Tweede Kamer der Staten-Generaal

Transcriptie

1 Tweede Kamer der Staten-Generaal 2 Zitting Rijksbegroting voor het jaar Hoofdstuk XI Departement van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer Nr. 99 BRIEF VAN DE MINISTER VAN VOLKSHUISVESTING, RUIMTELIJKE ORDENING EN MILIEUBEHEER Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten Generaal 's-gravenhage, 18 april 1983 Naar aanleiding van mijn desbetreffende toezegging tijdens de behandeling van mijn begroting voor 1983 in de Tweede Kamer zend ik u hierbij een notitie (zie bijlage) met informatie die van belang is voor het fosfatenbeleid, zoals dat met het verschijnen van de Fosfatennota 1979 (in de commissie besproken op 4 februari 1980) in gang is gezet. Kort samengevat gaat het hierbij om een evenwichtige en zo mogelijk gelijktijdige uitvoering van verschillende groepen maatregelen. De belangrijkste daarvan zijn nog steeds: derde-trapszuivering in rioolwaterzuiveringsinstallaties en fosfaatreductie in wasmiddelen. Deze kunnen namelijk in kwantitatief opzicht de grootste vermindering van de fosfaatbelasting van oppervlaktewateren geven (zie de notitie). Wel zal in de komende tijd ook aandacht gegeven gaan worden aan de andere (additionele) mogelijkheden van bestrijding van eutrofiëring zoals voorkómen van fosfaatbelasting uit de landbouw, waterhuishoudkundige maatregelen, en het wegbaggeren van fosfaatrijk sediment in water. Wat betreft de uit wasmiddelen afkomstige fosfaten vermeld ik, dat op dit ogenblik het overleg met de wasmiddelenfabrikanten over de tweede fase van fosfaatreductie nog gaande is. Ik verwacht u daarover binnen enkele maanden het resultaat te kunnen meedelen. Daarbij zal tevens een overzicht gegeven worden van resultaten van onderzoek dat in de jaren sindé 1979 speciaal in verband met deze fosfaatvervanging is uitgevoerd. De Minister van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer, P. Winsemius Tweede Kamer, zitting , 17600, hoofdstuk XI, nr. 99 1

2 BIJLAGE INFORMATIE OVER HET TERUGDRINGEN VAN DE FOSFAATBELASTING VAN OPPERVLAKTEWATEREN 1. OVERZICHT VAN DE VERSCHILLENDE BRONNEN VAN FOSFAATBELAS- TING De Fosfatennota (1979) geeft voor de bruto-inworp uit diverse bronnen de volgende waarden: Miljoen kg P/jaar Lozingen in Nederland menselijk afval 6,5 a 9,5 wasmiddelen 8,8 industrie 3,0 landbouw 1,5 bodem 0,7 neerslag 0,3 jtaal in Nederland 20,8 a 23,8 Invoer vanuit buitenland met de grote rivieren 59,5 gemeen totaal 80,3 a 83,3 Een groot deel van de bruto-inworp wordt met de rivieren rechtstreeks naar zee afgevoerd, een gedeelte komt terecht in zuiveringsslib (gedeeltelijke eliminatie van fosfaat tijdens biologische zuivering). Wat overblijft is de feitelijke inworp in de eutrofiëringsgevoelige oppervlaktewateren (dat zijn alle Nederlandse oppervlaktewateren exclusief de grote rivieren en de zee). Deze is ca. 25 min. kg P/jaar. De getallen in de Fosfatennota waren gebaseerd op gegevens van omstreeks Sinds die tijd zijn er weinig grote veranderingen opgetreden. Toch zijn achteraf enkele correcties te maken. De voornaamste daarvan zijn de volgende. In de Fosfatennota werd de bijdrage van wasmiddelfosfaat geschat op 8,8 min. kg P/jaar. Uit gegevens over wasmiddelgebruik en fosfaatgehalten kan worden afgeleid dat dit getal eind 1979 eerder in de buurt van 10 min. kg P/jaar moet hebben gelegen. Een omissie in de tabel van de Fosfatennota waren de lozingen van de grote kunstmestindustrieën. Deze kunnen worden geschat op ca. 8,5 min. kg P/jaar in 1980 (zie IMP ). Deze lozingen zijn voor de binnenwateren weliswaar nauwelijks vanbelang (wel van belangvoor de Westerscheldeen de Nieuwe Waterweg), maar dienen voor een compleet beeld toch gegeven te worden. Na publikatie van de Fosfatennota is de bijdrage van het wasmiddelfosfaat gedaald van 10 tot naar schatting 6,0 min. kg P/jaar. Deze daling is het resultaat van de goede naleving door de Nederlandse Vereniging van Zeepfabrikanten van de met hen gemaakte afspraken over een verlaging van de fosfaatgehalten van de wasmiddelen op vrijwillige basis. De procentuele bijdrage van het wasmiddelfosfaat aan de totale belasting via rioolwater is hiermee gedaald van ca. 50% tot ca. 35%. Uit recent onderzoek is gebleken, dat de bijdrage van landbouwfosfaat in betekenis toeneemt en nu groter is dan de in de Fosfatennota genoemde 1,5 min. kg P/jaar. Kwantificering op landelijke schaal van deze bijdrage uit de landbouw is echter nog moeilijk. Een ruwe schatting is, dat de bijdrage uit de landbouw thans 2 min. kg P/jaar bedraagt. Deze stijging is, omdat het een landelijk gemiddelde is, nog gering, maar op regionale schaal is het aandeel van het landbouwfosfaat al aanzienlijk. Bij ongewijzigd beleid wordt verwacht dat de bijdrage uit de landbouw de komende jaren nog aanzienlijk zal toenemen (zie het rapport «Fosfaat en koper in gebieden met intensieve veehouderij», L. H. Wageningen, 1982). Van de overige bronnen mag aangenomen Tweede Kamer, zitting , , hoofdstuk XI, nr. 99 2

3 worden dat de situatie, zoals in de Fosfatennota is omschreven, in grote lijnen ongewijzigd is gebleven. Op basis van deze gegevens kan nu een vergelijking gemaakt worden tussen de (gecorrigeerde) getallen voor 1979 en de geschatte waarden voor 1983: Bruto inworp in miljoen kg P/jaar Rioolwater menselijk afval wasmiddelen Industrie kunstmest overige Landbouw Bodem Neerslag Totaal in Nederland Invoer vanuit buitenland met de grote rivieren Algemeen totaal 9,5 9,5 10,0 6,0 8,5 8,5 2,5 2,5 1,5 2,0 0,7 0,7 0,3 0, , ,5 De wasmiddelen vormen in de binnenlandse belasting derhalve nog steeds een van de grootste posten. Wanneer men de 8,5 min. kg P/jaar van de kunstmestindustrie buiten beschouwing laat - deze fosfaten worden vlakbij zee geloosd en zijn derhalve niet van invloed op de eutrofiëringsgevoelige binnenwateren - is de post «wasmiddelen» de tweede in grootte. Daarbij moet bedacht worden dat de post «invoer met de grote rivieren» op ongeveer dezelfde wijze is samengesteld uit diverse bronnen als de eigen, Nederlandse, belasting met fosfaat. Daarin spelen dus wasmiddelen (vooral uit de BRD) ook een grote rol. Met betrekking tot de defosfatering zuiveringsinstallaties kan worden geconstateerd dat de hoeveelheid gedefosfateerd afvalwater (uitgedrukt in inwonerequivalenten) van de i.e. per 1 januari 1980 (gegevens IMP ) tot 1 januari 1983 nauwelijks is toegenomen (zie onderstaande tabel). Dit komt onder andere omdat een aantal proefprojecten niet tot definitieve defosfatering hebben geleid. Daar staat tegenover dat, vooral in Friesland, op een aantal zuiveringsinstallaties binnenkort met defosfateren zal worden aangevangen. In onderstaande tabel wordt aangegeven bij welke zuiveringsinstallaties defosfatering plaatsvond in 1979, respectievelijk plaatsvindt in 1983, en welke de capaciteiten van die installaties zijn. Tweede Kamer, zitting , 17600, hoofdstuk XI, nr. 99 3

4 Defosfatering op zuiveringsinrichtingen Situatie per (gegevens IMP 80-84) plaats capaciteit i.e. capaciteit i.e. Leek Sneek ' Sloten Lemmer Grieten Steenwijk R aal te Elburg Harderwijk Gouda Bodegraven Nieuwveen Waalwijk ' Hapert Helmond ' ' Everstekoog Nijverdal ' Denekamp Nijkerk ' Lunteren Venlo ' Epe Heerde ' Incidenteel gedefosfateerd FOSFATENBELEID IN HET BUITENLAND 2.1. Internationale activiteiten: OESO Een aantal landen van de OESO (Organisatie van Economische Samenwerking en Ontwikkeling), met name de VS, Canada, Japan, Australië en de landen van West-Europa, hebben in de jaren zeventig een gemeenschappelijk onderzoeksprogramma uitgevoerd op het gebied van de eutrofiëring. In 1982 is hiervan het eindrapport verschenen: «Eutrophication of waters, Monitoring, assessment and control». Parijs, OECD, Het rapport bevat enerzijds de wetenschappelijke conclusies uit het onderzoek en anderzijds de aanbevelingen voor te nemen maatregelen. De belangrijkste conclusies en aanbevelingen zijn de volgende: a. In de meeste gevallen is fosfaat de factor die het verloop van de eutrofiëring bepaalt. b. Ook in de gevallen waarin andere voedingsstoffen (bij voorbeeld stikstofverbindingen) de limiterende factor zijn, kan fosfaat toch door geëigende maatregelen in een limiterende positie worden gebracht. c. Voor een goede bestrijding van de eutrofiëring dient een programma van samenhangende maatregelen te worden opgezet. Het dient gericht te zijn op het voldoen aan expliciet gestelde normen voor maximale fosfaatbelasting en maximale algentiichtheden en gebaseerd te zijn op een goede kennis van de bronnen van fosfaatbelasting in volgorde van belangrijkheid. d. Het programma van maatregelen dient duidelijke prioriteiten aan te geven. In het algemeen zal - gezien de relatieve bijdrage aan de totale fosfaatbelasting - eerste prioriteit gegeven moeten worden aan defosfatering van lozingen van rioolwater. Ook preventieve maatregelen hebben een zeer hoge prioriteit: met name maatregelen ter reductie of vervanging van fosfaten in wasmiddelen. Een volgende prioriteit is aandacht voor diffuse belasting van oppervlaktewater, bij voorbeeld uit de landbouw. Tweede Kamer, zitting , , hoofdstuk XI, nr. 99 4

5 e. Per maatregel dient de kosten-batenverhouding mede de prioriteit te bepalen. Vergelijkenderwijze lijkt hierbij de opmerking op zijn plaats dat deze conclusies en aanbevelingen geheel parallel lopen met de conclusies en de opzet van de Fosfatennota Afzonderlijke landen a. Verenigde Staten Zeer veel aandacht voor het probleem van de eutrofiëring sinds 1960, vooral ook tot uiting komend in talloze onderzoekingen. Maatregelen tot herstel («restoration») van de toestand van meren zijn in veel gevallen uitgevoerd of gestart en hebben succes. Een recent overzicht is te vinden in een artikel van V. H. Smith en J. Shapiro: «Chlorophyll-phosphorus relations in individual lakes. Their importance for lake restoration and strategies» (in Environmental Science & Technology 15, nr. 4, pags , 1981). Verschillende soorten maatregelen worden daarbij toegepast: defosfatering, fosfaatreductie in wasmiddelen, wegleiden van lozingen naar stromend water, doorspoelen, enz. In samenwerking met Canada zijn maatregelen opgezet tot bestrijding van de eutrofiëring van de Grote Meren. In veel staten zijn de fosfaatgehalten in wasmiddelen de laatste jaren teruggebracht van ca. 6% P tot minder dan 0,5% P. NTA, dat in 1970 op verzoek van de overheid van de markt was verdwenen, heeft in 1980 van de EPA het fiat gekregen, en wordt nu in wasmiddelen toegepast. In de staat New York is overigens recent een actie gestart om toch weer tot een NTA-verbod te komen. Van het gebruik van andere fosfaatvervangers is op dit moment weinig bekend. Waarschijnlijk worden ook zeolieten toegepast. b. Canada In beleid veel overeenkomst (en samenwerking) met de Verenigde Staten. Recent successen geboekt met vermindering van fosfaatbelasting van Lake Ontario. In tegenstelling tot de VS geldt in Canada al ca. 10 jaar een fosfatenlimiet van 2,2% P in wasmiddelen en is NTA sinds ca toegestaan en op grote schaal toegepast. c. Japan Japan heeft in enkele grote meren grote problemen met eutrofiëring. In 1979 is in de betreffende provincie een verbod op fosfaat in wasmiddelen afgekondigd. Als vervangingsmiddelen worden zeolieten toegepast (overigens van een ander type dan die in Nederland en de BRD worden gebruikt). d. Noorwegen Er is al lange tijd veel aandacht voor het eutrofiëringsprobleem. In veel gebieden bestaat de zuivering van rioolwater primair uit een chemische behandeling die vooral bedoeld is om fosfaten te verwijderen. Pas secundair wordt aan biologische zuivering gedacht. Daarom zijn in de laatste jaren maatregelen tegen de toepassing van fosfaten in wasmiddelen ontwikkeld. Eén daarvan is een recent ingestelde heffing op fosfaathoudende wasmiddelen; andere betreffen een reclameverbod voor die middelen. NTA is toegestaan en wordt op kleine schaal toegepast. Tweede Kamer, zitting , , hoofdstuk XI, nr. 99 5

6 e. Zweden Zweden heeft tot nu toe, evenals Noorwegen, de nadruk gelegd op bestrijding van eutrofiëring door defosfatering in zuiveringsinstallaties (80% van stedelijk afvalwater gedefosfateerd tot 0,5 mg P/liter). Daarnaast geldt een lichte beperking van fosfaatgehalten in wasmiddelen (8% P). NTA is als vervanger toegestaan. Belangrijke successen zijn geboekt met de «restauratie» van meren, bij voorbeeld lake Trummen. Daarbij blijkt het wegbaggeren van vervuilde sedimenten een belangrijke versnellende maatregel te zijn f. West-Duitsland Evenals in Nederland besteedt men in de BRD veel aandacht aan het eutrofiëringsprobleem. Men realiseert zich ook dat een grote fosfaatvracht met de Rijn naar Nederland wordt getransporteerd. Op dit moment vindt op ca. 100 zuiveringsinstallaties defosfatering plaats. Met de wasmiddelenfabrikanten is er overleg over beperking van de fosfaatgehalten in wasmiddelen. Dit heeft geleid tot wettelijke limieten die per 1 januari 1984 als volgt zijn (als gecorrigeerd P-gehalte, conform OFR-rapport): «witwasmiddelen» 6,5% (Ned.: 5 %) «bontwasmiddelen» 8,5% (Ned.: 7,5%) «fijnwasmiddelen» 4,5% (Ned.: 6 %) Deze gehalten zijn voor de wit- en bontwasmiddelen, die samen het grootste deel van de textielwasmiddelen uitmaken, nog duidelijk hoger dan die in Nederland per 1 januari 1983 gelden (tussen haakjes). Als fosfaatvervanger wordt vooral zeoliet toegepast, waaraan de Duitse firma Henkei veel onderzoek heeft verricht. Men heeft nog niet het groene licht gegeven voor NTA, maar men heeft wel een uitgebreide studie naar de mogelijke effecten van deze stof opgezet. g. Zwitserland In Zwitserland wordt op grote schaal afvalwater gedefosfateerd (ca. 300 van de ruim 700 installaties). Per 1 januari 1983 geldt een maximaal fosfaatgehalte voor wasmiddelen (omgerekend gecorrigeerd fosfaatgehalte: 4,4% in gebieden met zacht tot matig hard water). Als fosfaatvervangers worden zeolieten toegepast. h. Italië Men werkt aan maatregelen ter bestrijding van de eutrofiëring. Er is voorlopig een vrijwillige beperking van het fosfaatgehalte in wasmiddelen tot maximaal 5% P. Deels worden daarbij zeolieten als vervangers gebruikt. Ook NTA wordt bestudeerd. In de andere Westeuropese landen wordt weinig aan bestrijding van fosfaatbelasting gedaan (bij voorbeeld Engeland, Frankrijk, België, Spanje) hetzij omdat men minder met problemen op het gebied van eutrofiëring te maken heeft, hetzij omdat men er een geringe prioriteit aan geeft. 3. STAND VAN ZAKEN VAN DE KENNIS OVER NTA 3.1. NTA niet-kankerverwekkend voor de mens Uit in 1977 gepubliceerde resultaten van dierproeven bleek dat hoge doseringen van NTA bij ratten en muizen tumoren van de urinewegen doen ontstaan. Dit onderzoek is uitvoerig in de Overleggroep Fosfaatreduktie Tweede Kamer, zitting , , hoofdstuk XI, nr. 99 6

7 (OFR) aan de orde geweest en behandeld in bijlage 8 van haar rapport (januari 1980). De conclusie was dat uit het oogpunt van kankergevaar geen bezwaar tegen het gebruik van NTA als bestanddeel van wasmiddelen in het huishouden bestaat. Uit toen aanwezig en ook uit recent onderzoek blijkt namelijk dat NTA niet mutageen of teratogeen is en niet ophoopt in weefsel. Het betreft daarom een secundair, niet NTA-specifiek effect. Het ontstaan van tumoren bij ratten en muizen treedt pas bij hoge cencentratie NTA op, die bij het gebruik van NTA in wasmiddelen voor de mens op geen enkele wijze zal ontstaan. Bovendien js een vergelijking tussen de dierproeven en de mens niet geheel juist omdat bij de mens NTA nauwelijks door de darm wordt opgenomen, dit in tegenstelling tot de rat. Recent onderzoek (o.a. Andersen 1982) bevestigt de gegevens zoals gepresenteerd in het OFR-rapport. De uitspraak dat NTA kankerverwekkend is, is daarom slechts in beperkte zin waar, namelijk voor zover het de bovengenoemde, niet-specifieke effecten van hoge dosering bij ratten en muizen betreft. Niets wijst erop dat NTA een risico voor kankerverwekking voor de mens oplevert bij gebruik in wasmiddelen Beoordeling van NTA op risico's voor het milieu NTA is een stof die voor vissen en lagere waterorganismen pas effecten geeft bij hoge concentraties. De concentraties die in het oppervlaktewater verwacht kunnen worden, ten gevolge van het gebruik van NTA in wasmiddelen, zijn zeker honderdmaal lager dan die waarbij dergelijke effecten op gaan treden. NTA wordt, net als veel organische stoffen, goed afgebroken. De afbraak neemt bij lagere temperaturen wel af, zodat het dan langer duurt voor NTA geheel is afgebroken. Hierdoor kunnen in zeer koude perioden verhoogde concentraties in het oppervlaktewater ontstaan, die echter nog ruim beneden het bovengenoemde effectniveau liggen. NTA kan metalen mobiliseren, dat wil zeggen dat metalen van de zwevende slibdeeltjes worden losgemaakt en vrij in het oppervlaktewater komen. Hiernaar is veel onderzoek verricht. Bij praktijkproeven in rioolwaterzuiveringsinstallaties wordt pas bij hoge ( > 20 mg/liter) NTA-concentraties voor enkele metalen mobilisatie waargenomen. Overigens moet opgemerkt worden dat indien er te hoge metaalconcentraties in slib of water voorkomen de vraag of die metalen door mobilisatie nu in water of slib terecht komen (beide is ongewenst) minder belangrijk is dan maatregelen om de metaalverontreiniging bij de bron te bestrijden Recent onderzoek over NTA Ten aanzien van de in 3.2 genoemde aspecten van afbreekbaarheid en mobilisatie is in de jaren sinds het verschijnen van het OFR-rapport 1980 verder onderzoek verricht. Over de resultaten hiervan zal gerapporteerd worden op de in mijn brief aangegeven wijze (binnen enkele maanden). 4. NIEUWE ONTWIKKELINGEN IN DE UITVOERING VAN HET FOSFATEN- BELEID Ten slotte kunnen nog twee nieuwe ontwikkelingen in de uitvoering van het fosfatenbeleid genoemd worden: - Tussen de Ministeries van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer en Landbouw en Visserij is overleg geopend over het meststoffenbeleid in relatie tot de belasting van bodem en oppervlaktewater met fosfaten. - De Unie van Waterschappen heeft een rapport in voorbereiding met een overzicht van ervaringen van regionale waterbeheerders op het gebied van defosfatering, en met standpunten over de verder te volgen lijn van werken; hierover vindt in het kader van de Coördinatiecommissie Uitvoering Wet Verontreiniging Oppervlaktewateren (CUWVO) overleg plaats, met name tussen Verkeer en Waterstaat, Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer, provincies en waterschappen. Tweede Kamer, zitting , , hoofdstuk XI, nr. 99 7