PDF hosted at the Radboud Repository of the Radboud University Nijmegen

Transcriptie

1 PDF hosted at the Radboud Repository of the Radboud University Nijmegen The following full text is a publisher's version. For additional information about this publication click this link. Please be advised that this information was generated on and may be subject to change.

2 1 Westerheem XXXI. 1982, Waarnemingen in Westerheem J. E. Bogaers VI. De Waal ten westen van Wamel (n.a.v. R. de Zwarte in: Whm. 30, 1981, ). Onder de ietwat vreemde titel Is de Waal ten westen van Wamel in de Romeinse tijd en nog lang daarna de Beneden-Linge? heeft R. de Zwarte in het decembernr. van Westerheem 1981 een intrigerend vraagstuk aangesneden dat helaas ook door hem niet uitputtend behandeld is. Minstens één van zijn lezers is er geenszins Ín geslaagd het betoog in zijn geheel en in al zijn onderdelen te begrijpen. Over de betekenis van de zin De conclusie moet wel zijn dat de Waal in de Romeinse tijd, dus vóór 250 n. Chr., bij Wamel onvertakt rechtdoor stroomde, het * Lingebed volgend (254) valt níet te twisten. Maar doorslaggevende argumenten voor deze bewering zijn in het artikel nergens te vinden. In werkelijkheid ziet het er naar uit dat De Zwarte een pleidooi heeft willen houden voor het grote belang van de Beneden-Linge in de Romeinse tijd, hetgeen uiteraard zijn goed recht is, maar er moet heel wat meer gebeuren alvorens Het Waaltraject richting Heerewaarden/ Rossum (253) voor zover het de Romeinse periode betreft naar het rijk der fabelen kan worden verwezen. Het oudheidkundig onderzoek van het Land van Maas en Waal, dat 30 jaar geleden in nauwe samenwerking met de bo- demkundige kartering plaats vond, leverde op de zuidelijke oeverwal [van de Waal ten zuidwesten van Wamel] geen vondsten ouder dan de 11de eeuw op. Romeinse, laat-romeinse of Merovingi- sche vondsten zijn ook daarna nimmer gedaan, (253) Een dergelijk argument ( ex silentio ) Ís bijzonder gevaarlijk. Inderdaad zijn er tot op heden in het uiterste westen van het Land van Maas en Waal op de zuidelijke oever wal van de Waal, in de streek van Dreumel, geen oude woongronden met vondsten uit de Romeinse tijd bekend geworden, maar P. J, R, Modderman heeft er op gewezen dat er langs de Waal in het Land van Maas en Waal vrijwel geen bewijzen zijn voor continuïteit in de bewoning sedert de Romeinse tijd. (...) Na de Romeinse tijd en vóór de Karolingische tijd heeft een belangrijke verhoging van de oeverwal langs de Waal plaats gevonden. De Waalzóne was toen dus sedimentatiegebied. 1 Jongere afzettingen zouden dus ook in het gebied ten zuidwesten van Wamel Romeinse woongronden kunnen verbergen die nog niet ontdekt zijn In deze streek zíjn overigens wel Romeinse vondsten gedaan, met name op de Dreumelse Berg, een pleistocene opduiking onder Dreumel3, en op Bato s erf te Dreumel, dicht bij Heerewaarden 4. In 1949 heeft Modderman een publikatie gewijd aan Het oudheidkundig onderzoek van de oude woongronden in de Bommelerwaard boven de Meidijk Als een van de belangrijkste resultaten van de in dat gebied uitgevoerde bodemkartering kon daarin gewezen worden op de ontdekking van een groot aantal woonplaatsen uit de Romeinse tijd die gelegen zijn onder Zaltbommel, Gameren en Zuilichem op een stroomgrondrug langs de stroomdraad van een oude Waalarm. De lig- 138

3 ging langs de oude rivierbedding en soms ter weerszijden daarvan (is) een aanwijzing, dat de rivier in de eerste eeuwen onzer jaartelling nog in functie was, De rivier vormt duidelijk een bindend element voor deze reeks van woonplaatsen. 0 Hoe men deze oude Waalarm uit de Romeinse tijd in de Bommelerwaard zou moeten rijmen met de Waal (Beneden- Linge) van De Zwarte, is een raadsel. Tot de door Modderman behandelde Romeinse woonplaatsen in de Bommelerwaard behoren verder ook Bij de Roskam op stroomgrond onder Hurwenen en de beroemde vindplaats op de Kloosterwaard bij Rossum 7, beide gelegen op de zuidelijke oever van de Waal, die daar volgens De Zwarte in de Romeinse tijd niet gelopen zou mogen hebben. Op de betekenis van de Beneden-Linge is van bodemkundige zijde naar het schijnt het eerst de aandacht gevestigd door C. H* Edelman 8: In de Bommelerwaard is de W aal -kant jong en men vindt er nauwelijks of geen oeverwallen van een stroom die met de huidige Waal kan worden vergeleken. Men kan zelfs zeggen, dat de Waal ten westen van Tiel in feite door oudere, veelal lage rivierkleigronden is heengebroken en dat het oude Waalsysteem ten oosten van Tiel zijn westelijke voortzetting vindt-in het (Beneden) Linge-systeem. De Waal ten oosten van Tiel heeft brede, jonge oeverwallen, maar zij liggen op oudere, die in betekenis met. die van de (Beneden) Linge kunnen worden vergeleken. 3 In zijn pleidooi contra Het Waaltraject richting Heerewaarden/Rossum (253) steunt De Zwarte behalve op Modderman & vooral op L, J. Pons, die in zijn dissertatie de resultaten van de bodernkartering in het Land van Maas en Waal heeft uitgew erkt10. Hoewel het betoog van Pons over de onderhavige kwestie niet uitmunt door duidelijkheid11, is er geen twijfel mogelijk dat de boven aangehaalde conclusie van De Zwarte niet op de rekening van eerstgenoemde mag worden geschreven; vgl. Pons a.w., 63: Bij Tiel liep de voornaamste tak van de Waal in de laat-romeinse overstromingsperiode rechtdoor, via de huidige Beneden-Linge. Thans moeten we terugkeren naar de plaats in de gemeente Rossum waar in de eerste helft van de vorige eeuw op de zuidelijke oever van de Waal, ten westen van het voormalige fort St. Andries (gem. Heerewaarden) talrijke Romeinse vondsten zijn gedaan, en wel op het terrein Het Klooster of De Kloosterwaard 12. De Romeinse nederzetting waarvan te Rossum langs de Waal overblijfselen zijn aangetroffen, is hoogst waarschijnlijk te identificeren met het van de Tabula Peutingeriana (segment II, 3) en uit Tacitus, Historiae (V, 20-21) bekende Grinnes 13. De bewoning ter plaatse Ís wellicht begonnen voor 70 na Chr. Op grond van de vondsten van Het Klooster mag men verder vermoeden dat er in de tijd na 70 tot in de 3de eeuw een militaire nederzetting is geweest, een c^stellum of wellicht een statio beneficiariorum consularis, een post van de Romeinse marechaussee of militaire politie. Munten uit de 4de eeuw wijzen voorts op bewoning in de laat-romeinse tijd. Wanneer de belangrijke Romeinse woonplaats te Rossum terecht geïdentificeerd wordt met Grinnes, dan is daar in 70 na Chr., tijdens de opstand der Bataven, zeker een castellum geweest van Romeinse hulptroepen. Waarschijnlijk in september van dat jaar deden soldaten van Iulius Civilis, die aan het hoofd van de opstand stond, op een en dezelfde dag vanuit het eiland der Bataven o.a. een aanval op twee naar het schijnt dicht bij elkaar op de zuidelijke oever van de Waal gelegen Romeinse castella, nl. Grinnes (hoogst waarschijnlijk Rossum) en westelijk daarvan Vada. Volgens De Zwarte zou er in de Romeinse tijd geen Waal vlak ten noorden van Rossum hebben gestroomd; de militaire nederzetting (Grinnes) zou dan gelegen 139

4 hebben op de noordelijke oever van de M aas14. Maar Grinnes heeft volgens Tacitus op de zuidelijke oever van een rivier (de W aal) gelegen en bovendien is het onvoorstelbaar en volstrekt onaannemelijk dat de Romeinen een castellum zouden hebben aangelegd op de noordelijke oever, d.i. aan de in militair opzicht verkeerde zijde van een rivier ( de Maas) ir\ Voor de opvatting van De Zwarte aangaande de Beneden-Linge als ( hoofdtak van de) Waal in de Romeinse tijd zou steun gevonden kunnen worden bij twee vooraanstaande taalkundigen (naamkundigen): M. Gvsseling16 en D. P. Blok 17, volgens wie de door Tacitus vermelde plaatsnaam Vada identiek zou zijn met Wadenoijen (gem, Tiel), aan de zuidelijke oever van de Beneden-Linge. De oudste attestaties van Wadenoijen in de Middeleeuwen (9de en 10de eeuw) zijn UUada, UUadahe; deze plaats blijkt dan een villa te zijn. B. H. Stolte18 heeft duidelijk uiteengezet dat er ernstige bezwaren zijn in te brengen tegen de identificatie van Wadenoijen met het door Tacitus genoemde Vada. In dat geval kan Grinnes niet Rossum zijn, en wel op grond van de gegevens die Tacitus biedt. De identificatie Grinnes-Rossum lijkt vooralsnog te goed gefundeerd te zijn (o.a. op de vele Romeinse vondsten die te Rossum zijn gedaan) dan dat men deze enkel omwille van de frappante overeenkomst in naam tussen Wadenoijen en Vada zou mogen opgeven. Er is overigens geen enkel bezwaar tegen om de Beneden-Linge in de Romeinse tijd als een belangrijke rivier, eventueel een tak van de Waal, te beschouwen. Meer archeologische vondsten uit het gebied ten westen van Tiel zouden verder zeer welkom zijn. In verband daarmee moge hier en niet alleen ten behoeve van R. de Zwarte, die woonachtig is in Tricht ten slotte nog een intrigerend citaat volgen: Aan de Linge ligt bij Geldermalsen Tricht. Hoewel het pas in de twaalfde eeuw wordt genoemd, is het toch wel zeker, dat het op een Romeins Traiectum terug gaat10 en zijn naam dankt aan een of andere noord-zuid-verbinding uit de Romeinse tijd, die hier de Linge passeerde.^0 1 P. J. R. Modderman, Het oudheidkundig onderzoek van de oude woongronden Ín het Land van Maas en Waal, Oudh. Meded. Leiden 32, 1951 (25-61) Vgl. B, H, Stolte, De zuidelijke weg van de Tabula Peutingeriana door het land der Bataven, Ber. R.O.B. 9, 1959 (57-67) 63, n Modderman 1951 (n. 1) 54, nr. 35 en A. Peddemors, Die archäologischen Funde aus dem Land van Maas en Waal, I, Ber. R.O.B. 28, 1978 (7-79), 36, nr Gouden munten van Valentinianus I, Valens en Arcadius ( ); zíe A. W. Byvanck, Excerpta Romana III, s-gravenhage 1947, 108 (onder Dreumel), Volgens Modderman 1951 (n. 1) 46 zou het hier zeer waarschijnlijk eerder gaan om een verloren schat dan om sporen van een woonplaats. 5 P. J. R, Modderman, Bulletin van de Kon. Ned. Oudh. Bond, ser. 6, 2, 1949, 191* Modderman 1949 (n. 5) 198; vgl. 199 ( in de Romeinse tijd... was... de stroom tussen Zaltbommei en Zuillchem, waarlangs verscheidene Romeinse woonplaatsen zijn vastgesteld, volop in functie ), 218, 220 v. en pl. XLVIII, afb Modderman 1949 (n. 5) 197, 204 v., 219 (nr. 39), 220 (nr. 59: Het Klooster) en pl. XLVIII, afb C. H. Edelman, Oudheidkundige resultaten van de bodemkartering, Akademiedagen III, Amsterdam 1950 (13-36) Modderman 1951 (n. 1). 10 L. J. Pons, De geologie, de bodem vorming en de waterstaatkundige ontwikkeling van het Land van Maas en Waal en een gedeelte van het Rijk van Nijmegen, s-gravenhage/ Wageningen Althans voor een niet-bodemkundige; vgl. De Zwarte (254 en 256, n ), die enige uitspraken van Pons kennelijk niet goed begrepen en onjuist weergegeven heeft. 12 C. Leemans, Romeinsche oudheden te Rossem in den Zalt-Boemelerwaard, Leyden Stolte 1959 (n. 2) 62 v.; B. H. Stolte, De Nederlandse plaatsnamen uit de Romeinse tijd, Meded. van de Ver. voor Naamkunde en de Comm. voor Naamkunde te Amsterdam 39, 1963 (83-100) 94 en 98; J. E. 140

5 Bogaers in: J. E. Bogaers/C. B, Rüger (eds*), Der Niedergermanische Limes Materialien zu seiner Geschichte, Köln/Bonn 1974, 74 v. (N.B.: de op p. 74 vermelde Reste von Steinbauten dienen geschrapt te worden); J. K. HaaleboSj Munten uit Maurik, Oudh. Meded. Leiden 51, 1976 ( ) 203 v. en fig Vgl. De Zwarte 254: Algemeen wordt aangenomen dat Grinnes bij Ross um heeft gelegen. Deze lokalisering is alleen aanvaardbaar [j/c/] als Grinnes op de noordelijke oeverwal van de Maas heeft gelegen. Op de Peutingerkaart is dat inderdaad het geval [sic/'] doch op die kaart is de Waal niet ingetekend. 15 Om dezelfde reden is de hypothese van P. Harbers en J. R. Mulder betreffende de ligging van de gracht van Drusus (Geografisch Tijdschrift 15, 1981, ) volkomen ongeloofwaardig, In dat geval zou het castellum van Arnhem-Meinerswijk vlak ten noorden van de gracht van Drusus zijn gebouwd en aan de verkeerde kant van de Limes hebben gelegen; vgl. D. M. van der Schrier, Geografisch Tijdschrift 16, 1982, 129 v, 16 M. Gysseling, Toponymisch woordenboek van België, Nederland, Luxemburg, Noord-Frankrijk en West-Duitsland (vóór 1226), I-II, [Brussel] I960, II, Zie J. J. Jager, Waar lag Vada?, Tabula Batavorum 13, nr. 2, sept (8-12) 8 v.; Jager vestigt verder speciaal de aandacht op een in het najaar van 1980 door wijlen J. Buijs, Buren (Gld.), op een stroomrug langs de Bommelweg te Wadenoijen ontdekte nederzetting uit de Romeinse en de Merovingische tijd, ter grootte van minstens 600 bij 200 m, is Stolte 1963 (n. 13) 98. Vgl Gysseling 1960 (n. 16) II, Stolte 1963 (n. 13) 99. Berg en Dalseweg 150, 6522 BZ NIJMEGEN 141