D o 2 4 s e p t e m b e r : 3 0 T u r n h o u t, O. L. V. - M i d d e l a r e s k e r k B e g i j n h o f

Transcriptie

1 D o 2 4 s e p t e m b e r : 3 0 T u r n h o u t, O. L. V. - M i d d e l a r e s k e r k B e g i j n h o f o. l. v. H e n d r i k Va n d e n A b e e l e S a r a h A b r a m s, V e e r l e Va n R o o s b r o e c k, R o z e l i e n N y s, B a r b a r a S o m e r s, S o e t k i n B a p t i s t e n K e r l i j n e Va n N e v e l z a n g N i c o S t u r m v e r t e l l e r J o r i s V e r d i n h a r m o n i u m m u s i c a d i v i n a 5

2 i.s.m. de Warande, Stad Turnhout en Erfgoedcel Noorderkempen

3 Muziekleven in begijnhoven Beggyntjens al ghelijck ick / bidd u neemt in danck dit boecksken, t is vervult / met over-soeten sanck Al lijkt hun aanwezigheid vanzelfsprekend, begijnhoven zijn een unicum in de Lage Landen. Nergens ter wereld zijn gelijkaardige pittoreske eilandjes in de stad zo vast geïntegreerd in de stadsarchitectuur. Vlaanderen telt vandaag nog zesentwintig begijnhoven, waarvan er dertien zijn opgenomen op de Wereldlijst van het Cultureel Erfgoed van Unesco. Hun bijzonderheid en charme staan vreemd genoeg niet in verhouding met de mate waarin de context van begijnhoven gedocumenteerd en onderzocht is. In het jaar 2000 werden in het begijnhof van Turnhout per toeval zeventien muziekhandschriften gevonden die vermoedelijk dateren van rond Deze zeldzame documenten geven bijna voor het eerst een prima beeld van de dagelijkse muzikale praktijk van de begijntjes in de zestiende eeuw, de periode waarin de Vlaamse polyfonie in onze streken en ver daarbuiten weelderig bloeide. Het vrouwelijke vocaal ensemble Psallentes laat zich bijstaan door drie mannen (koorleider Hendrik Vanden Abeele, acteur Nico Sturm en Joris Verdin op harmonium) in een muzikale flashback naar het zestiende-eeuwse begijnen leven. Hiervoor vinden ze inspiratie bij de Vlaamse gevoelsmens Felix Timmermans, die in zijn touchante boekje De zeer schoone uren van Juffrouw Symforosa begijntjen het begijnenleven literair vereeuwigde. De aanblik van Europa veranderde drastisch in de loop van de elfde eeuw. Uitgestrekte en versprokkelde feodale gemeenschappen balden zich samen tot grote steden en dorpen. Binnen dit nieuwe samenlevingsverband ontstond al snel het principe van de parochie, die een centralisatie en bundeling inhield van de religieuze beleving binnen een stad. Afgesloten kloosterordes bestonden al veel langer, maar ook een veel lokaler fenomeen biedt zich hier aan: waar kloosterorden zich vaak isoleerden van hun omgeving, ontstonden begijnengemeenschappen in 7

4 het centrum van de dagelijkse religieuze praktijk. Deze begijnengemeenschappen bestonden uit vrome vrouwen met rooms-katholieke achtergrond, vaak uit adellijke families, die geen geloftes aflegden en dus vrij waren om uit de gemeenschap te stappen en om materiële bezittingen te hebben. Het toetreden tot een kloosterorde, waar geloftes wel moesten worden afgelegd, was in de praktijk meestal de volgende stap. Naast hun dagelijkse dienst aan God namen deze gemeenschappen ook enkele sociale taken op zich zoals materiële hulp bij ziekte en armoede, en huisvesting. Aanvankelijk bestonden dergelijke begijnengemeenschappen behalve in de Lage Landen ook in Noord-Frankrijk, Duitsland en Zwitserland. In de veertiende eeuw waanden clerici hun gezagsfunctie ondermijnd door deze mondige, zelfstandige en vaak adellijke vrouwen ( Achter elke begijn tekent zich het silhouet van een ketter af! ), en werden gemeenschappen op vele plaatsen verboden. Enkel in onze streken stonden begijnengemeenschappen onder de bescherming van bisschoppen en konden ze blijven bestaan. Hier ontstond ook het typisch Vlaamse fenomeen van het begijnhof, als een apart dorp binnen de stadsmuren. In het verleden werd al veel aandacht besteed aan de architecturale waarde van begijnhoven en de socio-culturele leefwereld van hun inwoners. Aan andere zaken werd vaak voorbijgegaan, zoals bijvoorbeeld aan hun muzikale traditie, die nochtans een heel belangrijk onderdeel uitmaakte van hun dagelijkse leven, veel meer dan louter petite histoire. Onderzoek naar hun muziekcultuur geeft niet alleen inzicht in de dagelijkse praktijk van de begijnen, maar ook in de muzikale stand van zaken in onze streken. Daarnaast geeft het ook een helder beeld van de ontwikkeling en verspreiding van de muziek. In de vijftiende eeuw kwam de muziek in Vlaanderen immers tot een ongekend hoogtepunt. Enkele steden waaronder Brugge, Gent, Mechelen en Brussel ontwikkelden zich tot ware metropolen en centra van de toenmalige cultuurbeleving. Als onderdeel van hun bewuste cultuurpolitiek stichtten de Bourgondiërs en de Habsburgers enkele kathedraalscholen waar de inmiddels typisch Vlaamse polyfonie werd onderwezen en verspreid. Talloze componisten van Vlaamse bodem trokken naar Italië (Adriaan Willaert), Duitsland (Heinrich Isaac) en Frankrijk ( Josquin Desprez) en brachten daar een muzikale revolutie teweeg met hun welluidend meerstemmige lijnen- 8

5 spel. Ruim zo veel componisten bleven hier in Vlaanderen om de lokale muzikale praktijk onder hun hoede te nemen. De religieuze insteek van de Vlaamse polyfonie zorgde ervoor dat deze meerstemmige stijl ook doordrong tot in de begijnhoven. Nochtans lijkt het erop dat begijnen over het algemeen niet per se kunstzinnig waren aangelegd: weinig tot geen kunstwerken van de hand van begijnen zijn overgeleverd. Des te vaker fungeerden ze als opdrachtgeefsters, waardoor ze de lokale artistieke productie aanzienlijk stimuleerden. Muziek bekleedde namelijk een erg voorname plaats in het dagelijkse leven van begijnen. Elk begijnhof telde een begijnenkoor, doorgaans onder leiding van de organiste. Vele begijnen hadden overigens al wat muzikale scholing genoten dankzij hun adellijke afkomst. Het aantrekken van externe muzikanten zoals instrumentisten werd tot een minimum beperkt en de meeste instrumenten werden zelfs afgedaan als onfatsoenlijk. Enkel het orgel, het klavecimbel en vanaf de negentiende eeuw ook het harmonium, ondervonden die weerstand niet. De geestelijke muziek in de liturgische diensten van de begijnhoven bestond aanvankelijk uit twee soorten die gezamenlijk voorkwamen. Enerzijds was er de zogenaamde simple sanck, een eenstemmige en reeds ingebakken stijl die sterk verwant was met het gregoriaans. Anderzijds was de modernere musieck in discante in opmars, een polyfoon en hoogstaand type vocale muziek. Daarnaast ontstond aan het einde van de veertiende eeuw een derde soort, onder invloed van de Moderne Devotie, een hervormingsbeweging binnen de katholieke kerk die gemeenschapsleven centraal stelde zonder de zware hiërarchie van de meeste kloosterordes. De Moderne Devotie bracht de geloofsbelijdenis terug dicht bij de eenvoudige mens. Ook de muziek weerspiegelde deze nieuwe wending naar begrijpelijkheid: een eenvoudige polyfone stijl deed haar intrede, gebruik makend van de enigszins archaïsche techniek van parallelle melodische bewegingen in kwinten of octaven. In begijnhoven was deze tussensoort bijzonder geliefd. Naast de liturgische functie had muziek ook haar plaats tijdens de arbeids- en ontspanningsmomenten van de begijntjes. Wereldlijke muziek uit begijnhoven heeft als onderwerp vaak de liefde, maar gezien hun belofte (geen strikte gelofte) ligt de klemtoon steeds op het verlangen, niet op het bezitten. 9

6 Het is precies deze laatste thematiek die ook aan bod komt in De zeer schoone uren van Juffrouw Symforosa begijntjen, in 1917 geschreven door de Vlaamse Heimat-auteur Felix Timmermans ( ). Dit kleine boekje vertelt het verhaal van de schuchtere jonge begijn Symforosa die stilaan verliefd wordt op de jongeling Martienus, de hovenier die de druiven komt afdoen in haar tuintje in het begijnhof van Lier. De brave ziel Martienus heeft geen enkel vermoeden en treedt in bij een kloosterorde in Antwerpen, tot groot verdriet van Symforosa. Een jaar later krijgt Symforosa van haar overste de toestemming om het klooster te bezoeken, en wanneer zij Martienus daar duidelijk gelukkig aantreft, keert zij tevreden en onbezwaard weer naar huis. Met zijn enorme woordelijke vindingrijkheid en romantische vertelkracht schetst Timmermans de lezer een beeld van het begijnenleven, dat op enkele plaatsen ook verwijst naar de muziek ( Dan zal er muziek gemaakt worden met groot orgelspel en gemengde begijnenstemmen of Zij hoort de kosteresse een lied aanheffen en harmonium spelen ). Bovendien is het precies de muziek die Symforosa steeds weer droevig stemt na het vertrek van Martienus: Het lied gaat zoo heerlijk open in den avond, en t stijgt en t klimt tot fijnheid van kristal, dan daalt het weer zachtekens neer en wordt wonderschoon bedekt met zwellende accoorden en besprinkeld met zilveren vogelenklank. [ ] Het oud verdriet loopt weer door haar hart, en de tranen wellen uit hare oogen. Vlak voor het vertrek van Martienus stapt Symforosa mee in de jaarlijkse processie ter ere van Maria, onder zacht, plechtig en toch lochtig muziekgeruisch. Eén van de zeventien handschriften die in 2000 werden aangetroffen tijdens een opruimbeurt van de zolder van de infirmerie in het begijnhof van Turnhout, is precies een processionale, een boek met alle gezangen die tijdens de jaarlijkse processies en heiligenfeesten te horen waren. Zo leiden de dames van Psallentes de luisteraar helemaal binnen in het dagelijkse leven van de begijntjes, volledig in de geromantiseerde sfeer van eenvoud, onschuld en jeugdigheid waarin Felix Timmermans de begijnhoven wist te sluieren. Arne Herman 1 0

7 HENDRIK VANDEN ABEELE Hendrik Vanden Abeele is pianist, zanger, voordrachthouder en onderzoeker. Hij is docent en gastdocent aan verschillende Vlaamse en Nederlandse conservatoria (Leuven, Rotterdam, Den Haag) en was van 2007 tot 2009 ook staflid van het Orpheus Instituut te Gent. Van 2000 tot 2005 was hij vaste bariton bij het Vlaams Radio Koor. Sinds 2007 is hij ook vaste docent Oude Muziek bij Amarant. Hendrik Vanden Abeele behaalde eind 2014 zijn Doctoraat in de Kunsten aan de Academie der Kunsten van de Universiteit Leiden met het onderzoek naar What late medieval chant manuscripts do to a present-day performer of plainchant. JORIS VERDIN Joris Verdin studeerde orgel en musicologie. Vanuit deze dubbele achtergrond komt zijn grote voorkeur voor wederuitvoering van vergeten muziek uit alle stijlperioden, naast creaties van hedendaagse werken. Als specialist van de negentiende-eeuwse harmoniumliteratuur heeft Verdin een internationale reputatie. Zijn discografie omvat een reeks cd s met muziek van de zestiende tot de twintigste eeuw. In 2000 werd zijn opname van César Francks orgelwerken bekroond door het Franse blad Diapason. Momenteel doceert Verdin orgel aan het Conservatorium van Antwerpen en muziekpraktijk aan de KU Leuven. NICO STURM Nico Sturm studeerde in 2001 af aan de kleinkunstafdeling van Studio Herman Teirlinck in Antwerpen. Reeds tijdens zijn studies trad hij op met het voorname theatergezelschap Blauwe Maandag Compagnie. Na zijn studies volgden tientallen producties in het theater met gezelschappen als HETPALEIS, Het Toneelhuis en fabuleus. Als acteur is hij geregeld te zien in Vlaamse producties zoals de serie Van vlees en bloed, Witse en Hallelujaaah!. Sinds 2011 is Nico Sturm geëngageerd als presentator bij Ketnet. 1 1

8 PSALLENTES Het vocaal ensemble Psallentes werd in 2000 opgericht en bestond aanvankelijk enkel uit mannelijke leden. In 2007 richtte dirigent Hendrik Vanden Abeele het vrouwelijke zusterensemble Psallentes Femina op, met dezelfde doelstelling. Die doelstelling bestaat uit het brengen van liturgische gezangen uit de late middeleeuwen en renaissance, en aanverwante Franco-Vlaamse polyfonie. Dankzij zorgvuldig onderzoek en gebruik van originele manuscripten wist Psallentes bewijsmateriaal te verzamelen over de uitvoeringspraktijk van deze muziek. Psallentes werkt samen met de oude muziekensembles Capilla Flamenca en Millenarium, met wie ze verschillende cd s opnamen. 1 2