Devos, taalkundige. Tot haar emeritaat was zij hoogleraar aan de Universiteit van Gent. Zij zal het hebben over de namen in (Zeeuws- )Vlaanderen. Zij zal haar lezing beginnen over de oude Germaanse namen en via de Bijbelse namen naar de moderne namen terecht komen. Op een gegeven moment waren er in de middeleeuwse gemeenschappen te veel mensen met de zelfde naam aanwezig en gaf verwarring en begon men 43

46 toevoegingen aan te naam te geven. Mogelijkheden waren zoon of dochter van, verwijzing naar het beroep of naar de plaats van herkomst. Werd een naam erfelijk dan spreken we van een familienaam. De klankvorm en opbouw van de familienaam onthult ook iets over de herkomst van de naamdrager. Ook voor genealogen zal dit een interessante lezing zijn. Leden van de afdeling Zeeland van de NGV mogen deze lezing bijwonen. Wel is het verstandig vroeg in de zaal aanwezig te zijn, want deze is bij iedere lezing overvol. De lezing vindt plaats op 21 november, in hotel l'escaut, Scheldekade 65, Terneuzen, aanvang u. Voor de deur is de bushalte van lijn 20, dus het is goed bereikbaar vanaf het busstation en van uit oostelijk Zeeuws-Vlaanderen. Gratis parkeren kan aan de overkant bij de oude haven van Terneuzen. Ledenmutaties per 1 september 2013 Adreswijziging: Dhr.J.H.N. Kapteijn Karrewiel LK Didam (bijk.lid) Correctie: Dhr. J. Telleman Torenstraat AA Serooskerke (W) Dhr. A. Maljaars Majoorwerf CA Zoutelande Dhr I. Dirkx p/a mw A Klaeijsen Spuiplein AN Breskens Opzegging bijkomend lid: Dhr. A.D.M. Keetlaer Marten Michielshof CA De Rijp Dhr. JPA van der Aa Dabbehof XN Oude Tonge Per telde de afdeling Zeeland 371 leden, waarvan 41 bijkomende. Stichting genealogische Publicaties Voor al uw thuis-zoekwerk zie de website Hier zijn uitgebreide cd s en usb-sticks te koop, waarop alle doop-, trouwen begraafregisters staan, per plaats in de vermelde gemeenten. 44