Materiële cultuur van La Tène

Transcriptie

1 Ierland Voor Strabo was Ierland nog meer een mysterie dan Engeland. Hij twijfelde aan wat hem over het land was verteld. Het archeologisch materiaal is ook bescheiden en raadselachtig. Versterkte nederzettingen op heuvels zijn bekend, maar moeilijk precies te dateren. In Ierland zijn maar weinig goed dateerbare voorwerpen uit de klassieke wereld bekend. Toch moeten er centra van macht geweest zijn sinds de midden ijzertijd, getuige de vondsten van de koninklijke site van Navan in het graafschap Armagh. De vele suggesties die gedaan zijn met betrekking tot invallen van stammen als de Gaels en de Fir Bolg zijn niet op echte bewijzen gebaseerd. Er lijkt eerder sprake van een lange traditie sinds de Bronstijd, gevolgd door een late introductie van de artistieke traditie van de La Tène cultuur. Metalen voorwerpen van de La Tène cultuur verschijnen pas ongeveer 250 v. Chr.in Ierland. Het is wel mogelijk dat Ierland deelnam in de ontwikkeling van de Keltische identiteit, door middel van handel, diplomatieke contacten en wellicht zelfs een beperkte immigratie. Pas in de eerste eeuwen na Chr. maakte Ierland volop deel uit van de Keltische wereld. Materiële cultuur van La Tène Uit buitenlandse voorwerpen in elitegraven blijken uitgebreide contacten door middel van handel. Etruskische, Italische, Griekse, Dacische en Scytische artistieke stijlen zijn herkenbaar in de materiële cultuur van La Tène. De La Tène stijl ontwikkelde zich niet in een vacuum. De wortels ervan liggen in de oudere Hallstatt cultuur, maar ook in de Etruskische en Griekse en zelfs die van Voor-Azië en Mesopotamië. Veel klassieke motieven, zoals lotusbloemen en dierenfiguren, kunnen worden herleid tot Assyrische en Perzische prototypes. Veel van de vroegste La Tène kunstwerken zijn in graven gevonden waar ook Etruskische en Griekse geïmporteerde voorwerpen werden gevonden. De Keltische kunstenaars imiteerden echter deze voorwerpen niet, maar ontwikkelden een nieuwe vorm en decoratie, zoals blijkt uit de vazen die in Basse-Yutz (Moezelstreek) zijn gevonden. Er was sprake van een selectief gebruik: plantaardige motieven werden overgenomen, zoals de palmet, acanthus of lotusbloem, maar van mensenfiguren werden enkel hoofden populair en dan nog sterk gestileerd voorgesteld. Basse-Yutz, detail vaas De La Tène kunst ontstond in een groot gebied, in een aantal experimentele en regionale stijlen. Veel van de beste objecten uit de vroege La Tène zijn afkomstig uit de rijke elitegraven in de streek van Rijn-Moezel. Eén van de fraaiste voorbeelden is de zog. Schwarzenberg kom, v. Chr., met in de opengewerkte gouden decoratie een patroon dat gebaseerd is op klassieke palmettes en lotusknoppen. De vroegste voorbeelden uit de Champagenstreek zijn uiterst 15 Posterheide Brabant, Helmond

2 geometrisch gedecoreerd. Vroege voorwerpen uit Oostenrijk en Bohemen zijn ook geometrisch gedecoreerd. Hier zijn echter wel minder planten en meer dieren als motief gebruikt. Op het einde van de 5de eeuw v. Chr. werden ideeën en vormen over tal van centra uitgewisseld damkzij politieke en handelsrelaties en misschien zelfs de mobiliteit van edelsmeden. Veel voorwerpen, zoals broches, werden gestandaardiseerd in de La Tène wereld gedurende de 4de en 3de eeuw v. Chr. In Noord-Italië ontstonden nieuwe artistieke vormen. Het was ook de belangrijkste streek met contacten met de klassieke wereld. Deze kruisbestuivingen zorgden voor de uitgebreide verspreiding van de zog. Vegetatieve stijl. Metaalwerk werd gekenmerkt door heldere kleuren, van goud, brons, koraal en glas inleg tot later kleurrijk in Engeland. Diversiteit was echter karakteristieker dan standaardisering. Was op het einde van de 4de eeuw v. Chr. de vegetatieve stijl nog overheersend in de Keltische artistieke wereld, aan het begin van de 3de eeuw v. Chr. ontstonden er tal van regionale stijlen inclusief in Engeland en Ierland. In de twee eeuwen daarna verdween de invloed van de klassieke culturen en ontwikkelde de Keltische artistieke cultuur zich op eigen kracht. Zo zijn de voorwerpen uit het elitegraf van Waldalgesheim, ca v. Chr., gedecoreerd in een nieuwe gestileerde vegetatieve stijl, een vorm die waarschijnlijk in Noord-Italië ontstond en vandaar naar andere delen van de Keltische wereld werd doorgegeven. Van deze vegetatieve stijl lijken twee belangrijke nieuwe vormen afgeleid: de geciseleerde decoratieve zwaardstijl en de driedimensionale versieringen op torcs, armbanden, e.d. in de zog. plastische stijl. La Tène kunst werd in Engeland en Ierland geïntroduceerd in de 3de eeuw v. Chr., maar in Spanje ontbreekt het hoegenaamd. Objecten in vegetatieve stijl ontbreken grotendeels op de eilanden, maar zorgden wel voor inspiratie. In Engeland werd vooral brons gebruikt voor voorwerpen die op het continent in ijzer werden vervaardigd, zoals zwaardschedes en schilden. Het schild van Battersea is daarvan een klassiek voorbeeld. Zowel Ierland als Engeland werden belangrijke centra van innovatie en insulaire kunst met de meest verfijnde vorm van La Tène in de late ijzertijd. Battersea, schild. 3de -1e eeuw v. Chr. 16 Posterheide Brabant, Helmond

3 Keltische leefpatronen Het dagelijks leven in vroege Keltische samenlevingen moet per regio erg verschillend zijn geweest. De beste aanwijzingen voor inzicht in het dagelijks leven komen uit Gallië. De maatschappijvormen verschilden enorm, van losse stamverbanden tot gecentraliseerde koninkrijken. Van statische structuren was eehter geen sprake: er bestond een constante verandering. Stammen veranderden in staten. De Keltische maatschappij was grotendeels ongeletterd, vandaar is het niet vreemd dat Galliërs uitblonken in spreekvaardigheid en het organiseren van vergaderingen karakteristiek was. Er moet een verfijnde mondelinge literatuur bestaan hebben, vergelijkbaar met de Homerische verhalen in Griekenland; echter niets is bewaard. De meest fundamentele verdeling in de Keltsiche samenleving was die tussen vrouwen en mannen.toch hadden de vrouwen in deze typische mannenmaatschappij een prominentere plaats dan de vrouwen bij Romeinen of Grieken. Er bestonden bevoorrechte klassen van edelen, krijgers en individuen met bepaalde gaven zoals priesters, zieners of kunstenaars. Priesters speelden een vitale rol in de handhaving van de identitiet van de mensen en in hun relaties met de goden, de doden en andere gemeenschappen. Slavernij bestond op bescheiden schaal. Stammen werden bestuurd door koningen of stamhoofden met beperkte macht. Belangrijke besluiten werden genomen door de vergadering van alle vrije mannen. De maatschappij was hoofdzakelijk ruraal: de meeste mensen brachten hun dagelijks leven door op het land. De huizen in Gallië waren meestal rechthoekig, in England rond van vorm. Maiden Castle, hillfort Keltische volkeren bouwden talloze versterkte nederzettingen in veel delen van Europa. De meest opvallende zijn de zog hillforts. Er zijn honderden van deze versterkte nederzettingen bekend. In sommige streken waren zij wellicht de belangrijkste nederzetingsvorm, zoals in het gebied van de Rhône in de 2de eeuw v. Chr. In Engeland zijn diverse prominente voorbeelden bewaard, hoewel in het oosten van Yorkshire deze hillforts bijna onbekend zijn. Sommige van de hillforts dienden als vluchtburcht in tijd van nood, sommige waren bestemd voor permanente bewoning, andere slechts voor seizoensgebruik zoals Danebury. In de late ijzertijd ontstonden nieuwe types van nederzettingen, zoals de oppida of proto-steden. De Kelten hadden een te vrezen reputatie vanwege hun agressie. Oorlog moet een grote rol hebben gespeeld bij de Kelten. Wapens zullen een grote status hebben vertegenwoordigd. In Gallië groeide de bevolking en staten werden groter in de late ijzertijd. Dit zal geleid hebben tot een toename van oorlogsvoering. Toch zal deze lange tijd op bescheiden schaal geweest zijn en leidde niet tot grote schade aan economie en welvaart. De enorme legers van Vercingetorix 17 Posterheide Brabant, Helmond

4 tegen de Romeinen waren exceptioneel en het gevolg van de massieve oorlogsvoering van de Romeinen zélf. De kleinschalige oorlogsvoering bij de Galliërs heeft wel geleid tot clientelisme en verbonden, een verschijnsel wat zeer opviel bij Caesar. Het gebruik van strijdwagens bij de Kelten schijnt vanaf de 2e eeuw v. Chr.uit de gratie gevallen te zijn. Op het vasteland van Europa worden strijdwagens voor het laatst genoemd in de oorlog bij Telamon in 225 v. Chr. Caesar kwam ze alleen tegen op het strijdtoneel in Engeland. In de plaats van strijdwagens kwam in de late ijzertijd de cavallerie op. Keltische krijgers waren vaak actief als huursoldaten in andere stammen. In de 3de eeuw v. Chr. waren duizenden krijgers in Gallia Transalpina, de zog. Gaesatae, die gehuurd konden worden. Vooral in de Griekse staten van het oostelijk Middellandse Zeegebied dienden veel Keltische hoorsoldaten vreemde mogendheden, zoals in Anatolië, Egypte, Macedonië en Carthago. Hannibal maakte in de Tweede Punische Oorlog gebruik van Keltische huursoldaten. Verslagen Keltische generaals zochten vaak de dood in de strijd of pleegden zelfmoord. Keltische overwinningen gingen gepaard met onthoofdingen, enerzijds dienend als trofee, anderzijds om religieuze redenen. Voor de Kelten gold het hoofd als verblijfplaats van de geest van de onsterfelijke ziel. Het bezit van het hoofd van een verslagen tegenstander betekende ook het bezit van zijn geest. Religie bij de Kelten Entremont, sculptuur van koppen De Kelten waren uitermate bijgelovig, gegijzeld door hun goden, geesten en priesters. Hun leven was bepaald door ritelen en taboes. Zelfs het landschap was overladen met het bovennatuurlijke, en voorzien van talloze schrijnen en rituele plaatsen. Toch blijft de religieuze wereld van de Kelten voor ons nog een raadsel, door het gebrek aan archeologische vondsten en het feit dat druïden (volgens Caesar) alleen een mondelinge overlevering kenden. Daarentegen bieden klassieke auteurs wel informatie over religie en grafgewoonten, goden en offers, echter wel met de nodige overdrijving. Recent archeologisch onderzoek biedt echter hulp. Veel Keltische goden zijn bekend bij naam uit teksten en inscripties uit Romeinse tijd, uit plaatsnamen ( Lug-dunum/Lyon) of door Ierse tradities. Sommige goden golden slechts lokaal, andere werden over een groot gebied vereerd. Lugh, vermoedelijk een zonnegod, is bekend van Ierland tot Spanje en Gallië. Er bestond echter geen universeel pantheon van goden. Sommige goden kunnen een veelzijdige functie gehad hebben: Teutates, god van de stam was misschien een gebruikelijke titel voor verschillende goden. Sommige goden waren verbonden met bijzondere plaatsen, bronnen of water: Nemausus in Nîmes of Sul in Bath. 18 Posterheide Brabant, Helmond

5 Veel goden werden vereerd in triaden of golden als drie aspecten van één god. Sommige goden konden van gedaante veranderen. Kelten kenden een automatisch geloof in het herboren worden in het hiernamaals. Het geloof in een vorm van Walhalla verklaart de reden waarom Keltische soldaten geen angst hadden voor de dood. Pas op het einde van de ijzertijd begonnen de Kelten hun goden in een mensengedaante voor te stellen. Keltische goden in mensengestalte zijn vooral gevonden in de buurt van Griekse en Romeinse nederzettingen en steden. In de periode van Caesar waren goden in mensengestalte gemeengoed geworden bij de Kelten. druïden Druïden hadden een groot aanzien in de Keltische wereld van Engeland en Gallië, als intellectuelen, rechters, zieners, astronomen en contacten met de godenwereld. Er bestonden echter ook andere priesterkasten, zoals de Vates (Strabo: zieners en natuurfilosofen ) en priesteressen. De druïden zijn gehuld in een mist van mysterie. Zij hebben geen archeologische sporen nagelaten, hun kennis ging mondeling van de ene generatie over op de andere. Door klassieke geschreven bronnen en Ierse folkore is hun ware aard nog meer verhuld geworden vanwege de romantisering. Volgens Caesar waren de druïden een goed georganiseerde broederschap binnen meerdere stammen die elkaar eenmaal per jaar ontmoetten in de regio van de Carnutes in Gallië om een opperste druïde te kiezen. Zij kwamen samen op een heilige plaats.zij waren geen onwereldse asceten, maar sterk geïntegreerd in de maatschappij. Zij bewaakten de tradities van de stam, en regelden de wetgeving. Zij bepaalden de kalender. Bij onenigheden bemiddelden zij. Als priesters brachten zij offers, zowel die van dieren als mensen. Volgens Caesar kon het soms 20 jaar studie en training duren vóórdat iemand druïde werd. Waarschijnlijk ontstond het druïdisme in Engeland en verspreidde zich vandaar naar Gallië. In klassieke bronnenwordt er niet over gerept voor de gebieden van Italië, Spanje, de Donau regio of Galatia. 19 Posterheide Brabant, Helmond

6 Schrijnen en heiligdommen lagen vaak dicht bij plaatsen van natuurkrachten, op heuvels of in grotten. Er bestonden ook heilige domeinen en tempels. Bomen golden als belangrijke vereringsobjecten. Het heiligdom van Roquepertuse, vlakbij Aix-en-Provence, was een tempel van de Saluvii. De kalkstenen beelden tonen veel invloed van de Grieken uit het naburige Massalia. Andere onderdelen zijn on-grieks, met name de nissen voor mensenschedels. In Entremont zijn sculpturen gevonden die ook getuigen van onthoofdingen. In Gournay aan de Oise zijn de resten gevonden van een heiligdom met een omheining en offerkuilen overdekt door een houten gebouw. Duizenden dierenbotten en vele mensenbotten zijn hier gevonden. In Ribemont-sur-Ancre aan de Somme is een soorgelijk heiligdom gevonden met o.a.de botten van 1000 geofferde mannen en vrouwen. Sucellus (Silvanus) Epona (vruchtbaarheidsgodin beschermgodin paarden) De betekenis en omvang van Keltische wateroffers is duidelijk geworden in Tolosa (Toulouse) waar in 107 v. Chr. de Romeinse generaal Caepio 50 ton goud en 50 ton zilver zou hebben geplunderd van de tempel en nabijgelegen meren. De Keltische goden werden voor tal van zaken aangeroepen door middel van offers, bijvoorbeeld hulp voor een goede oogst, verzoek om geluk of genezen van ziekte. Vanaf de Bronstijd werden grote bronzen vaten gebruikt voor de offers. Volgens Strabo werden krijgsgevangenen gedood boven een bronzen vat. Voorwerpen zonder een duidelijke functie kunnen als votiefoffer gebruikt zijn. Voorwerpen als bewust vernielde wapens zullen zijn gebruikt geweest bij funeraire rituelen. Waarschijnlijk bestond voor de Kelten geen onderscheid tussen grafrituelen en offers. In de laatste decennia voor het begin van de jaartelling werd in Engeland een nieuw grafritueel geïntroduceerd, crematie. Crematie werd het standaard funeraire gebruik in Gallië onder de Romeinen. Volgens sommigen kan dit duiden op immigratie vanuit Gallia Belgica naar Engeland. In dat geval is er een extra bewijs voor dat Engeland meer en meer integreerde in de grotere Keltische wereld. Omdat in Engelse crematiegraven uit die tijd ook Romeinse amforen zijn gevonden lijkt het erop dat de romanisering ook hier zich ontwikkelde. 20 Posterheide Brabant, Helmond